اق وردانىڭ پايدا بولۋى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىنا العىشارتتار تۋدىردى. زاردىحان قيناياتۇلى: «اق وردا مەملەكەتى قازاقتىڭ العاشقى مەملەكەتى عانا ەمەس، قازاق حالقى، ونىڭ ۇلتتىق وي ساناسى قالىپتاسۋىنىڭ ۇيىتقىسى (كونتسەنترات) بولىپ تابىلادى» دەپ ونىڭ قازاق تاريحىنداعى ورنىن ايقىندايدى. عالىمنىڭ ولاي ايتۋىنىڭ سەبەبى قىپشاق تايپالارى ۇستەمدىك قۇرعان دەشتى قىپشاق دالاسىنا موڭعولداردىڭ كەلۋى وراسان وزگەرىستەر تۋىنداتتى. سىردىڭ بويىندا جاعالاي ورنالاسىپ، «ەل-ءبورىلى» رۋىنان باسشىسىن سايلاپ وتىرعان قىپشاقتار ەندى «شىڭعىسحان» اۋليەتىنە باعىنىشتى بولدى.
1206 جىلى كۇللى موڭعول تايپالارىن بىرىكتىرىپ «شىڭعىسحان» اتاعىن العان بورجىگىن تايپاسىنان شىققان ەسۋگەي باتىردىڭ ۇلى تەمىرشى 1224-1229 جىلدار ارالىعىندا قازاقستان مەن ورتالىق ازيا جەرلەرىن جاۋلاپ الدى. شىڭعىسحان بۇل جورىققا ءوز ۆاسسالدارىنىڭ جاساقتارىمەن قوسا جالپى سانى 150 مىڭ ادامى بار قالىڭ قول جىبەردى. اسكەري جورىق 1219 جىلى قىركۇيەكتە ەرتىس جاعالاۋىنان باستالدى. ءوزىنىڭ اسكەرىن ءۇش توپقا بولگەن شىڭعىسحان ءبىر بولىگىن وتىراردى الۋ ءۇشىن ۇلدارى شاعاتاي مەن ۇگەدەيگە قالدىردى، ۇلكەن ۇلى جوشى مەن جەبە نويان باستاعان ەكىنشى بولىگىن سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسىنا اتتاندىردى. ءوزى كىشى ۇلى تولەمەن بىرگە بۇقاراعا بەت الدى. الەمدى باعىندىرۋدى ماقسات تۇتقان موڭعول بيلەۋشىسى شابۋىلعا اتتانعان ءوزىنىڭ ۇلدارى مەن نوياندارىنا قارسىلىق تانىتپاعان قالالارعا قيانات كورسەتپەۋگە، ال ءوز وتانىن جاتجۇرتتىقتاردىڭ بيلەۋىنە كونبەگەن ەلدى كۇشپەن باعىندىرۋدى بۇيىردى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان تەرريتورياسىندا قيراعان قالالاردىڭ سانى كوبەيدى. سەبەبى جەرگىلىكتى حالىق ءوز وتانىن، ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعاۋعا بارىن سالدى. الايدا بۇعان دەيىن كوپتەگەن كوشپەلى تايپالاردى قىرىپ كەلگەن موڭعولدار كۇشى جاعىنان دا، سانى جاعىنان دا باسىم ەدى. ناتيجەسىندە ورتاعاسىرلىق اتاقتى ساۋدا ورتالىقتارى بولعان وتىرار، بالاساعۇن، سىعاناق، اشناس سەكىلدى قالالار جەرمەن جەكسەن بولدى.
شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى قالانى شاپپاس بۇرىن ەڭ الدىمەن جەرگىلىكتى ۇيعىر ساۋداگەرى حاسان قوجانى قالا تۇرعىندارىن بەرىلۋگە كوندىرۋ ءۇشىن، سىعاناققا جىبەرەدى. بىراق سىعاناقتىقتار ساتقىن حاسان قوجانى ءولتىرىپ، وزدەرى جاۋعا قارسى كۇرەسكە شىعادى. جوشىنىڭ اسكەرلەرى قالانى قورشاپ الادى. قالا حالقى جەتى كۇن بويى بەرىلمەي، قارسىلاسىپ باعادى. بىراق كۇشى باسىم جوشى قالانى باسىپ الىپ، حالقىن قىرىپ-جويىپ، قالانىڭ كۇل-تالقانىن شىعارادى. د′وسسوننىڭ كەلتىرگەن ا.م. جۋۆەينيدىڭ ماعلۇماتى بويىنشا: «جوشى سىعاناقتا ءتىرى جان قالدىرماعان» [4, 116]. الايدا ز. قيناياتۇلى بۇل اقپاراتقا كۇمان كەلتىرىپ: «ەگەر ءتىرى جان قالماعان بولسا، جوشى حاساننىڭ ۇلىن كىمدەرگە باسشى ەتىپ سىعاناقتا قالدىردى. ودان گورى «...يحەد الج...» نەمەسە «كوپ ادامدى قىردى» دەلىنەتىن موڭعول تاريحشىسى ا.اماردىڭ پىكىرى سەنىمدىرەك ەستىلەدى» دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. ەكى مىڭ جىلدىق تاريحى بار – قاڭلىلاردىڭ، قىپشاق حاندىعىنىڭ، اق وردانىڭ، ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ، قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان سىعاناق تۋرالى العاشقى مالىمەت 982 جىلى تۇزىلگەن «حۋدۋد ال-الام مين ال-ماشريك يلا-ل-ماگريب» («شىعىستان باتىسقا دەيىنگى الەم شەكارالارى») اتتى اۆتورى بەلگىسىز ەڭبەكتە «سۋناح» اتىمەن العاش بەلگىلى بولدى. مۇندا پروتوقازاقتىق كيمەك مەملەكەتىنىڭ ايماقتارىمەن قالالارى تۋرالى جازىلعان. ح عاسىردا ءومىر سۇرگەن اراب گەوگرافى ال-مۋكادداسي (ماكديسي) سىعاناقتى وتىرار مەن كىندىگى ءبىر ەگىز قالا دەپ كورسەتكەن. سىعاناق پەن وتىراردىڭ ارا قاشىقتىعى 24 فارساح. ال ءحى عاسىردا قالانىڭ سىعاناق دەگەن اتى اتاقتى عۇلاما تۇركى ءتىلىنىڭ مامانى عالىم ماحمۋت قاشقاريدىڭ “تۇركى ءتىلىنىڭ سوزدىگى” دەگەن اتاقتى ەڭبەگىندە جازىلعان. ءحى-ءحىى عاسىرلاردا قاراحانيد مەملەكەتىنىڭ كەزىندەگى جازبا دەرەكتەردىڭ بارلىعىندا قالانىڭ اتى جاپپاي كەزدەسىپ وتىرادى. «سىعاناق» اتاۋى ەجەلگى تۇرىك تىلىندە «قامال، قورعان» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ول ەجەلگى تۇركى-قالالارىنىڭ ءبىرى. مۇسىلمان دەرەكتەرىندە سىعاناق «دار-ۋل-كۋفر» نەمەسە «دىنسىزدەردىڭ ورداسى» اتانىپ كەلدى. ويتكەنى سىعاناق ءحىى ع. سوڭى ءحىىى ع. باسىندا ءالى دە مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداي قويماعان، تاڭىرگە تابىنعان كوشپەندى قىپشاق حاندىعىنىڭ شىعىس استاناسى بولاتىن. ابدۋللا-نامەدە سىعاناق تۋرالى «ول ەجەلدەن بەرى قىپشاق (قازاق) حاندارىنىڭ استاناسى» دەپ جازادى. حورەزم شاح اتسىز (1127-1154) جانە الا اد-دين مۋحاممەد دىنسىزدەردى باعىندىرۋ ءۇشىن سىعاناققا بىرنەشە دۇركىن جويقىن