Aq Ordanyŋ paida boluy qazaq memlekettılıgınıŋ qalyptasuyna alǧyşarttar tudyrdy. Zardyhan Qinaiatūly: «Aq Orda memleketı qazaqtyŋ alǧaşqy memleketı ǧana emes, qazaq halqy, onyŋ ūlttyq oi sanasy qalyptasuynyŋ ūiytqysy (konsentrat) bolyp tabylady» dep onyŋ qazaq tarihyndaǧy ornyn aiqyndaidy. Ǧalymnyŋ olai aituynyŋ sebebı qypşaq taipalary üstemdık qūrǧan Deştı Qypşaq Dalasyna moŋǧoldardyŋ keluı orasan özgerıster tuyndatty. Syrdyŋ boiynda jaǧalai ornalasyp, «el-börılı» ruynan basşysyn sailap otyrǧan qypşaqtar endı «Şyŋǧyshan» äulietıne baǧynyşty boldy.
1206 jyly küllı moŋǧol taipalaryn bırıktırıp «Şyŋǧyshan» ataǧyn alǧan börjıgın taipasynan şyqqan Esugei batyrdyŋ ūly Temırşı 1224-1229 jyldar aralyǧynda Qazaqstan men Ortalyq Aziia jerlerın jaulap aldy. Şyŋǧyshan būl joryqqa öz vassaldarynyŋ jasaqtarymen qosa jalpy sany 150 myŋ adamy bar qalyŋ qol jıberdı. Äskeri joryq 1219 jyly qyrküiekte Ertıs jaǧalauynan bastaldy. Özınıŋ äskerın üş topqa bölgen Şyŋǧyshan bır bölıgın Otyrardy alu üşın ūldary Şaǧatai men Ügedeige qaldyrdy, ülken ūly Joşy men Jebe noian bastaǧan ekınşı bölıgın Syrdariianyŋ tömengı aǧysyna attandyrdy. Özı kışı ūly Tölemen bırge Būqaraǧa bet aldy. Älemdı baǧyndyrudy maqsat tūtqan moŋǧol bileuşısı şabuylǧa attanǧan özınıŋ ūldary men noiandaryna qarsylyq tanytpaǧan qalalarǧa qiianat körsetpeuge, al öz otanyn jatjūrttyqtardyŋ bileuıne könbegen eldı küşpen baǧyndyrudy būiyrdy. Osynyŋ nätijesınde Qazaqstan territoriiasynda qiraǧan qalalardyŋ sany köbeidı. Sebebı jergılıktı halyq öz otanyn, elın, jerın jaudan qorǧauǧa baryn saldy. Alaida būǧan deiın köptegen köşpelı taipalardy qyryp kelgen moŋǧoldar küşı jaǧynan da, sany jaǧynan da basym edı. Nätijesınde ortaǧasyrlyq ataqty sauda ortalyqtary bolǧan Otyrar, Balasaǧūn, Syǧanaq, Aşnas sekıldı qalalar jermen jeksen boldy.
