سۇيىنبيكە (1515-1557)-نوعاي ورداسىن قۇرعان ەدىگە ءبيدىڭ بەسىنشى ۇرپاعى، "مىرزالاردىڭ مىرزاسى", "سۇلتانداردىڭ سۇلتانى" اتانعان - ءجۇسىپ مىرزانىڭ قىزى. ارعى اتاسىنىڭ دا، قىزىنىڭ دا ەسىمدەرى ورتا عاسىرلارداعى نوعايلار مەن قازان تاتارلارىنىڭ عانا ەمەس، رەسەي تاريحىندا دا تانىلعان.
ورتا عاسىرلىق نوعاي ورداسى قازاق حاندىعىنان 60-70 جىلداي بۇرىن قالىپتاسادى. تۋراسىن ايتساق، نوعاي ورداسى-التىن وردانىڭ قاراشاڭىراعىن ۇستاپ قالعان ەل بولاتىن. XV-XVI عاسىردا نوعاي ەلى سىر بويى، ورتالىق، باتىس قازاقستان جەرىندە بولعان. ءبىرشاما جىل سارايشىق قالاسى نوعاي ورداسىنىڭ استاناسى بولعان. كەيىن قاسىم مەن حاقنازار حانداردىڭ قولىنان ىعىسىپ، ولار قىرىم، سولتۇستىك كاۆكازعا كەتكەن ەدى. ودان كەيىنگى بيلىك ءۇشىن قىرقىسۋلار وسى كوشپەلى قوعامنىڭ قۇلاۋىنا اكەلەدى. 1620-1640 جىلدارى حو ۇرلىك باستاعان قالماق اسكەرى شابۋىلدارى نوعاي ەلىنە وتە اۋىر ءتيدى. نوعاي ورداسىنىڭ سوڭى 1780 جىلدارى گەنەرال ا.سۋۆوروۆتىڭ جانە باسقا اسكەرلەردىڭ نوعايلاردى قىرۋىمەن ياقتالعان. وسىلايشا نوعاي مەملەكەتىنىڭ تاعدىرى قايعىلى بولدى.
قازىر رەسەيدىڭ ءتورت اۋدانىندا قونىستانعان نوعاي حالقى سانى 110 مىڭداي عانا. 1 ميلليونعا جۋىعى تۇركيادا تۇرادى دەيدى، ءبىرشاماسى ەۋروپا ەلدەرىندە – گەرمانيا، گوللانديا، فرانتسيادا تۇرىپ جاتىر.
كوپتەگەن نوعاي تايپالارى قازاققا قوسىلىپ پانا تاپتى. قازاق پەن نوعاي ەگىز حالىق. دانا قازاقتا وتكەن زاماننان جەتكەن مىناداي ەستەلىك بار:
«تەگىندە نوعاي، قازاق تەگىمىز ءبىر
التاي، ەرتىس، ورالدى قىلعان ءدۇبىر.
ورمانبەت حان وردادان شىققان كۇندە
اسان اتا قايعىرىپ، ايتىپتى جىر…».
***
سۇيىنبيكە تاعدىرىنا قايتا ورالايىق. نوعايلى قىزى سۇيىنبيكە قازان حانى جانالىگە ۇزاتىلىپ، ول ولگەن سوڭ كەلەسى حان سافاگەرەيگە تۇرمىسقا شىعادى. سافاگەرەيدەن كورگەن ۇلى وتەمىسگەرەي قازان حاندىعىنىڭ مۇراگەرى بولىپ جاريالانادى. سۇيىنبيكە بالاسى تاق مۇراگەرى وتەمىستىڭ اتىنان رەگەنتشا رەتىندە بيلىك جۇرگىزەدى. سۇلۋ دا، اقىلدى ايەل پاتشا XVI عاسىردىڭ ورتاسىندا (1549-1551جىلدارى) رەسەي، نوعاي ورداسى، قىرىم حاندىقتارىنىڭ ساياساتىنا ارالاسىپ، قازان حاندىعىنىڭ ەڭ اتاقتى، داڭقتى، قۋاتتى ءامىرشىسى بولىپ، حاندىقتىڭ باسىنان باعى تايعان كەزدەگى كيەلى كەلبەتى بولىپ قالدى. ول قازان حاندىعىنىڭ كۇنى باتقان شاقتا بىتىراعان حالقىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، اسكەرىن قۇراپ قازان قالاسىن قورعاعان سوڭعى بيلەۋشىسى. رەسەي بيلەۋشىسى يۆان گروزنىي قازان حاندىعىن جاۋلاپ العان سوڭ سۇيىنبيكەنى تۇتقىنداپ ماسكەۋگە جونەلتەدى. بالاسى وتەمىستى شەشەسىنەن ايىرىپ، حريستيان ءدىنىن قابىلداتىپ «الەكساندر» دەگەن ات بەرگىزەدى. ول 20 جاسىندا قايتىس بولىپ، ماسكەۋ كرەملىندە جەرلەنەدى. داۋلەتىنەن، بيلىگىنەن، بالاسىنان ايىرىلعان سۇيىنبيكە زورلىقپەن ماسكەۋدىڭ ىرگەسىندەگى قاسىم قالاسىنا جىبەرىلىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىن سوندا وتكىزەدى.