جورىقتار جاساپ اقىرى سىعاناق بيلەۋشىسىمەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلدى. ناتيجەسىندە سىعاناق شىعىس قىپشاق دالاسىنداعى گۇلدەنگەن قالالاردىڭ بىرىنە اينالدى. «حۋدۋد-ال-الامدا» Cىعاناق دەيىرمەنىندە تارتىلعان ۇن الەمنىڭ شارتارابىنا تاراتىلاتىنى تۋرالى جازىلعان. ۇلى موڭعول شاپقىنشىلىعى قالانىڭ گۇلدەنگەن شاعىنا تاپ كەلەدى. جوشى اسكەرىنىڭ شابۋىلى ناتيجەسىندە قيراعان قالا تۋرالى مالىمەت جازبا دەرەكتەردە ءبىر عاسىرعا جۋىق كەزدەسپەيدى. شىڭعىسحان قازاقستان مەن ورتا ازيانى جاۋلاپ بولعاننان كەيىن ءوزىنىڭ ەنشىسىنە تۇسكەن جەرلەردى بايبىشەسى بورتەدەن تۋعان ءتورت ۇلىنا ءبولىپ بەرەدى. «ۇلىستاردىڭ قۇرىلۋى» اتىمەن بەلگىلى بولىپ قالعان بۇل وقيعادان كەيىن تەمۋچجيننىڭ كىشى ۇلى تولە – حاننىڭ نەگىزگى جۇرتىن – مونعوليانىڭ ءوزىن، سونداي-اق مونعولدىڭ تۇراقتى 129 مىڭ ادامدىق ارمياسىنىڭ 101 مىڭىن يەلەندى. ءۇشىنشى ۇلى ۇگەدەيگە مونعوليانىڭ باتىس بولىگى، جوڭعاريا مەن شىعىس تۇركىستان ايماعى قارادى. ونىڭ ۇلىسىنىڭ ورتالىعى جوعارعى ەرتىس پەن تارباعاتاي ايماعىندا ورنالاستى. شىڭعىسحاننىڭ ەكىنشى ۇلى شاعاتايدىڭ يەلىگىندەگى جەرلەر وڭتۇستىك التايدان امۋدارياعا دەيىنگى، ياعني جەتىسۋ مەن ماۋەرانناحردى قامتىدى. شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ ۇلەسى ەرتىستەن باتىسقا قاراي تومەنگى ەدىلگە دەيىنگى جەردى قوسا بۇكىل شىعىس دەشتى قىپشاقتى قامتىدى. سونىمەن قازاقستاننىڭ اۋماعى مونعولدىڭ ءۇش ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا: ۇلكەن بولىگى – جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا، وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستان – شاعاتاي ۇلىسىنا، جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگى – ۇگەدەي ۇلىسىنا كىردى. سونىڭ ىشىندە سىر ءوڭىرى جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا ەدى. ء ومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن جوشى ءوزىنىڭ ۇلىسىندا – سارىارقا جەرىندە وتكىزەدى. 1227 جىلى ونىڭ يەلىگى ۇلكەن ۇلى باتۋ حانعا بەرىلەدى. مىنەزىنىڭ جاقسى قاسيەتتەرىنە وراي حالىق اراسىندا سايىن اتانىپ كەتكەن مۇراگەر 1235 جىلى قاراقورىمدا وتكەن قۇرىلتايدا موڭعول يمپەرياسىنىڭ بيلەۋشىسى شىڭعىس حاننىڭ ەكىنشى ۇلى ۇگەدەيدەن تاپسىرما الادى. 1236 جىلى باتۋ حان جانە شىڭعىس حاننىڭ ادال دوسى بولعان سۇبەدەي نويان باستاعان اتاقتى «باتىس جورىعى» باستالادى. ەندىگى جەردە ولاردىڭ الدىندا دەشتى قىپشاق جەرىنىڭ قالعان باتىس بولىگىن، ورىس كنيازدىكتەرى مەن باتىس ەۋروپا مەملەكەتتەرىن تۇگەلىمەن جاۋلاپ الۋ تۇردى. ناتيجەسىندە موڭعول اسكەرى جولىندا كەزدەسكەن بارلىق ەلدى مەكەندەردى باعىندىرىپ، سالىق تولەۋگە مىندەتتەيدى جانە 1242 جىلى ۆەنگريا تەرريتورياسىنا دەيىنگى جەرلەردى (ەدىل بۇلعارياسى، ورىس كنيازدىكتەرى، پولشا، ۆەنگريا، چەحيا، مولدوۆيا، ۆالاحيا، ترانسيلۆانيا) تۇگەل وزدەرىنە قاراتادى. تەك سول جىلى ۇلى حان بولعان ۇگەدەيدىڭ ءولىمى تۋرالى قارالى حابار مەن باتۋمەن بىرگە جورىققا شىققان سەرىگى سۇبەدەي نوياننىڭ قازاسى عانا موڭعول اسكەرىنىڭ اتتارىنىڭ اۋىزدىعىن كەرى بۇرۋعا ماجبۇرلەيدى. ەلىنە بارار جولىندا 1243 جىلى ۇلى حان بولىپ موڭكەنىڭ سايلانعانىن ەستىگەن باتۋ قازىرگى استراحان جەرىنە جەتكەندە سول جەرگە تۇراقتاپ، ساراي باتۋ دەگەن قالا تۇرعىزۋعا بۇيرىق بەرىپ، جاڭا مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالايدى. وسىلايشا، ەرتىستەن باستالاتىن كۇللى دەشتى قىپشاق جەرىن قامتيتىن، باتىسقا قاراي موڭعول اتىنىڭ تۇياعى جەتكەن ۇلان عايىر تەرريتوريادا التىن وردا پايدا بولادى. التىن وردا العاشقى كەزدە مونعول يمپەرياسىنىڭ ءبىر بولىگى بولدى، ءسويتىپ، اۋەلگى كەزدە مونعولدىڭ ۇلى حانىنا قارايتىن، بىراق باتىي حان (1242-1256) ءوزىن تاۋەلسىز بيلەۋشى رەتىندە ۇستادى. التىن وردا باتىيدىڭ ءىنىسى بەركە حاننىڭ (1256-1266) تۇسىندا دەربەس مەملەكەتكە اينالدى [2, 39]. جوشى ۇلىسى (التىن وردا) ءوز ىشىندە ونىڭ ۇلدارى اراسىندا بىرنەشە ۇلىستارعا ءبولىندى: وڭ قانات جانە سول قانات، ولاردىڭ اتاۋلارى دەرەك مالىمەتتەرىندە ارقيلى كەلەدى. ەگەر ءحىىى عاسىردىڭ اياعى مەن ءحىۇ عاسىردىڭ باسىندا جازىلعان دەرەكتەردە، ياعني پلانو كارپيني، ماركو پولو، ۆيلگەلم رۋبرۋكتىڭ جانە راشيد اد-ءديننىڭ ەڭبەكتەرىندە باتۋ ۇلىسى، وردا ۇلىسى اتاۋلارى كەزدەسەتىن بولسا، ال ودان كەيىنگى ۋاقىتپەن مەرزىمدەلەتىن ەڭبەكتەردە، ت.