Şyŋǧyshannyŋ ülken ūly Joşy qalany şappas būryn eŋ aldymen jergılıktı ūiǧyr saudagerı Hasan qojany qala tūrǧyndaryn berıluge köndıru üşın, Syǧanaqqa jıberedı. Bıraq Syǧanaqtyqtar satqyn Hasan qojany öltırıp, özderı jauǧa qarsy küreske şyǧady. Joşynyŋ äskerlerı qalany qorşap alady. Qala halqy jetı kün boiy berılmei, qarsylasyp baǧady. Bıraq küşı basym Joşy qalany basyp alyp, halqyn qyryp-joiyp, qalanyŋ kül-talqanyn şyǧarady. D′Ossonnyŋ keltırgen A.M. Juveinidıŋ maǧlūmaty boiynşa: «Joşy Syǧanaqta tırı jan qaldyrmaǧan» [4, 116]. Alaida Z. Qinaiatūly būl aqparatqa kümän keltırıp: «Eger tırı jan qalmaǧan bolsa, Joşy Hasannyŋ ūlyn kımderge basşy etıp Syǧanaqta qaldyrdy. Odan görı «...İhed alj...» nemese «köp adamdy qyrdy» delınetın moŋǧol tarihşysy A.Amardyŋ pıkırı senımdırek estıledı» degen qorytyndyǧa keledı. Ekı myŋ jyldyq tarihy bar – Qaŋlylardyŋ, Qypşaq handyǧynyŋ, Aq Ordanyŋ, Äbılhaiyr handyǧynyŋ, Qazaq handyǧynyŋ astanasy bolǧan Syǧanaq turaly alǧaşqy mälımet 982 jyly tüzılgen «Hudud al-Alam min al-Maşrik ila-l-Magrib» («Şyǧystan batysqa deiıngı älem şekaralary») atty avtory belgısız eŋbekte «Sunah» atymen alǧaş belgılı boldy. Mūnda protoqazaqtyq Kimek memleketınıŋ aimaqtarymen qalalary turaly jazylǧan. H ǧasyrda ömır sürgen arab geografy al-Mukaddasi (Makdisi) Syǧanaqty Otyrar men kındıgı bır egız qala dep körsetken. Syǧanaq pen Otyrardyŋ ara qaşyqtyǧy 24 farsah. Al HI ǧasyrda qalanyŋ Syǧanaq degen aty ataqty ǧūlama türkı tılınıŋ mamany ǧalym Mahmut Qaşqaridyŋ “Türkı tılınıŋ sözdıgı” degen ataqty eŋbegınde jazylǧan. HI-HII ǧasyrlarda Qarahanid memleketınıŋ kezındegı jazba derekterdıŋ barlyǧynda qalanyŋ aty jappai kezdesıp otyrady. «Syǧanaq» atauy ejelgı türık tılınde «Qamal, qorǧan» degen maǧynany bıldıredı. Ol ejelgı türkı-qalalarynyŋ bırı. Mūsylman derekterınde Syǧanaq «Dar-ul-Kufr» nemese «dınsızderdıŋ ordasy» atanyp keldı. Öitkenı Syǧanaq HII ǧ. soŋy HIII ǧ. basynda älı de mūsylman dının qabyldai qoimaǧan, täŋırge tabynǧan köşpendı qypşaq handyǧynyŋ şyǧys astanasy bolatyn. Abdulla-namede Syǧanaq turaly «Ol ejelden berı qypşaq (qazaq) handarynyŋ astanasy» dep jazady. Horezm şah Atsyz (1127-1154) jäne Ala ad-Din Muhammed dınsızderdı baǧyndyru üşın Syǧanaqqa bırneşe dürkın joiqyn joryqtar jasap aqyry Syǧanaq bileuşısımen beibıt kelısımge keldı. Nätijesınde Syǧanaq Şyǧys qypşaq dalasyndaǧy güldengen qalalardyŋ bırıne ainaldy. «Hudud-al-Alamda» Cyǧanaq deiırmenınde tartylǧan ūn älemnıŋ şartarabyna taratylatyny turaly jazylǧan. Ūly moŋǧol şapqynşylyǧy qalanyŋ güldengen şaǧyna tap keledı. Joşy äskerınıŋ şabuyly nätijesınde qiraǧan qala turaly mälımet jazba derekterde bır ǧasyrǧa juyq kezdespeidı. Şyŋǧyshan Qazaqstan men Orta Aziiany jaulap