سۇيىنبيكەنىڭ ەسىمى قازىرگى كۇنگە دەيىن تاتارستان رەسپۋبليكاسىندا قاتتى قۇرمەتتەلەدى. XVII عاسىردا قازان كرەملىنىڭ اۋماعىندا تۇرعىزىلعان، قۇرىلىسى جەتى ساتىدان تۇراتىن بيىكتىگى 58 مەتر بولاتىن سۇيىنبيكە مۇناراسى نوعايلى قىزىنىڭ ەسىمىن ماڭگىلىككە ايگىلەپ تۇر. تاتار حالقى بۇل مۇنارانى قازان قالاسىنىڭ سيمۆولى رەتىندە قابىلدايدى. ونى پاريجدەگى ەيفەل مۇناراسى مەن نيۋ-يوركتەگى بوستاندىق ستاتۋياسىنا تەڭەيدى.قازاقستان حالىق سۋرەتشىسى كاميل مولداشەۆ سۇيىنبيكەنىڭ پورترەتىن سالعان. تاتارستان مەكتەپتەرىندە حالىق اۋىز ادەبيەتىن وتكەندە «سۇيىنبيكە زارى» داستانىن وقىتادى.
1990 جىلداردان باستاپ قازاندا سۇيىمبيكە تاريحى جاڭعىرتىلىپ، كوپتەگەن تەرمەلەر، ادەبي مۇرالار، مۋزىكالىق شىعارمالار دۇنيەگە كەلدى. تاتار سازگەرى ءزۇلفيا راۋپوۆانىڭ «سۇيىنبيكەنىڭ ورالۋى» («ياۆلەنيە سيۋيۋمبيكە») سيمفونيالىق پوەماسى پ.ي.چايكوۆسكي اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىندا ورىندالدى.
XX عاسىردىڭ باسىندا تاتار قىز-كەلىنشەكتەرى ءۇشىن جارىق كورگەن «سۇيىمبيكە» جۋرنالى (كەڭەس زامانىندا «ازات قاتىن») قايتا شىعارىلۋدا. سول جۋرنالدىڭ ءبىرىنشى نومىرىندە «سۇيىمبيكەنىڭ زارى» داستانى باسىلدى. «سۇيىمبيكەنىڭ زارى» داستانى بۇكىل تۇركى حالقىنىڭ اراسىندا كەڭ تاراعان بايىرعى شىعارما سانالادى. ول داستاندى تاتار زيالىسى گۋمەر باشيروۆ 1914 جىلى بەلگىسىز قولجازبادان كوشىرىپ الىپتى. سودان ك.كۋمراتوۆا نوعاي تىلىنە اۋدارىلىپ، 1992 جىلى «قىپشاق ايى» جۋرنالىنىڭ 2-ءشى نومىرىندە جاريالادى. نوعاي عالىمى ءامينات قۇرمانسەيىتوۆا «بايتەرەكتىڭ بايلىعى» (1996ج) مۇراعات دەرەكتەرىمەن سالىستىرىپ تاريحي جىردى راستادى.
ال نوعاي حالقى سۇيىنبيكە تۋرالى كوپ جازعان، ونىڭ اتىن ۇمىتپاعان ەكەن. كەيىنگى جىلدارى قازاقستان مەن رەسەيدەگى نوعايلار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس جاقىنداي ءتۇستى.
سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىزدىڭ قولىمىزعا نوعاي عالىمى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءناسىپحان حۋسينقىزى ءسۇيىنوۆا بەرگەن «سۇيىنبيكە» اتتى ماقالاسى مەن «سۇيىنبيكە زارى» ءتۇستى. نوعاي مەن قازاقتىڭ اۋىزشا جانە جازبا ءتىلى مەن جازۋى ۇقساس.
1914 جىلى تاتار عالىمى وسى زاردى قاعازعا تۇسىرگەن. نوعاي تىلىندە 1992 جىلى «قىپشاق ايى» (№2) جۋرنالىندا ك.كۋمراتوۆا باسقان بولاتىن. وسى بەيىتتى (زاردى) ءامينات قۇرمانسەيىتوۆا «بايتەرەك بايلىعى» (1996) كىتابىندا تولىق ساراپتاعان بولاتىن. ال سوڭعى جوباسى «اسىل ءسوز» (2013) كىتابىندا باسىلعان.