سۇلتانوۆ ەڭ العاش رەت ءحىۇ عاسىردىڭ 40-جىلدارىندا جازىلعان كۋتبتىڭ «حۇسراۋ مەن شىرىنىندا» دەپ ەسەپتەيدى ، «التىن وردا»، «اق وردا»، «كوك وردا» دەپ بەرىلگەن. ولاردىڭ قايسىسى «اق»، قايسىسى «كوك» ەكەنى تاعى ءبىر ماسەلە. م. ۆياتكين بولسا ەش كۇمان كەلتىرمەي «جوشى ۇلىسىنىڭ باتىس بولىگى (وڭ قانات) باتۋعا ءوتتى، ول التىن نەمەسە كوك وردا دەپ اتالدى... ال سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى مەن ۇلى تاۋعا دەيىنگى جەرلەر، شىعىس بولىك (سول قانات) وردانىكى، ول اق وردا دەپ اتالدى» دەيدى . قازىرگى قازاق تاريحشىلارىنىڭ باسىم بولىگى وسى پىكىردى ۇستانادى. قازاق تاريحىندا اق وردا دەپ جوشىنىڭ ەكىنشى ۇلى وردا ەجەننىڭ ۇلىسىن ايتادى. ونىڭ الىپ جاتقان تەرريتورياسى شامامەن: باتىستا جايىق وزەنىنەن شىعىستا ەرتىس وزەنىنە دەيىنگى، وڭتۇستىكتە سىرداريا القابى، ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىنان سولتۇستىكتە وڭتۇستىك ءسىبىر ورماندارىنا دەيىنگى جەرلەر . وردا ەجەن ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىسى «ساسى-بۇقانىڭ تۇسىندا (1309-1315) جوشى ۇلىسىنىڭ ورتالىعى ەرتىستەن – سىعاناققا اۋدارىلدى. وسى كەزدەن باستاپ سىعاناقتىڭ قايتا ورلەۋ ءداۋىرى باستالدى. ەرزەن حاننىڭ تۇسىندا سىعاناقتا اق وردا حاندارىنىڭ اتىندا كۇمىستەن اقشا قۇيۋ جولعا قويىلدى. ەرزەن حاننىڭ ۇلى مۇباراك قوجانىڭ ەسىمى كورسەتىلگەن، حيدجرا بويىنشا 768 جىلى سىعاناقتا سوعىلعان 5 تيىن پەتەربۋرگتاعى ەرميتاجدا ساقتالۋدا. ول كەزدە حاندارىنىڭ اتىندا اقشا سوعۋ دەگەن بيلىكتىڭ دەربەستىگىن كورسەتەدى. ەرزەن حان 25 جىل بيلىك قۇرىپ 1344/1345 جىلى دۇنيە سالىپ سىعاناقتا جەرلەندى. وسىدان باستاپ سىعاناق جوشى-حان - وردا ەجەن اۋلەتىنەن تاراعان اق وردالىق اقسۇيەكتەرىن جەرلەيتىن اتا قورىققا اينالدى.
1219 جىلى جوشى اسكەرىنىڭ شابۋىلىنان كەيىن قالادا ءحىىى عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي تىرشىلىك قايتا جاندانعانىن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر دالەلدەيدى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى سىرداريا بويىنداعى ءبىرسىپىرا قالالاردىڭ ۇستىمەن كەرۋەن جولدارى وتكەن. وتاندىق تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا: «ولكە ەكونوميكاسى مەن قالا مادەنيەتىنىڭ ورگە باسۋىندا ءحىV عاسىردىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە موڭعولداردان كەيىنگى ۋاقىتقا جەرگىلىكتى ەتنيكالىق نەگىزدە قۇرىلعان العاشقى مەملەكەتتىك ءىرى قۇرىلىم – اق وردانىڭ قۇرامىنا ەنۋىنىڭ زور ءرول اتقارعانى داۋسىز. اق وردانىڭ بيلەۋشىلەرى كوشپەلىلەر مەن وتىرىقشى حالىقتىڭ ەكونوميكالىق بايلانىستارىن قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلىپ، سىعاناق قالاسىن ءوزىنىڭ استاناسى ەتتى. سول كەزدەردە، اسىرەسە ەرزەن حان تۇسىندا سىعاناقتا قۇرىلىس جەدەلدەتە جۇرگىزىلدى».
سىر وڭىرىندە مال شارۋاشىلىعى مەن ەگىنشىلىك تە جاقسى دامىدى. ءحىىى-ءحۇ عاسىرلارداعى ساياحاتشىلار مەن تاريحشىلاردىڭ: پلانو كارپيني، ۆيلگەلم رۋبرۋك، يبن باتتۋتا، ءال-وماري جانە ت.ب. ەڭبەكتەرىندە قازاقستان اۋماعىندا مال شارۋاشىلىعىنىڭ ەڭ كوپ تاراعان ءداستۇرلى ءتۇرى جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى بولعانى تۋرالى ايتىلادى. سونىڭ ىشىندە سىرداريا مەن ونىڭ قاراتاۋدىڭ كۇنگەي بەتكەيىنەن اعىپ كەلىپ قۇياتىن كوپتەگەن سالالارىنىڭ القاپتارىندا وتىرىقشى نەمەسە باعىمداعى تەبىندەپ جايىلاتىن مال شارۋاشىلىعى دامىدى. قىستاقتار مەن قالالاردىڭ تۇرعىندارى بۇل جەردە مال شارۋاشىلىعىن سۋارمالى جانە تەلىمدى ەگىنشىلىكپەن، ءىشىنارا بالىق اۋلاۋمەن دە ۇشتاستىردى. مال وسىرۋشىلەر بۇكىل جىل بويىنا جايىلىمنان جايىلىمعا ۇزدىكسىز كوشىپ جۇرەتىن. مۇندا وتىرىقشى جانە جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى ۇشتاستىرا جۇرگىزىلدى. كوكتەمگى جانە جازعى ماۋسىمدا شىعىس دەشتى قىپشاق دالاسىنا كوشىپ باراتىن اۋىلدار قىستاۋ ءۇشىن سىرداريا بويىنا قايتىپ كەلەتىن ەدى. موڭعول ءداۋىرى كەزەڭىندە ەگىنشىلىك جاناما، قوسالقى سالاعا اينالسا دا، ەندىگى جەردە مالشى ءوزى قىستايتىن تۇراقتى ورىنعا بەرىك ورنىعىپ، ەگىنشىلىكپەن كەڭىنەن اينالىسۋعا كەڭ مۇمكىندىك الدى. مەيلىنشە قاشىققا كوشىپ-قونۋ مال شارۋاشىلىعىنىڭ ناعىز كوشپەلى تۇرىنە ساي كەلدى. شىعىس دەشتى قىپشاقتىڭ دالالىق ايماقتارىنىڭ مالشىلارىنا وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي جانە كەرىسىنشە بويلىق باعىتىندا، مەيلىنشە قاشىققا كوشىپ ءجۇرۋ ءتان ەدى. كوشى-قون باعىتتارى ارالدىڭ سولتۇستىك ماڭايى، سىرداريانىڭ ورتا جانە تومەنگى اعىسى مەن قاراتاۋدىڭ باۋرايىنداعى ورنالاسقان قىستاۋلاردان ۇلىتاۋ جازىعى، تورعاي، ىرعىز، توبىل وزەندەرىنىڭ اڭعارلارىنداعى جايلاۋلارعا دەيىنگى اۋماقتى قامتيتىن. موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن اق وردادا وڭتۇستىك قازاقستانداعى ەگىنشىلىكتىڭ قالپىنا كەلۋى سىر بويىنداعى قالا ءومىرىنىڭ جاندانۋىمەن تىعىز بايلانىستى بولدى. ءحىىى عاسىردىڭ اياعىندا بايقالعان شارۋاشىلىقتىڭ جاندانۋ پروتسەسى ءحىV عاسىردان كەڭ قۇلاش جايا باستادى. بۇل سىعاناقتىڭ قالپىنا كەلتىرىلىپ، ەگىنشىلىك پەن قولونەر كاسىبى وركەندەي باستاعان، ساۋدا اينالىمى دا وسە تۇسكەن كەزەڭى ەدى. اق وردادا قالا جانە وتىرىقشى-ەگىنشىلىك ءومىردىڭ دامۋىنا مەملەكەت ورتالىعىنىڭ وسىندا اۋىسۋى، ونىڭ ءىرى ەگىنشىلىك وشاقتارىنا جاقىن ورنالاسۋى مەن بيلەۋشىلەردىڭ موڭعول حاندارى ۇستەمدىك ەتكەن التىن وردا، شاعاتاي