bolǧannan keiın özınıŋ enşısıne tüsken jerlerdı bäibışesı Börteden tuǧan tört ūlyna bölıp beredı. «Ūlystardyŋ qūryluy» atymen belgılı bolyp qalǧan būl oqiǧadan keiın Temuchjinnıŋ kışı ūly Töle – hannyŋ negızgı jūrtyn – Monǧoliianyŋ özın, sondai-aq monǧoldyŋ tūraqty 129 myŋ adamdyq armiiasynyŋ 101 myŋyn ielendı. Üşınşı ūly Ügedeige Monǧoliianyŋ batys bölıgı, Joŋǧariia men Şyǧys Türkıstan aimaǧy qarady. Onyŋ ūlysynyŋ ortalyǧy joǧarǧy Ertıs pen Tarbaǧatai aimaǧynda ornalasty. Şyŋǧyshannyŋ ekınşı ūly Şaǧataidyŋ ielıgındegı jerler Oŋtüstık Altaidan Ämudariiaǧa deiıngı, iaǧni Jetısu men Mäuerannahrdy qamtydy. Şyŋǧyshannyŋ ülken ūly Joşynyŋ ülesı Ertısten batysqa qarai tömengı Edılge deiıngı jerdı qosa bükıl Şyǧys Deştı Qypşaqty qamtydy. Sonymen Qazaqstannyŋ aumaǧy monǧoldyŋ üş ūlysynyŋ qūramyna: ülken bölıgı – Joşy ūlysynyŋ qūramyna, Oŋtüstık jäne Oŋtüstık-Şyǧys Qazaqstan – Şaǧatai ūlysyna, Jetısudyŋ soltüstık-şyǧys bölıgı – Ügedei ūlysyna kırdı. Sonyŋ ışınde Syr öŋırı Joşy ūlysynyŋ qūramynda edı. Ömırınıŋ soŋǧy jyldaryn Joşy özınıŋ ūlysynda – Saryarqa jerınde ötkızedı. 1227 jyly onyŋ ielıgı ülken ūly Batu hanǧa berıledı. Mınezınıŋ jaqsy qasietterıne orai halyq arasynda Saiyn atanyp ketken mūrager 1235 jyly Qaraqorymda ötken qūryltaida Moŋǧol imperiiasynyŋ bileuşısı Şyŋǧys hannyŋ ekınşı ūly Ügedeiden tapsyrma alady. 1236 jyly Batu han jäne Şyŋǧys hannyŋ adal dosy bolǧan Sübedei noian bastaǧan ataqty «Batys joryǧy» bastalady. Endıgı jerde olardyŋ aldynda Deştı Qypşaq jerınıŋ qalǧan batys bölıgın, Orys kniazdıkterı men Batys Europa memleketterın tügelımen jaulap alu tūrdy. Nätijesınde moŋǧol äskerı jolynda kezdesken barlyq eldı mekenderdı baǧyndyryp, salyq töleuge mındetteidı jäne 1242 jyly Vengriia territoriiasyna deiıngı jerlerdı (Edıl Būlǧariiasy, Orys kniazdıkterı, Polşa, Vengriia, Chehiia, Moldoviia, Valahiia, Transilvaniia) tügel özderıne qaratady. Tek sol jyly ūly han bolǧan Ügedeidıŋ ölımı turaly qaraly habar men Batumen bırge joryqqa şyqqan serıgı Sübedei noiannyŋ qazasy ǧana moŋǧol äskerınıŋ attarynyŋ auyzdyǧyn kerı būruǧa mäjbürleidı. Elıne barar jolynda 1243 jyly ūly han bolyp Möŋkenıŋ sailanǧanyn estıgen Batu qazırgı Astrahan jerıne jetkende sol jerge tūraqtap, Sarai Batu degen qala tūrǧyzuǧa būiryq berıp, jaŋa memlekettıŋ negızın qalaidy. Osylaişa, Ertısten bastalatyn küllı Deştı Qypşaq jerın qamtityn, batysqa qarai moŋǧol atynyŋ tūiaǧy jetken ūlan ǧaiyr territoriiada Altyn Orda paida bolady. Altyn Orda alǧaşqy kezde Monǧol imperiiasynyŋ bır bölıgı boldy, söitıp, äuelgı kezde monǧoldyŋ ūly hanyna qaraityn, bıraq Batyi han (1242-1256) özın täuelsız bileuşı retınde ūstady. Altyn Orda Batyidyŋ ınısı Berke hannyŋ (1256-1266) tūsynda derbes memleketke