نوعاي جازۋىندا قازاق گرافيكاسىنان ايىرىلاتىن بىرنەشە ءارىپ بار.
مىسالى، بىزدەگى «ج» ءارىپىن ولار «ي»، نەمەسە «يا» (جاڭبىر – ياڭبىر، جارىعى – يارىعى، جاسىم – ياسىم، جىل – يىل، جولى – يولى، ت.ب.)
سوسىن، قايدان كىرگەنىن بىلمەيمىن نوعاي تىلىنە جىڭىشكەلىك بەلگىسى «» كوپ كىرىپ كەتكەن. «» ءارپى «و»-مەن قوسىلىپ ءبىزدىڭ «ءو» ءارىپىن بىلدىرەدى.
بىزدەگى «ۋ» دى ولار كوبىنەسە «ۆ» ارىپىمەن كورسەتەدى، مىسالى «اۋىلدى» ولار «اۆىل» دەپ جازادى، «داۋلەتتى» – «داۆلەتتى» دەپ كورسەتەدى.
«مەسكۋ» دەگەنى «موسكۆا» قالاسى.
سوسىن قازاقتا «اڭدادىم» – ولاردا «اڭلادىم»، «كۇشتى – كۇشلى» جانە تاعى وسىنداي ازداعان ايىرماشىلىعى بولماسا، قالعان ءتىل تۇسىنىكتى.
سوندىقتان مەن وسى شىعارمانى وقىرمانعا نوعاي تىلىندە وزگەرتپەي بەرىپ وتىرمىن (قازاق تىلىندەگى اۋدارماسىن دايىنداعان تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى سەيىتقالي دۇيسەن) قازاق تاريحى مەن مادەنيەتى ءۇشىن بۇل جىر وتە ماڭىزدى بولار دەگەن ويدامىز.
بۇركىت اياعان،
«مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ»
ديرەكتورى، تاريح عىلىمىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور، "انا ءتىلى".
سۋيمبيكە بەيتي
(نوعاي تىلىندەگى نۇسقاسى)
باكتىدان ادەم وزبايدى، بير كۋداي توزگەنگە –
يارىگىن كۋداي بەرەدي كازاگا توزگەنگە.
مىن بەس يۋز ون بەستە بۋ دۋنىياگا كەلگەنمەن،
اتا-انا داۆلەتي ەش كەتپەس دەپ بيلگەنمەن.
اتا-انا كولىندا بير كايگى دا كورمەديم،
بۋ كايگىلار كورەرمەن دەپ ەساپلاپ تا يۋرمەديم.
سۋيمبيكە اتىم، نوگاي زاتىم، كايدا مەنيم ياس داۆلەتيم،
سابي شاگىم، نۋرلى يۋزيم، مۋرزا كىزى بولگان ۆاكىتىم!
ون سەگيز ياسىما تولگان شاكلارىمدا
حان حاتىنى بولدىم مەن اتا-انا اكلارىنا.
كىرىمنان كازانگا اكەلدي باكتىم،
كازاننىن ياس حانى ەنالي بولدى ەريم.
ەنالي حان ولدي بير زالىم كولىننان،
ەنديگي كازالار تايدىلار يولىننان.
حانبيكە بولگانىم، ەكي يىل تۋرگانىم،
تۋل كالدىم كايگىلى، حان دۋنىيا يوگالدى.
سۋيمبيكە اتىم، نوگاي زاتىم، كايدا مەنيم حان داۆلەتيم،
سىلۋۆ شاگىم، نۋرلى يۋزيم، حان بيكەسي بولگان ۆاكىتىم!
كىرىملى سافاگەرەي كازانگا حان بولدى،
ۋش حاتىنى بولسا دا، دورتينشيگە مەني الدى.
دۋنىيالار كاۆىفلى، زامانلار كايگىلى،
كازانگا كۋشلي پاديشاحلار كوز سالدى.
كازان يشي تىنىشسىز، دۋشپان بارى بيلينە،
داۆلەتي بار كيسيلەر كيرە كيسي تيلينە.
سافاگەرەي ۆاكىتىندا كوپ بولدى سوگىسلار،
ار كايدان ياۆ كەلگەننەن اۆىر بولدى سولۋۆلار*.
وميريم وتتي ون دورت يىل سافاگەرەي حان مىنان.
كازان شاحار كونيلسيز يولدا توككەن كان مىنان.