مەملەكەتتەرىنە تاۋەلسىز ءوز بيلىگىن ورناتۋعا ۇمتىلۋى قولايلى جاعداي قالىپتاستىردى. سونىمەن قاتار شىعىس دەشتى قىپشاق حالقىنىڭ ۇلعايىپ كەلە جاتقان مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وتكىزۋگە، ءوز كەزەگىندە وزدەرىنىڭ دە قولونەر مەن ەگىنشىلىك ونىمدەرىنە دەگەن سۇرانىمىن قاناعاتتاندىرۋعا ۇمتىلۋى مال شارۋاشىلىقتى اۋداندارىنىڭ وتىرىقشى-ەگىنشىلىكتى اۋداندارمەن ەكونوميكالىق بايلانىستارىن بەرىك ورنىقتىرىپ، وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ جازيرالارىندا قالا مادەنيەتى مەن ەگىنشىلىكتىڭ جاندانۋىنا الىپ كەلدى: مال باسى ءوستى، مال ونىمدەرىن ءوندىرۋ مۇمكىندىكتەرى ارتتى. اق وردا بيلەۋشىلەرى ەرزەن حان، مۇباراك حان، ۇرىس حان، باراق حاندار مەملەكەتتىڭ وڭتۇستىگىندە ەگىنشىلىك شارۋاشىلىعىنىڭ وشاقتارى مەن قالالاردى قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىستى، ساۋدا كەرۋەندەرىن ۇيىمداستىرىپ قالالاردى تەمىر ۇرپاقتارى مەن شاعاتايلىقتاردان تاۋەلسىز ەتۋگە كۇش سالدى. اق وردانىڭ سىر بويىنداعى قالالارى وڭتۇستىك قازاقستان جازيرالارىمەن ەكونوميكالىق بايلانىستارى ارقىلى تىعىز قارىم-قاتىناستا بولىپ، جوشىنىڭ ساياسي ۇستەمدىگى كەزەڭىندە «جاۋلاپ الۋشىلىق سوعىستاردا قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردى پايدالانۋ مەن ەڭبەك ەتۋگە كۇشپەن ەرىكسىز كوندىرۋ ارقىلى» تۇرعىزىلعان التىن وردا مەن ەدىل بويىنىڭ «جاساندى» قالالارىنان تۇبىرىمەن ەرەكشەلەندى» دەپ كەلتىرەدى گ.ا. فەدوروۆ-داۆىدوۆ. ءحىV-حV عاسىرلاردا سىر بويىنىڭ قالالارى ەگىنشىلىك جازيرالار ورتالىعى رەتىندە ماڭىزدى ءرول اتقاردى، سىعاناق تا وسى ەگىنشىلىك جازيرالارىنىڭ ءبىرىنىڭ توڭىرەگىندە ورنالاسقان ەدى. ونىڭ قايتا قالپىنا كەلىپ وركەندەۋى، وردا ۇلىسىنىڭ استاناسىنا اينالۋى دا ءدال وسى كەز. بۇعان ونىڭ تۇركىستاننىڭ وتىرىقشى-ەگىنشىلىك اۋماعى شىعىس دەشتى قىپشاقتىڭ كوشپەلى اۋداندارىمەن شەكتەسەتىن جەرىندە قولايلى ورنالاسۋى يگى اسەر ەتتى. ەرزەن حان، اسىرەسە ورىس حاننىڭ تۇسىندا قايتا تۇرعىزىلعاننان كەيىن سىعاناق ءحىV-حV عاسىرلاردا بەكىنىستى قامالعا، ءىرى ساۋدا مەن قولونەر ورتالىعىنا اينالىپ، شىعىس دەشتى قىپشاقتىڭ اۋماعىندا مەملەكەتتىڭ مادەني-ەكونوميكالىق جانە ساياسي ومىرىندە ءوز ماڭىزىن قالپىنا كەلتىردى. ءحVى عاسىردىڭ باسىندا سىعاناققا جولى ءتۇسىپ، قالانى ءوز كوزىمەن كورگەن فازلاللاح يبن رۋزبيحان ءيسفاحانيدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا «ەرتەدە بۇل تۇرعىندارى قوپ، كورىكتى قالا بولىپتى...قالادا تىنىشتىق ورناپ، بارلىق قاجەتتى يگىلىكتەر وندىرىلگەن». قالا مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى قىستاقتاردىڭ حالقى سۋارمالى ەگىنشىلىكپەن اينالىستى; جاقىن ماڭايداعى سۋارمالى ۋچاسكەلەردە باۋ باقشالار مەن باقشا داقىلدارى ءوسىرىلدى، ءداندى داقىلدار ەگىلەتىن سۋارمالى جانە ءتالىمدى جەرلەر ودان الىسىراق ورنالاستىرىلدى. فازلاللاح يبن رۋزبيحان يسفاحاني: «وڭدەلگەن ەگىستىكتى سۋلاندىراتىن كانالداردىڭ ... ءبارى سەيحۋن وزەنىنەن تارالاتىن ەدى»،-دەپ جازادى. سولاردىڭ ءبىرى – ەجەلدەن كەلە جاتقان نەگىزگى قانال تومەنارىق كانالى سۋمەن جابدىقتاپ قانا قويماي، توڭىرەكتەگى اۋماعى ەداۋىر جەردى دە سۋلاندىرىپ وتىردى. بوزعىلۇزاق دەگەن باسقا كانال دا بولدى، ول سىرداريا تاسىعان كەزدە جايىلعان سۋمەن تولاتىن ءوزى اتتاس كولدەن باس الىپ، قالاعا سۋ اكەلەتىن ەدى. حيجرانىڭ 803/1400-01 جىلى ءامىر تەمىردىڭ جازعان سىي گراموتاسىندا الگى ەكى كانالدىڭ اتى اتالادى. كانالدار قالا توڭىرەگىنە كەلگەندە وڭدەلگەن جەر ۋچاسكەلەرىن سۋلاندىراتىن سانسىز كوپ ۇساق ارىقتارعا تارامدانىپ كەتەتىن ەدى. قالانىڭ سولتۇستىك-باتىسى مەن سولتۇستىگىندە جاتقان جەر قاراتاۋدان اعىپ شىعىپ، رەتتەلىپ وتىراتىن شاعىن تاۋ وزەندەرىنەن باس الاتىن ارىقتارمەن سۋلاندىرىلاتىنى بەلگىلى. سول كەزدەگى ۆاقف گراموتالارىندا ءتىپتى ءحىۇ عاسىرعا جاتاتىن سۋ كوزدەرىنىڭ اتتارى كەزدەسەدى
اۆتورى بەلگىسىز «انونيم يسكاندەردىڭ» حابارلاۋى بويىنشا «ورىس حان اق وردانى تۇبەگەيلى دەربەس مەملەكەتكە اينالدىردى». ورىس حان سىعاناقتا حان سارايىن سالدىردى، حاننىڭ اتىندا اقشا سوعىلدى. قازاقتىڭ العاشقى قارۋلى قولى «الاش مىڭدىعىن» جاساقتاپ، اق قارا الا تۋ الىپ جاۋعا شاپتى.سىعاناق جايلى اسا قۇندى دەرەك قالدىرعان اۆتورلارىنىڭ ءبىرى مۇحاممەد شايباني حاننىڭ جىلناماشىسى فازلالاح يبن-رۋزبيحان يسفاحاني. ول ءوزىنىڭ «ميحمان-نامە بۇقار» («بۇقارا قوناعىنىڭ جازبالارى») اتتى ەڭبەگىندە «دەشتى قىپشاقتى جەر جۇماعى» دەپ اتاپ، سىعاناقتىڭ ورنالاسۋ جايى اسا قولايلى، ول دەشتى قىپشاقتىڭ شەكاراسى، تۇركىستاننىڭ ورتالىق شەبى، وندا «كۇن سايىن بەس ءجۇز تۇيەنىڭ ەتى قۋىرىلىپ كەشكە قاراي ودان ءتۇيىر دە قالمايتىن» دەپ جازعان ەدى. دەشتىنىڭ اتاقتى حاندارىنىڭ ءمايىتى مىندەتتى تۇردە سىعاناققا جەرلەنىپ قابىرىنىڭ ۇستىنە كەسەنە (ماۆزولەي) تۇرعىزىلاتىنى تۋرالى دەرەكتى جازىپ قالدىرعان دا وسى رۋزبيحان.