ainaldy [2, 39]. Joşy ūlysy (Altyn Orda) öz ışınde onyŋ ūldary arasynda bırneşe ūlystarǧa bölındı: oŋ qanat jäne sol qanat, olardyŋ ataulary derek mälımetterınde ärqily keledı. Eger HIII ǧasyrdyŋ aiaǧy men HIÜ ǧasyrdyŋ basynda jazylǧan derekterde, iaǧni Plano Karpini, Marko Polo, Vilgelm Rubruktyŋ jäne Raşid ad-Dinnıŋ eŋbekterınde Batu ūlysy, Orda ūlysy ataulary kezdesetın bolsa, al odan keiıngı uaqytpen merzımdeletın eŋbekterde, T.Sūltanov eŋ alǧaş ret HIÜ ǧasyrdyŋ 40-jyldarynda jazylǧan Kutbtyŋ «Hūsrau men Şyrynynda» dep esepteidı , «Altyn Orda», «Aq Orda», «Kök Orda» dep berılgen. Olardyŋ qaisysy «Aq», qaisysy «Kök» ekenı taǧy bır mäsele. M. Viatkin bolsa eş küman keltırmei «Joşy ūlysynyŋ batys bölıgı (oŋ qanat) Batuǧa öttı, ol Altyn nemese Kök Orda dep ataldy... al Syrdariianyŋ tömengı aǧysy men Ūly tauǧa deiıngı jerler, şyǧys bölık (sol qanat) Ordanıkı, ol Aq Orda dep ataldy» deidı . Qazırgı qazaq tarihşylarynyŋ basym bölıgı osy pıkırdı ūstanady. Qazaq tarihynda Aq Orda dep Joşynyŋ ekınşı ūly Orda Ejennıŋ ūlysyn aitady. Onyŋ alyp jatqan territoriiasy şamamen: Batysta Jaiyq özenınen şyǧysta Ertıs özenıne deiıngı, oŋtüstıkte Syrdariia alqaby, Aral teŋızınıŋ soltüstık-şyǧysynan soltüstıkte Oŋtüstık Sıbır ormandaryna deiıngı jerler . Orda Ejen ūlysynyŋ bileuşısı «Sasy-Būqanyŋ tūsynda (1309-1315) Joşy ūlysynyŋ ortalyǧy Ertısten – Syǧanaqqa audaryldy. Osy kezden bastap Syǧanaqtyŋ qaita örleu däuırı bastaldy. Erzen hannyŋ tūsynda Syǧanaqta Aq Orda handarynyŋ atynda kümısten aqşa qūiu jolǧa qoiyldy. Erzen hannyŋ ūly Mübäräk Qojanyŋ esımı körsetılgen, hidjra boiynşa 768 jyly Syǧanaqta soǧylǧan 5 tiyn Peterburgtaǧy Ermitajda saqtaluda. Ol kezde handarynyŋ atynda aqşa soǧu degen bilıktıŋ derbestıgın körsetedı. Erzen han 25 jyl bilık qūryp 1344/1345 jyly dünie salyp Syǧanaqta jerlendı. Osydan bastap Syǧanaq Joşy-han - Orda Ejen äuletınen taraǧan Aq Ordalyq aqsüiekterın jerleitın ata qoryqqa ainaldy.
1219 jyly Joşy äskerınıŋ şabuylynan keiın qalada HIII ǧasyrdyŋ ortasyna qarai tırşılık qaita jandanǧanyn arheologiialyq zertteuler däleldeidı. Onyŋ negızgı sebebı Syrdariia boiyndaǧy bırsypyra qalalardyŋ üstımen keruen joldary ötken. Otandyq tarihşylardyŋ pıkırıne qaraǧanda: «Ölke ekonomikasy men qala mädenietınıŋ örge basuynda HIV ǧasyrdyŋ basynda Qazaqstannyŋ oŋtüstıgınde moŋǧoldardan keiıngı uaqytqa jergılıktı etnikalyq negızde qūrylǧan alǧaşqy memlekettık ırı qūrylym – Aq Ordanyŋ qūramyna enuınıŋ zor röl atqarǧany dausyz. Aq Ordanyŋ bileuşılerı köşpelıler men otyryqşy halyqtyŋ ekonomikalyq bailanystaryn qalpyna keltıruge ūmtylyp, Syǧanaq qalasyn özınıŋ astanasy ettı. Sol kezderde, äsırese Erzen han tūsynda Syǧanaqta qūrylys jedeldete jürgızıldı».