شاحار تىسىندا سوگىس، يشيندە تولگان افات*,
سول تىنىشسىز ۆاكىتتا سافاگەرەيم ۆافات*.
ەكي ياسلىك ۋلىم، كوزيم نۋرى، كۋلىنىم،
وتەميسگەرەيم كالدى ەتيم، بيلبيليم.
سۋيمبيكە اتىم، نوگاي زاتىم، كايدا مەنيم ياس داۆلەتيم،
وزيم دە تۋل، ۋلىم ەتيم، كايدا مەنيم تىنىش ۆاكىتىم!
مەسكۋ حانى كازاندى الماك بولا وزينە،
كازانلىلار پيتنە اشا، كارامايدىلار سوزينە.
مەسكۋ حانى وگيتلي كارتتى، ياستى، يگيتتي
«بەريلينيز ماگا، -دەي، – تۋتارمان ەبير ەتپەي».
مۋرزالار سوز انلاماي، كۋشلەري از سوگىسكا،
نەشە كابات سوز بۋزىپ، باردى ولار سولۋۆگا.
سولۋۆ شارتىن تاگى دا بۋ مۋرزالار بۋزدىلار،
نوگاي، كىرىم، كازانلىلار تۋرلي ەرگە توزدىلار.
حان ورنىنا حان بولىپ تۋرالمادىم پان بولىپ،
السيزلەنديم مۋرزالارگا، يۋرەگيم – باۆىرىم كان بولىپ.
باجارالمايمان يستي، تىنلاتالمايمان كيسيدي،
ار كايسىسى، بيلگەن بولىپ، يۋريتتيلەر بۋ يستي.
حان كابىرى ۋستينە كۋردىردىم تاس مينارا،
ويلادىم: «وزيم ولسەم دە، اتىم كوپ يىلگا كالار».
مينارادى كۋرگانىم كونيللەنديرەر اليمدي،
كازانداگى كينەزلەر وزي تىنىش بولارگا،
ار كايسىسى كول سالگانلار مەني ەسيرگە الارگا.
ەمرە بولدى كەتپەگە، كۋيمەلەرگە ەتپەگە،
كوزلەريمنەن نۋر كەتتي، بيلمەيمەن، نە ەتپەگە.
مەني تۋتىپ، ەكي ادەم ولتىرتتىلار ارباگا،
تاكات، باكتى كالدىرىپ، كۋيمە يانىنا بارماگا.
سۋيمبيكە اتىم، نوگاي زاتىم، كايدا مەنيم حان داۆلەتيم،
كونيليم مۋنلى، يۋزيم سارى، كوزيم ياسلى، ەسير ۆاكىتىم.
كوزيم سالدىم حالككا، كوبي يىلاپ ۋزاتا،
كايسىلارى «مەسكۋ حانى راگيملي» دەپ يۋبانتا.
شاحار تامام گۋريلدەي، يىلاۆ-سىكتاۆ داۆىسى،
ماگا تۋسكەن كايگىلار – مىرزالاردىن تابىسى.
ويلاپ الدىم، كىيامەت بولگانما الي بۋگۋن دەپ،
تاگى ويلادىم: يىلاۆشىلار مەن كيميك تۋۆىل دەپ.
بارىپ ەتكەندە دەرياگا، كيريتتيلەر كۋيمەگە،
ازيز تيليم بايلاندى، بيلمەيمەن نە سوز دەمەگە.
كايسى ايتادى: «الۆيداگ»، كايسى ايتادى «الفيراك»*,
مەن ايتامان «باكتىلى بول، كەتتيم ەندي بەك يىراك».
حالك كالدى يىگىلىپ، كۋشسيز بولىپ بير ياكتا،
كۋشلي ادەملەر – يۋۆىكتا، كالگانلارى – يىراكتا.
ۆولگاگا شىككاندا، كارادىم مەن كالاگا،
كالدى يىلاپ كازانىم، ۋساپ وكسيز بالاگا.
دەديم: «ميسكين كازانىم، تۋستي تاجىن باسىننان،
كالدىن بۋگۋن داۆلەتسيز، بۋلاك كيميك ياس اگار.
كايدا كالدى شاتلىگىن، كايدا سەنين بايلىگىن؟
كورەر كوزگە بەلگيلي، ازير كۋل، يارلىلىگىن.
بوساپ كالدى سارايىن، نۋرىن كەتتي يۋزيننەن» –
دەپ يىلاپ، كازاندى يوگالتتىم مەن كوزيمنەن.
سۋيمبيكە اتىم، نوگاي زاتىم، كايدا مەنيم حان داۆلەتيم،
حانسارايدا تۋرگان زديك، بۋگۋن كالدىك ەسير، ەتيم.