سىعاناقتى يەلەنگەن اق وردا بيلەۋشىلەرى ءحىV عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنىڭ ورتاسىنا قاراي ءامىر تەمىردىڭ قولداۋىمەن توقتامىس ورىس حاننىڭ ۇلى تەمىر مالىكتى 1479 جىلى جەڭىپ 1395 جىلعا دەيىن اق وردانىڭ بيلەۋشىسى اتانادى. ول ءوزىنىڭ اتىنان سىعاناقتىڭ تەڭگەحاناسىندا 1378-1379, 1379-1380, 1381-1382 جىلدار اراسىندا تەڭگە شىعارعان. الايدا 1395 جىلى ءامىر تەمىر توقتامىستى تالقانداپ سىعاناقتى قيراتادى. وسى كەزدەن باستاپ سىر بويى قالالارى تەمىر اۋلەتىنىڭ قولىنا كوشەدى. سىعاناق حV عاسىردا ۇرىس حاننىڭ ۇرپاعى باراق حان مەن ءامىر تەمىردىڭ ۇرپاعى ۇلىقبەك اراسىنداعى تالاس-تارتىستىڭ كوزى بولعان. باراق حان ءوزىنىڭ ۇلىقبەككە جولداعان حاتىندا «مەنىڭ اتام ۇرىس حان سىعاناقتا تۇرىپ، وندا قۇرىلىس ورىندارىن سالعاندىقتان سىعاناق جايىلىمدىقتارى زاڭ بويىنشا دا، ادەتتىك قۇقىق بويىنشا دا ماعان ءتيىستى» دەپ ونى قايتارۋعا بارىنشا تىرىستى.
1428 جىل وردا ەجەن اۋلەتىنەن شىققان باراق قايتىس بولعاننان كەيىن، وسىعان دەيىن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-باتىس تەرريتورياسىن يەمدەنگەن اق وردا، تەمىر اۋلەتىنىڭ تولاسسىز شابۋىلدارىنان مەيلىنشە السىرەپ، ونداعى بيلىك شيبان ۇرپاعىنان شىققان ءابىلحاير حاننىڭ قولىنا وتەدى. ءىس جۇزىندە اق وردا ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتىپ، ونىڭ ورنىنا ءابىلحايىر حاندىعى نەمەسە كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتى پايدا بولادى.
حV عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ۇلىقبەك سىعاناقتى ۋاقىتشا يەلەنەدى، ال 1446 جىلى سىعاناق ءابىلحايىر حاننىڭ (1428-1468) يەلىگىنە كوشىپ، ونى ول ءوز بيلىگىندە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇستادى جانە ءحVى عاسىردىڭ باسىنا دەيىن سىر بويى ساۋدا ورتالىقتارى شيبان اۋلەتىنىڭ ەنشىلىگىندە بولدى.
حV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق حاندىعى قۇرىلادى. ءابىلحايىر حاننىڭ وزبىر ساياساتىنا نالىعان اق وردا بيلەۋشىسى بولعان باراق حاننىڭ ۇرپاقتارى، اعايىندى كەرەي مەن جانىبەك كوشپەلى وزبەك مەملەكەتىنەن ءبولىنىپ شىعىپ، موعولستان حانى ەسەن بۇعا مەملەكەتىنىڭ باتىس شەكارالارىنداعى شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ اراسىنداعى قوزىباسى جەرىندە قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالادى
ءومىرىن جاڭا باستاعان ساياسي قۇرىلىمنىڭ نەگىزى كەيىنگى قازاق حالقىن قالىپتاستىرعان، سول كەزدە ءابىلحايىر ساياساتىنا كوڭىلى تولماعان رۋ تايپالاردان قۇرالدى. مەملەكەت اتريبۋتتارىنىڭ بارلىعىنا يە بولعان قازاق حاندىعى تۋرالى تاريحشى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريح-ي-راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «ول كەزدە دەشتى قىپشاقتى ءابىلحايىر حان بيلەدى. ول جوشى اۋلەتىنەن شىققان سۇلتاندارعا كۇن كورسەتپەدى. ناتيجەسىندە جانىبەك حان مەن كەرەي موعولستانعا كوشىپ باردى. ەسەنبۇعا حان ولاردى قۇشاق جايا قارسى الىپ، موعولستاننىڭ باتىس شەگىندەگى شۋ مەن قوزىباس ايماقتارىن بەردى. ولار بارىپ ورنالاسقان سوڭ، ءابىلحايىر حان دۇنيە سالدى دا، وزبەك ۇلىسىنىڭ شاڭىراعى شايقالدى. ءىرى-ءىرى شيەلەنىستەر باستالدى. ونىڭ ۇلكەن بولىگى كەرەي حان، جانىبەك حانعا كوشىپ كەتتى. ءسويتىپ، ولاردىڭ ماڭىنا جينالعانداردىڭ سانى 200 مىڭعا جەتتى. ولاردى وزبەكتەر - «قازاقتار» دەپ اتادى. قازاق سۇلتاندارى 870 جىلدارى (1465—1466) بيلەي باستادى...» بۇل وقيعانى «قازاقستان اۋماعىنداعى ەجەلگى زامانداردان بەرى ۇزدىكسىز جالعاسىپ كەلە جاتقان ەتنيكالىق، ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني، رۋحاني، مەملەكەتتىلىك دامۋلاردىڭ زاڭدى قورىتىندىسى جانە ءحۇ عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قازاقستان مەن وعان ىرگەلەس ورنالاسقان اۋماقتارداعى مەملەكەتتەردىڭ ىشكى، سىرتقى ساياسي دامۋلارىنىڭ زاڭدى ناتيجەسى» دەپ تۇسىندىرۋگە بولادى
جاڭا كۇرىلعان قازاق حاندىعى قۇرامىنا، ياعني باتىس جەتىسۋ وڭىرىنە ون شاقتى جىل اينالاسىندا ەكى ءجۇز مىڭداي سانى بار كوشپەلى تايپالاردىڭ جينالۋى كەڭ ءورىس-قونىستى كەرەك ەتتى. سونىمەن قاتار كوشپەلى ەلدىڭ وتىرىقشى-ەگىنشىلىگى كوركەيگەن اۋداندارمەن، اسىرەسە قولونەرى مەن ساۋداسى دامىعان ەكونوميكالىق ورتالىق - سىرداريا جاعالاۋىنداعى قالالارمەن ساۋدا-ساتتىق قارىم-قاتىناسقا قولايلى جاعداي جاساۋ ماڭىزدى ماسەلەگە اينالدى. بۇل قارىم-قاتىناستىڭ وڭالۋىنا تەك كوشپەلى ەل عانا ەمەس وتىرىقشى ايماقتارداعى حالىقتار دا مۇددەلى بولدى. وسىعان بايلانىستى قازاق حاندىعىنىڭ الدىندا ۇلكەن تاريحي مىندەتتەر تۇردى. ونىڭ نەگىزگىسى: «شىعىس پەن باتىس ساۋدا كەرۋەن جولى ۇستىنە ورناعان سىرداريا جاعاسىنداعى سىعاناق، سوزاق، وتىرار، ياسا (تۇركىستان) ت. ب. قالالاردى قازاق حاندىعىنا قاراتۋ. سەبەبى سىرداريا بويىنداعى باي قالالار بۇدان بۇرىنعى مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردىڭ — اق وردانىڭ، ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ ساياسي-اكىمشىلىك جانە ساۋدا-ەكونوميكالىق ورتالىقتارى ەدى. سىرداريا بويىنداعى قالالاردى ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق جانە اسكەري تىرەگىنە اينالدىرۋ دەشتى-قىپشاق دالاسىن بيلەۋدىڭ باستى شارتى بولىپ كەلگەن. سوندىقتان بۇل قالالاردىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جانە سوعىس-ستراتەگيالىق ماڭىزى زور ەدى» جانە «قازاق تايپالارىنىڭ باسىن قوسىپ، قازاقتىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىن بىرىكتىرۋ»
وسى ماقساتتا XV-عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا قازاقتار سىرداريا بويىمەن وعان جالعاس قاراتاۋ ءوڭىرىنىڭ ءبىرسىپىرا تەرريتورياسىن باسىپ الدى. ءسويتىپ قازاق حاندىعىنىڭ تەرريتورياسى الدەقايدا كەڭەيدى، وعان تۇس-تۇسىنان قازاق تايپالارى كەلىپ قوسىلىپ جاتتى.