مينارام كوريندي كوپ ەرلەرگە ەتكەنشە،
تاگى دا بير يىلادىم، اللەريم بيتكەنشە.
دەديم: «ياراببي، مينارام، بيلمەيسين، كايدا بارام!
كالدىردىم ەندي سەني، باكتىگا كارسى شىكپان.
حان ۋستينە كۋرالدىن، تاستاندىر سەنين استىن،
وميرلەرگە كالارمىز – سەني مەن مەنيم اتىم».
سولاي سويلەپ بارگاندا، مينارام دا يوگالدى،
يوگالۋۆگا سەبەپ سول، -كۋيمە بەك كوپ يول الدى.
سۋيمبيكە اتىم، نوگاي زاتىم، كايدا مەنيم داۆلەتيم،
كونيليم مۋنلى، كوزيم ياسلى، وزيم ەسير، ۋلىم ەتيم.
كۋيمە كەتتي كوزگالىپ، كارشىگاداي كۋستى الىپ،
مەندەي كاريپ امالسىزدىن اكىلىن، كۋشين الىپ.
بارا تۋرىپ بيز ەتتيك زۋيا دەگەن كالاگا،
كەلدي انداگى بايار، مىرزا بيزدي كوريپ كالماگا.
بارىپ ەتكەندە زۋياگا، اندا بيز ۋش كۋن تۋردىك،
شىكپادىك بيز بير ەرگە، كۋيمە يشيندە ولتىردىك.
اننان كەتتيك مەسكۋگە، كوريپ ساپار كىيىنىن،
ەسير بولىپ بارامىز، كورمەي دۋنىيادىن كوركين .
كوپ زامانلار بارگاندا، مەسكۋگە بارىپ ەتتيك.
بۋ باكتىسىز باسلارگا نە بولار دەپ، بيز كۋتتيك.
«كىزلار مايدانى» دەگەن بير ورىنگا ەلتتيلەر،
بيراز كاراپ تۋرگاننان بيزدي يۋرتكا كيرگيستتيلەر.
كيرگەن يۋرتكا كاراۆىل كويدىلار، بير ون كيسي،
شىگارمايلار، يۋريتپەيلەر، كيريتپەيلەر بير كيسي.
كۋن دە وزا، تۋن دە وزا، كايگىدان دەنيم سىزلاي.
ەكي بويار كەلگەن بير كۋن، بيريسي «ايدا!»- دەپ كول سوزا.
ەسير بولگان نە اۆىر؟ كوزگالدىم مەن، كايگىرا،
بالام مىنان ەكەۆميزدي كايدا ولار الىپ بارا؟
بارىپ كيرديك كەن يۋرتكا، يشيندە ونىن حانساراي،
كوپ كيسيلەر يىيىلگان، باريسي بيزگە كاراي.
پاديشاح تا مۋندا وزي، ماگا ايتادى بير سوزدي:
«بالان مۋندا اسىرالار، ەرگە بەرەمەن وزيندي».-
دەپ سوندا بالامدى كولىمنان الدىلار،
ەسيرليكتەن يانگان ەديم، تاگى وتكا سالدىلار.
ەسيتتيم مەن بالامدى پوپلار الگانلار دەپ،
اكىلى يوك سابيدي ديننەن شىگارگانلار دەپ.
سۋيمبيكە اتىم، نوگاي زاتىم، كالدى مەنيم حان داۆلەتيم،
كونيليم مۋنلى، كوزيم ياسلى، كالدىم يالگىز، ەسير، ەتيم.
مەن كەتكەندە كۋندەسيم، «كەتتي ەندي سۋيمبيكە»، دەپ،
وزينە ەر كايگىرىپ، بولاياك بولگان حانبيكە.
حالك پىنان كەنەسيپ، استارحاننان حان الگان،
وزيم كەنەم كينەز ؟ ەكەن، اتى ياديگەر بولگان.
كۋندەسيم حانگا بارگان، كازاندى تۋتامان دەپ،
دۋنىيا ايتكان: «اسىكپا الي، سەني دە وتكا اتارمان»، دەپ.
سول يىلدا وك مەني دە پاديشاح بەردي بير حانگا،
كاسىمداگى شەيحاليگە – كازانگا دۋشپان يانگا،
مەني الىپ سوگىسكا ەمرە بولدى بارماگا،
مەسكۋلەر مينەن بيرگە كازاندى ەم الماگا.
سۋيمبيكە اتىم، نوگاي زاتىم، كايتسا دا سول حان داۆلەتيم،
كازانىم يوك، كونيليم مۋنلى، مۋتىلماي ەش اسيرەتيم.
شەيحاليلەر بارگانلار، كازاندى وزينە الگانلار،
مەني ساتكان مىرزالاردىن باسىن ەرگە سالگانلار.
ياديگەر مينەن كۋندەسيم تاگى دا كولگا تۋسكەن،
مەني ياندىرگان وتكا وزلەري ياحشى پيسكەن.
كاريپ بالام وتەميس تە التى ياسىنا ەتتي،
يالگان دۋنىيادان وتتي، وننان بير كايگىم بيتتي.
دۋنىياگا كەلگەن ادەم كايگى كورمەي تۋرمايدى.
دۋنىيادا شات يۋرگەننين دە توپىراكتىر احىر ورىنى.
سۋيمبيكە اتىم، نوگاي زاتىم، كوزيم ياسلى، يوك راحاتىم،
كورديم كىيىن، شەكتيم ازاپ، مۋتىلمايدى ەش اسيرەتيم.
سۇيىنبيكە زارى
(قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىن دايىنداعان ت.ع.ك. سەيىتقالي دۇيسەن)
باقيدان ادام وزبايدى، ءبىر قۇدايعا سەنگەندە،
جارىعىن قۇداي بەرەدى قازاعا توزگەنگە.
مىڭ بەس ءجۇز ون بەستە بۇل دۇنيەگە كەلگەنمىن،
اتا-انامنىڭ داۋلەتى ەش كەتپەس دەپ بىلگەنمىن.
اتا-انامنىڭ قولىندا ءبىر دە قايعى شەكپەدىم،
قايعى-مۇڭدى كورەمويلاپ تا كورمەدىم.
سۇيىنبيكە اتىم، تەگىم نوعاي، قايدا مەنىڭ باق داۋلەتىم،
ءسابي شاعىم، نۇرلى ءجۇزىم، مىرزا قىزى بولعان كەزىم!
ون سەگىز جاسقا تولعان شاعىمدا
حان جۇبايى اتاندىم، اتا-انادان ءبولىنىپ.
قىرىمنان قازانعا اكەلدى باقىت قونىپ.
قازاننىڭ جاس حانى ءجانالى بولدى ەرىم.
ءجانالى حان مەرت بولدى ءبىر زالىمنىڭ قولىنان،
ەندىگى قازا تايدىرار تۋرا جولىڭنان.
حان بيكەسى بولىپ مەن ەكى جىلداي تۇرعانىم،
قايعى جۇتىپ تۇل قالدىم، حان دۇنيەسى جوعالدى.
سۇيىمبيكە اتىم، تەگىم نوعاي، قايدا مەنىڭ باق داۋلەتىم،
سۇلۋ شاعىم، نۇرلى ءجۇزىم، حانشايىم بولعان باقىتىم!
قىرىمنىڭ سافاگەرەيى قازانعا كەپ حان بولدى،
ءۇش قاتىنى بولسا دا، ءتورتىنشى ەتىپ مەنى الدى.
كاپىرلەر كوبەيىپ، قايعىلى زامان باستالىپ،
قازانعا كۇشتى پاتشالار كوز سۇقتارىن قادادى.
قالا ءىشى تىنىشسىز، دۇشپان بارى ءبىلىندى،
داۋلەتى بار كىسىلەر؟..
سافاگەرەي تۇسىندا سوعىستار دا كوپ بولدى،
ءار جاقتان جيىلعاندار، وبىر بولدى سودىرلار.
ءومىرىم ءوتتى ون ءتورت جىل سافاگەرەي حانمەنەن.
قازان شاھارى كوڭىلسىز، قان توگىلدى مولىنان.
شاھار سىرتىندا سوعىس، ىشىندە اپات.
سول تىنىشسىز ۋاقىتتا سافاگەرەيىم بولدى وپات.
ەكى جاسار ۇلىم، كوزىمنىڭ نۇرى، قۇلىنىم،
وتەمىسكەرەيىم جەتىم قالدى، بۇلبۇلىم.
سۇيىنبيكە اتىم، تەگىم نوعاي، قايدا مەنىڭ جاس داۋلەتىم،
ءوزىم دە تۇل، ۇلىم جەتىم، قايدا مەنىڭ قايعىسىز كۇندەرىم؟
ماسكەۋ حانى قازاندى الماق بولدى وزىنە،
قازان جۇرتى سوزىنە قۇلاق توسادى.