الايدا سىرداريا جاعاسىنداعى قالالار ءۇشىن ءابىلحايىردىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شايباني حانمەن كۇرەس وتىز جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلدى. سونىمەن قاتار بۇل قالالاردى تۇركىستان ايماعىن بيلەگەن ءامىر تەمىر اۋلەتىنەن شىققان ءامىر مۇحاممەد ءمازيت تارحان مەن موعولستان حانى ءجۇنىس تە قولدارىنا تۇسىرۋگە دامەلى بولدى.
سىر بويى كالالارى ءۇشىن قازاق حاندارى وتە قاجىرلى قايرات جۇمسادى. ەڭ العاش قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا قوسىلعان سىرداريا جاعاسىنداعى — سوزاق جانە ساۋران قالالارى بولدى. XV عاسىردىڭ اقىرىندا وتىرار، ياسسى، اركوك، بوزكەنت قالالارى مەن تۇركىستان ايماعىنىڭ ءبىر بولىگى مۇحاممەد شايبانيعا قارادى دا، سىعاناق، ساۋران، سوزاق قالالارى مەن تۇركىستان ايماعىنىڭ سولتۇستىك بولىگى قازاق حاندىعىنىڭ يەلىگىندە قالدى. تاشكەنت پەن سايرام قالالارىن موعولستان حانى سۇلتان ماحمۇد بيلەدى.
وسى كەزدەگى سىعاناق قالاسىنىڭ تۇرعىندارى تۋرالى رۋزبيحان «قالا ايماعىنداعى قىستاق كەنتتەر مەن قالا تۇرعىندارىنىڭ قازاق حاندىعىنا ىلعي دا جاقسى نيەتتە بولىپ، قاقپالارىن ەشبىر قارسىلىقسىز ايقارا اشىپ قارسى الادى. قالا تۇرعىندارىنىڭ باسقارۋشىسى قازى سادىر ال يسلام، شاقپاق جۇزبەگى، سىدىر-شايحتار قالانى الۋعا كەلگەن بۇرىندىق حانعا قالا تۇرعىندارىن جيناپ الىپ «بۇرىن بۇل ايماق بۇرىندىق حانعا قارايتىن، سوندىقتان ەشبىر قارسىلىق كورسەتپەي، قالانى وعان بەرسەك دۇرىس بولادى» دەپ قالانى ەشبىر قارسىلىق-شىعىنسىز بەرگەن» دەپ حابارلايدى. سونىمەن بىرگە ونىڭ ەڭبەگىندە قالانىڭ ءدىني-قوعامدىق عيماراتتارىندا يسلام دىنىنە بايلانىستى سۇراق-جاۋاپتار، ءتۇرلى جيىندار بولىپ تۇراتىندىعىن، ونداي كەشتەرگە ءوزىنىڭ دە قاتىساتىنى جازىلعان.
قاسىم حاننىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعى ءۇشىن «قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زامان تۋادى. ول قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى ەتىپ ەكونوميكالىق ماڭىزى جوعارى سىعاناق قالاسىن سايلايدى (ودان كەيىن ەسىم حاننىڭ تۇسىندا تۇركىستانعا كوشىرىلدى).
ونىڭ دەشتى قىپشاق تەرريتورياسىندا ساۋدا ورنى رەتىندەگى ماڭىزىن رۋزبيحان بىلاي سۋرەتتەيدى: «دەشتى قىپشاقتىڭ ەدىل وزەنى شەگىنە دەيىنگى يەلىكتەرى مەن جەرگىلىكتى كوپەستەرى... سىعاناق قالاسىن وزدەرىنىڭ جينالاتىن ورنى ىستەدى جانە وسىندا ساۋدا تاۋارلارىن اكەلدى. تۇركىستان، ماۋەرەنناحر ايماقتارىنىڭ جانە شىعىستان قاشقار، حوتان شەگىنە دەيىنگى جەرلەردىڭ كوپەستەرى سىعاناققا وسى ەلدەردىڭ تاۋارلارىن اكەلىپ، ساۋدا مامىلەلەرىمەن ايىرباس جاسايدى. بۇل ساۋدا مامىلەلەرى سىعاناقتا جاسالاتىن بولعاندىقتان، بۇل يەلىك ارقاشاندا ەلدەردەن كوپەستەر كەلىپ تۇراتىن ورىن بولىپ تابىلادى جانە وندا بارلىق ەلدەردىڭ بايلىعى مەن تاۋارلارى مول» ولارعا: «بۇلعىن مەن تيىن تەرىسىنەن تىگىلگەن توندار، مىقتى ساداقتار مەن اق قايىڭنان جاسالعان جەبەلەر، جىبەك ماتالار مەن باسقا دا قىمبات باعالى بۇيىمدار».