ماسكەۋ حانى ۇگىتتەپ قارتتى، جاستى، جىگىتتى،
«بەرىلىڭدەر ماعان، ەشقايسىڭ قىبىر ەتپەي»،
مىرزالار، ءسوز اڭداماي، كۇشتەرى از سوعىسۋعا،
نەشەمە قابات ۋادە بۇزىپ،
باردى ولار سولۋۆگا (كەلىسىم بولار؟)
كەلىسىم شارتىن تاعى بۇزدى بۇل مىرزالار
نوعاي، قىرىم، قازان جۇرتى ءتۇرلى ەل بولىپ توزدى
حان ورنىنا حان بولىپ تۇرا المادىم پان بولىپ،
مىرزالارعا السىزدىك كورسەتىپ، جۇرەك-باۋىرىم قان جۇتتى.
….؟
….؟
حان قابىرى ۇستىنە تاس مۇنارا سوقتىردىم،
ويلادىم: «ءوزىم ولسەم دە اتىم قالار كوپ جىلعا».
مۇنارا تۇرعىزعانىم كوڭىلىمدى كوتەرەر،
قازانداعى كنيازدار ەندى تىنىش بولار،
ارقايسىسى قول سالار مەندەي جەسىردى الۋعا
ءامىر ءتۇستى كەتۋگە، كۇيمەلەرگە مىنۋگە،
كوزدەرىمنەن نۇر كەتتى، نە ىستەرىمدى بىلمەيمىن،
مەنى كۇشپەن ەكى ادام وتىرعىزدى ارباعا
تاقتى، باقتى قالدىرىپ، كۇيمە جانىنا بارارمىن.
سۇيىنبيكە اتىم، تەگىم نوعاي، قايدا مەنىڭ حان داۋلەتىم،
كوڭىلىم مۇڭلى، ءجۇزىم سىنىق، كوزىم جاستى، ەسىل باقىتىم.
كوزىمدى سالدىم حالىققا، كوبى جىلاپ ۇزاتتى،
قايسىلارى «ماسكەۋ حانى راقىمشىلىق جاسار» دەپ جۇباتتى.
شاھار تۇگەل گۋىلدەپ، جىلىپ-سىقتاعان داۋىستار
ماعان تۇسكەن قايعىلار-مىرزالاردىڭ كۇناسى.
ويلاپ قالدىم بۇگىن قيامەت-قايىم كەلدى مە دەپ
تاعى ويلادىم؟..
كۇيمەگە، كارەتاعا جەتكەندە
ءتىلىم بايلانىپ نە ايتارىمدى بىلمەدىم.
قايسى ايتادى؟..
مەن ايتامىن «باقىتتى بولىڭدار، كەتتىم ەندى جىراققا»
حالقىم قالدى جىعىلىپ، ءالسىز بولىپ ءبىر جاقتا.
كۇشتى الدىلەر؟ قالعاندارى جىراقتا.
ەدىلدەن وتەر شاقتا، قارادىم مەن قالاعا،
قالدى جىلاپ قازانىم، ۇقساپ جەتىم بالاعا.
دەدىم: «مەنىڭ قازانىم، ۇشتى باقىت باسىڭنان،
قالدىڭ بۇگىن داۋلەتسىز، بۇلاق بولىپ جاس اعار،
قايدا قالدى شاتتىعىڭ، قايدا سەنىڭ بايلىعىڭ؟
كورەر كوزگە بەلگىلى؟..
قاڭىراپ قالدى سارايىڭ، نۇرىڭ كەتتى جۇزىڭنەن»
دەپ جىلاپ مەن قازاندى كوز ۇشىنان ۇزاتتىم…
سۇيىنبيكە اتىم، تەگىم نوعاي ، قايدا مەنىڭ حان داۋلەتىم،
حان سارايدا تۇرعان ەدىك، بۇگىن بولدىق جەسىر-جەتىم.
مۇنارام كورىندى كوزكورىم جەرگە كەتكەنشە،
تاعى ءبىر جىلادىم، حال-قادىرىم جەتكەنشە
دەدىم: ءيا، راببىم، مۇنارام، بىلمەيمىن، قايدا بارارىمدى،
قالدىردىم ەندى سەنى، باقتىعا قارسى شىقپا.
حان مازارى ۇستىنە سەن تۇرعىزىلدىڭ، ىرگەتاسىڭ بەرىك قوي،
ماڭگىلىككە قالادى سەنى مەن مەنىڭ اتىم».
سولاي زارلاپ جۇرگەندە، مۇنارام دا كوزدەن جوعالدى،
جوعالۋعا سەبەپ سول، كۇيمە ۇزاپ بارادى.
سۇيىنبيكە اتىم، تەگىم نوعاي، قايدا مەنىڭ داۋلەتىم،
كوڭىلىم مۇڭلى، كوزىم جاستى، ءوزىم جەسىر، ۇلىم جەتىم.
كۇيمە كەتتى قوزعالىپ، قارشىعا قۇستاي قومدانىپ،
مەندەي قارىپ ادامنان اقىلىمەن كۇشىن الىپ.
جۇرە-جۇرە ءبىز جەتتىك زۋيا دەگەن قالاعا،
كەلدى ونداعى بويار، مىرزا، ءبىزدى كورىپ قالۋعا.
بارىپ جەتكەن زۋيادا ءبىز ءۇش كۇن تۇردىق.
شىقپادىق ءبىز ەشقايدا، كۇيمە ىشىندە وتىردىق.
سونان كەتتىك ماسكەۋگە، جولدىڭ تارتىپ ازابىن،
جەسىر بولىپ بارامىز، كورمەي دۇنيە قىزىعىن.
جول ءجۇرىپ ۇزاق ايتەۋىر، جەتتىك-اۋ ءبىر كەز ماسكەۋگە.
باقىتسىز مىنا جاندارعا، نە بولار ءبىز كۇتتىك.
«قىزدار مايدانى» دەگەن ورىنعا،
كوپ كۇتتىرىپ كىرگىزدى.
كىرگەن ءۇيدىڭ سىرتىنا ون كىسىدەن تۇراتىن
قاراۋىل قويدى تۇرعىزىپ،
شىعارمايدى، كىرگىزبەيدى بوتەن ادام ەشكىمدى.
كۇن وتەدى، ءتۇن باتادى، ءتانىم-جانىم سىزدايدى.
ەكى بويار ءبىر كۇنى كەلدى،
ءبىرى ماعان «ءجۇر» دەپ قولىن سوزدى.
جەسىر بولعان مەنەن نە قايىر،
قوزعالدىم مەن قايعىرا.
بالام ەكەۋمىزدى قايدا الىپ بارادى؟
كەلىپ كىردىك كەڭ ۇيگە،
كوپ ادامدار تۇر ەكەن، ءبارى بىزگە قارايدى.
پاديشاح ماعان ءتىل قاتتى:
«بالاڭدى وزگەگە اسىراۋعا،
ال ءوزىڭدى ەرگە بەرەمىز».
دەپ وسىلاي بالامدى الدى قولىمنان،
جەسىرلىكتەن جانعان جانىم تاعى وتقا سالىندى.
ەستىدىم مەن بالامدى پوپتار الدى،
اقىلى تولماعان بالانى دىننەن بەزدىردى دەپ.
سۇيىنبيكە اتىم، تەگىم نوعاي، قايتار ما ەكەن حان داۋلەتىم،
كوڭىلىم مۇڭدى، كوزىمدە جاس، قالدىم جالعىز جەسىر-جەتىم.
مەن كەتكەندە كۇندەسىم: «كەتتى ەندى سۇيىنبيكە» دەپ،
ءوزى بولعىسى كەلدى حانبيكەسى
حالىقپەنەن كەڭەسىپ استارحاننان حان العىزدى،
حاننىڭ اتى … جادىگەر
كۇندەسىم حانعا بارىپ قازاندى بيلەۋگە رۇقسات سۇرادى.
«بەرمەسەڭ اسىقپا ءالى سەنى وتقا قاقتارمىن» دەپ،
سول جولى پاتشا ءبىر حانعا قاسىنداعى شاح اليگە
قازانعا دۇشپان جانعا مەنى الىپ سوعىسقا بارۋعا،
ماسكەۋلىكتەرمەن بىرگە قازاندى جاۋلاپ الماققا.
سۇيىنبيكە اتىم، تەگىم نوعاي، قايتار ما ەكەن حان داۋلەتىم،
قازانىم جوق، كوڭىلىم مۇڭلى، ۇمىتىلمايدى ەش قاسىرەتىم.
شەيح اليمەن بارعاندار، قازاندى باسىپ العاندار،
مەنى ساتقان مىرزالاردىڭ باسىن جەرگە تىققاندار.
جادىگەر مەنەن كۇندەسىم تاعى دا قولعا تۇسكەندەر،
مەنى جاندىرعان وتقا ەندى وزدەرى قاقتالار.
بەيباق بالام وتەمىس التى جاستا ءوتتى فانيدەن،
جالعان دۇنيە ءوتتى، ول دا مەنىڭ ءبىر قايعىم.
دۇنيەگە كەلگەن ادام، قايعى كورمەي تۇرمايدى،
ومىردەن شاتتىقپەن وتكەندەردە توپىراقتان تابار ورىندى.
سۇيىنبيكە اتىم، تەگىم نوعاي، كوزىم جاستى، جوق راقاتىم،
كوردىم قيىندىق، شەكتىم ازاپ، ۇمىتىلمايدى قاسىرەتىم.