بۇدان ءبىز سىعاناق قالاسى حV-ءحVىى عاسىرلار اراسىندا دا اتاقتى قالالاردىڭ ءبىرى بولعانىن بايقاي الامىز. ونى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر دە دالەلدەپ وتىر. «1867 جىلى ورىس ارحەولوگيالىق كوميسسياسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ارحەولوگ پ.ي.لەرح تۇركىستان ايماعىنداعى ورتاعاسىرلىق قالالاردى قاراپ شىعۋعا جىبەرىلەدى. عالىم قالادا بولىپ، ونىڭ قاي جەردە ورنالاسقانى تۋرالى اقپارات بەرگەن. 1899 جىلى تۇركىستان ولكەتانۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۆ.ا.كاللاۋر قالاعا بارلاۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ، ونىڭ توپوگرافياسىن سيپاتتاپ جانە قالانىڭ شىعىس جاعىنداعى قاقپاسىنىڭ الدىنداعى 100 م جەردەگى مەشىتتىڭ جوباسىن قاعازعا تۇسىرەدى. 1906 جىلى قالانى ارحەولوگ ي.ا.كاستانە قاراپ شىعادى. «1927 جىلى رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ جانىنداعى ماتەريالدىق مادەنيەت ينستيتۋتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا سىعاناق قالاسىن ا.يۋ. ياكۋبوۆسكي ءبىرشاما تىڭعىلىقتى قاراپ شىعادى. ول قالانىڭ توپوگرافيالىق جاعىنا كوڭىل ءبولىپ جانىنداعى كەيبىر كەرەگەلەرى ساقتاۋلى تۇرعان عيماراتتاردىڭ سۋرەتىن ءتۇسىرىپ العان. قالا تۋرالى ۇلكەن عىلىمي ماقالا جازعان».
1947 جىلى وقاە-نىڭ جەتەكشىسى ا.ا.بەرنشتام كەلىپ قالانىڭ توپوگرافيالىق جوباسىن تۇسىرسە، 50-ءشى جىلدارى وقاە-نىڭ جەتەكشىسى ە.ي.اگەەۆا مەن گ.ي.پاتسەۆيچتەر ارحەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن.
حح ع. 70-ءشى جىلدارى قالاعا وقاە-نىڭ وتىرار ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ك.ا.اقىشەۆ پەن ك.م.بايپاقوۆتار وتىرار قالاسىنىڭ ۇزاق جىلدارعى زەرتتەلۋىنە بايلانىستى قالانىڭ توپوگرافيالىق جاعىنان زەرتتەلىپ، بۇل قالا ورتاعاسىرلىق قالالاردىڭ ىشىندە وتىرار قالاسىنان كەيىنگى اتاقتى ەكىنشى قالا دەگەن انىقتاما بەرگەن.
الايدا تۇراقتى ارحەولوگيالىق ىزدەنىس جۇمىستارىن س. جولداسباەۆ 2003 جىلى باستاپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جالعاستىرىپ كەلەدى.
وسى سىعاناق ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى جۇرگىزگەن قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە قالانىڭ ح-ءحىى عاسىرلاردان حV-ءحVىىى عاسىرلار اراسىندا ءومىر سۇرگەندىگى انىقتالدى. ونى جازبا دەرەكتەر دە دالەلدەي تۇسەدى، سەبەبى ءحىح عاسىردىڭ باسىندا جازىلعان «وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى ا. لەۆشين سىعاناق قالاسىن سىردىڭ سول جاعالاۋىندا «جاتقان» قالا دەپ اتاپ وتەدى، سوعان قاراعاندا ول قالانىڭ ورنىن عانا ايتىپ وتىرسا كەرەك.
ەكسپەديتسيا ناتيجەلەرى بويىنشا: قازىرگى سىعاناق جۇرتى ەكى بولىكتەن: شاحريستان جانە وعان ءۇش جاعىنان جاناسىپ جاتقان راباتتان تۇرادى. ونىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىندە ورنالاسقان شاحريستان كەزىندە ءپىشىمى بەسبۇرىشقا ۇقسايتىن مىقتى قامال بولگان، ونىڭ ولشەمدەرى: سولتۇستىگى 275 مەتر، سولتۇستىك-باتىسى 175 مەتر، وڭتۇستىك-باتىسى 190 مەتر جانە وڭتۇستىگى 175 مەتر، ال وڭتۇستىك-شىعىسى 320 مەتر ولشەمىندە. بيىكتىگى 1,5 مەتر. قالا 6-7 مەتر شىعىڭقى 15 توبەشىككە اينالعان جانە مۇنارا ىزدەرى ساقتالعان، قاسىندا سۋناق –اتا مەشىتى بار. «قالانىڭ شىعىس جاعىنداعى قاقپاسىنىڭ الدىنان 100 م. قاشىقتىقتا كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن (25ح25ح5 سم) جاسالعان العاشقى كەزدە ءحىىى ع. اياعىندا ساعانا سالىنىپ، ونىڭ جانىنا تابىناتىن عيمارات كەيىننەن ءحىV ع. اياعى مەن ءحۇ ع. باسىندا مەشىتكە اينالدىرىلعان، وعان باستى دالەل عيماراتتىڭ وڭتۇستىك قابىرعاسىن تەسىپ ميحراب جاسالعان. وسى كەزدەن باستاپ عيماراتتى اينالدىرا كىشى بولمەلەر جاسالعان. سوعان قاراعاندا عيماراتتىڭ قولدانىستا بولعان سوڭعى ۋاقىتىندا مەشىت مەدرەسەنىڭ دە ءرولىن اتقارعان ءتارىزدى. ول شامامەن حح ع. 20-جىلدارىنا دەيىن ءومىر سۇرگەن» دەگەن قورىتىندى جاسادى.
سىر ءوڭىرىنىڭ بۇل كەزەڭدەگى ەتنيكالىق تاريحى تۋرالى مالىمەتتەر تاريحي دەرەكتەردە كوپ ەمەس. سىعاناق جانە ونىڭ ماڭايىنداعى قالالاردا قىپشاقتار باسىم بولعان دەگەن اقپاراتتى رۋزبيحاننان كەزدەستىرەمىز.
موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىن قازاقستان تەرريتورياسىندا، سونىڭ ىشىندە سىر وڭىرىندە اۆتوحتوندى قىپشاق تايپالار بىرلەستىگى ءومىر ءسۇردى.قىپشاق كونفەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىن تەرەڭ زەرتتەگەن ب.ە. كومەكوۆ ونىڭ قۇرامىندا قىپشاق تايپالارىمەن بىرگە كيمەك، قۇمان، پيچەنەگ، ەرتەدەگى باشقۇرت، وعىز، قاڭلى، ۇران، بايات، ازكيش، تۇرگەش، قارلۇق، جىكىل، قاي جانە يران تىلدەس ەتنيكالىق جىكتەردىڭ بولعاندىعىن كورسەتەدى دە، ولاردا «توپتاسۋ جانە بىرىگۋ نەگىزىندە تۋىستاس قىپشاق تايپالارى وداعىنىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتقاندىعىن» اتاپ وتەدى. الايدا بۇل پروتسەسكە موڭعول شاپقىنشىلىعى تۇبىرىمەن اسەر ەتتى، بىراق توقتاتقان جوق. وعان جاعىمدى اسەر ەتكەن اق وردا بولدى، سەبەبى ونىڭ بيلەۋشىلەرى «شىڭعىستىق» بولعانىمەن مەملەكەت نەگىزىنەن جەرگىلىكتى اۆتوحتوندى (قاڭلى، ءۇيسىن، دۋلات، قىپشاق) جانە موڭعول ءۇستىرتىن مەكەن ەتكەن تۇركى تەكتەس نايمان، كەرەي، مەركىت، قوڭىرات، جالايىر، ۋاق جانە ت.ب. تايپالارىنان قۇرالدى. كەيىن ولار قازاق حالقىنىڭ نەگىزىن قۇرادى. قازىرگى قازاقتاردىڭ رۋلارىنىڭ سانى 43. الايدا ولار بىرنەشە عاسىردىڭ ناتيجەسىندە ءبىر حالىقتىڭ استىنا بىرىككەن بولاتىن. حالقىمىزدىڭ سيپاتىنا قاراي سىرتىمىزدان تاڭىلعان «ەركىن» دەگەن ماعىنا بەرەتىن «قازاق» اللوەتنونيمدى حالىقتىڭ وزىنە ءتان ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرى بار (قازاق حالقىنىڭ وزدىك اتى اق وردا كەزەڭىنەن بەرى «الاش» ەدى). ول ەرەكشەلىك – قازاق جۇزدەرى.
قازاق جۇزدەرى قاسىم (1511-1518) حاننىڭ تۇسىندا ءوزىنىڭ تەرريتوريالىق يەلىگىن ايتارلىقتاي كەڭەيتكەننەن كەيىن، حاقنازار (1538-1580), تاۋەكەل (1582-1598), ەسىم (1598-1628) حانداردىڭ بيلىك ەتكەن زامانىندا مەملەكەت ساياسي بەدەلگە يە بولعان سوڭ، قازاق حاندىعىنىڭ وركەندەۋ داۋىرىندە ونىڭ سانى مەن كولەمى ارتقان كەزدە قازاق دالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. ونىڭ مەرزىمى سوڭعى دەرەك كوزدەرى بويىنشا، حاقنازار حاننىڭ بيلىك ەتكەن كەزى، ءحVى عاسىردىڭ ورتاسى. كوشپەلى حالىقتاردىڭ سوناۋ عۇن زامانىنان كەلە جاتقان ءداستۇرلى ەل بيلەۋ جۇيەسى بولىپ تابىلاتىن قازاق جۇزدەرى – مەملەكەتتىڭ ءۇش اكىمشىلىك يەلىككە بولىنۋىنە نەگىزدەلگەن. بۇل اكىمشىلىك يەلىكتەر بولسا قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىندا ءومىر سۇرگەن مەملەكەتتەردەن مۇراعا قالعان ءۇش گەوگرافيالىق-شارۋاشىلىق تەرريتوريالار نەگىزىندە پايدا بولعان. اتالعان تەرريتوريالاردا كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءۇش ءتۇرى قالىپتاسقان، ول ءۇش ءجۇزدىڭ ورنالاسقان جەرلەرىنە سايكەس كەلەدى.
ۇلى ءجۇزدىڭ – ءۇيسىن، قاڭلى، دۋلات، جالايىر، البان، سۋان، سىرگەلى، ىستى، وشاقتى، شاپىراشتى، شانىشقىلى تايپالارى ىلە القابىن، شۋ، تالاس وزەندەرىنىڭ ءوڭىرى مەن سىرداريا بويىن; ورتا ءجۇزدىڭ – ارعىن، نايمان، كەرەي، ۋاق، قوڭىرات، قىپشاق تايپالارى التاي تاۋى مەن ەرتىس بويىن، جەتىسۋدىڭ سولتۇستىگىن، قازىرگى ورتالىق قازاقستان ءوڭىرىن مەكەندەگەن. كىشى ءجۇز قۇرامىنا كىرگەن – ءالىمۇلى ( قاراكەسەك، قاراساقال، كەتە، تورتقارا، شۇمەكەي، شەكتى); بايۇلى (الاي، جاپپاس، الاش، بايباقتى، مالقار، بەرىش تاز، ەسەنتەمىر تانا، قىزىلقۇرت، شەركەش، ىستىق); جەتىرۋ (كەردەرى، كەرەيت، تابىن، تاما، جاعالبايلى، تەلەۋ، رامادان) تايپالارى سىرداريانىڭ اياعى مەن ارال تەڭىزىنىڭ اتىرابىن جانە كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىن قونىستاندى.
بۇدان ءبىز قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-باتىس بولىگىندە ورنالاسقان قىزىلوردا وبلىسى كىشى ءجۇزدىڭ تەرريتوريالىق ايماعىنا سايكەس كەلەتىنىن كورىپ وتىرمىز. دەگەنمەن بۇل سىر وڭىرىندە تەك كىشى ءجۇز رۋلارى مەكەن ەتتى دەگەن ءسوز ەمەس، سەبەبى وبلىستىڭ شىعىس بولىگىندە ورتا ءجۇز تايپالارى دا بار. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جۇرگىزىلگەن ستاتيستيكالىق ساناق مالىمەتتەرى 1827 جىلى «تۇركىستان ولكەسىنىڭ ستاتيستيكاسىنا ارنالعان ماتەريالدار» اتتى جيناق بولىپ جارىق كوردى، ونىڭ سىرداريا وبلىسىنا ارنالعان ە.ت. سميرنوۆ دايارلاعان بولىمىنەن سول كەزدەگى قازالى جانە پەروۆسك ۋەزدەرىنىڭ رۋ-تايپالىق قۇرامى ءبىزدىڭ قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنا سايكەس كەلەدى . وسى مالىمەتتەرگە سۇيەنىپ م.س. مۇقانوۆ بۇل ۋەزدەردىڭ ەتنيكالىق قارتاسىن سىزعان . وندا سىر وڭىرىندە التى اتا ءالىمۇلىنان – شەكتى، قاراكەسەك، تورتقارا، شومەكەي رۋلارى; ون ەكى اتا بايۇلىنان – التىن، جاپپاس رۋلارى، جەتىرۋدان – تابىن، تاما، كەرەيىت رۋلارى جانە ورتا جۇزدەن قىپشاق، ارعىن، نايمان، قوڭىرات رۋلارى بەلگىلەنگەن. ءالىمۇلى تايپالارى نەگىزىنەن ارالدىڭ سولتۇستىگى مەن سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسىن مەكەندەگەن، قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ارال، قازالى، سىرداريا، قارماقشى اۋداندارىنا سايكەس كەلەدى. جوسالىدان وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي بايۇلىنىڭ التىن، جەتىرۋدىڭ تاما، تابىن، كەرەيىت، سوسىن جاپپاستار (بايۇلى) ورنالاسسا، سۇلۋ-توبە ستانتسياسىنان داريانى جاعالاي جوعارىعا قاراي ورتا ءجۇز تايپالارى قىپشاق، ارعىندار شيەلى اۋدانىندا، جاڭاقورعان اۋدانىن قوڭىراتتار قونىستانادى ەكەن.
سىر ءوڭىرى جانە ونىڭ بويىنداعى قالالار قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان كەيىنگى العاشقى ەكى عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتا گۇلدەنىپ، كوركەە تۇسەدى. بۇل ءۇردىستى تەك 1635 جىلى باتىس موڭعوليادا ويرات تايپالارىنان قۇرالعان جوڭعار حاندىعى باسەڭدەتتى. وسىعان دەيىن قازاق حاندىعىن مازالاماعان موڭعولدىڭ شوروس، حوشوۋت، دۋرۆەد، حويتتار تايپالارىنىڭ بىرلەسكەن قولى ەسىم (1598-1628) حاننىڭ بيلىگىنىڭ تۇسىندا شابۋىلدارىن كۇشەيتەدى. ال جاڭگىر حان (1628-1652) بولسا حالقىن سولاردان ازات ەتۋ جولىندا ءومىرىن قۇربان ەتەدى. قازاق حاندىعىنىڭ بۇدان كەيىنگى بيلەۋشىلەرىنىڭ جۇرگىزگەن ساياساتى ويراتتاردىڭ شابۋىلدارىنان قۇتىلۋعا باعىتتالدى. الايدا ءحVىىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قازاقتار «اقتابان شۇبىرىندى» قاسىرەتىنە ۇشىرايدى. قازاق حالقى اشتىقتان قاڭعىپ، بوسىپ كەتەدى. جوڭعار شاپقىنشىلىعى ءوڭىردىڭ قالا مادەنيەتىنە زور زيانىن تيگىزەدى. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا ءدال وسى ۋاقىتتا سىعاناق سياقتى اتاقتى قالالار قيراپ، ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتادى.
كوپتىلەۋوۆا.ا.ب.
قورقىت اتا اتىنداعى قمۋ،
"قازاقستان تاريحى"