Syr öŋırınde mal şaruaşylyǧy men egınşılık te jaqsy damydy. HIII-HÜ ǧasyrlardaǧy saiahatşylar men tarihşylardyŋ: Plano Karpini, Vilgelm Rubruk, İbn Battuta, äl-Omari jäne t.b. eŋbekterınde Qazaqstan aumaǧynda mal şaruaşylyǧynyŋ eŋ köp taraǧan dästürlı türı jartylai köşpelı mal şaruaşylyǧy bolǧany turaly aitylady. Sonyŋ ışınde Syrdariia men onyŋ Qarataudyŋ küngei betkeiınen aǧyp kelıp qūiatyn köptegen salalarynyŋ alqaptarynda otyryqşy nemese baǧymdaǧy tebındep jaiylatyn mal şaruaşylyǧy damydy. Qystaqtar men qalalardyŋ tūrǧyndary būl jerde mal şaruaşylyǧyn suarmaly jäne telımdı egınşılıkpen, ışınara balyq aulaumen de ūştastyrdy. Mal ösıruşıler bükıl jyl boiyna jaiylymnan jaiylymǧa üzdıksız köşıp jüretın. Mūnda otyryqşy jäne jartylai köşpelı mal şaruaşylyǧy ūştastyra jürgızıldı. Köktemgı jäne jazǧy mausymda Şyǧys Deştı Qypşaq dalasyna köşıp baratyn auyldar qystau üşın Syrdariia boiyna qaityp keletın edı. Moŋǧol däuırı kezeŋınde egınşılık janama, qosalqy salaǧa ainalsa da, endıgı jerde malşy özı qystaityn tūraqty orynǧa berık ornyǧyp, egınşılıkpen keŋınen ainalysuǧa keŋ mümkındık aldy. Meilınşe qaşyqqa köşıp-qonu mal şaruaşylyǧynyŋ naǧyz köşpelı türıne sai keldı. Şyǧys Deştı Qypşaqtyŋ dalalyq aimaqtarynyŋ malşylaryna oŋtüstıkten soltüstıkke qarai jäne kerısınşe boilyq baǧytynda, meilınşe qaşyqqa köşıp jüru tän edı. Köşı-qon baǧyttary Araldyŋ soltüstık maŋaiy, Syrdariianyŋ orta jäne tömengı aǧysy men Qarataudyŋ bauraiyndaǧy ornalasqan qystaulardan Ūlytau jazyǧy, Torǧai, Yrǧyz, Tobyl özenderınıŋ aŋǧarlaryndaǧy jailaularǧa deiıngı aumaqty qamtityn. Moŋǧol şapqynşylyǧynan keiın Aq Ordada Oŋtüstık Qazaqstandaǧy egınşılıktıŋ qalpyna keluı Syr boiyndaǧy qala ömırınıŋ jandanuymen tyǧyz bailanysty boldy. HIII ǧasyrdyŋ aiaǧynda baiqalǧan şaruaşylyqtyŋ jandanu prosesı HIV ǧasyrdan keŋ qūlaş jaia bastady. Būl Syǧanaqtyŋ qalpyna keltırılıp, egınşılık pen qolöner käsıbı örkendei bastaǧan, sauda ainalymy da öse tüsken kezeŋı edı. Aq Ordada qala jäne otyryqşy-egınşılık ömırdıŋ damuyna memleket ortalyǧynyŋ osynda auysuy, onyŋ ırı egınşılık oşaqtaryna jaqyn ornalasuy men bileuşılerdıŋ moŋǧol handary üstemdık etken Altyn Orda, Şaǧatai memleketterıne täuelsız öz bilıgın ornatuǧa ūmtyluy qolaily jaǧdai qalyptastyrdy. Sonymen qatar Şyǧys Deştı Qypşaq halqynyŋ ūlǧaiyp kele jatqan mal şaruaşylyǧy önımderın ötkızuge, öz kezegınde özderınıŋ de qolöner men egınşılık önımderıne degen sūranymyn qanaǧattandyruǧa ūmtyluy mal şaruaşylyqty audandarynyŋ otyryqşy-egınşılıktı audandarmen ekonomikalyq bailanystaryn berık ornyqtyryp, Oŋtüstık Qazaqstannyŋ jaziralarynda qala mädenietı men egınşılıktıŋ jandanuyna alyp keldı: mal basy östı, mal önımderın öndıru mümkındıkterı artty. Aq Orda bileuşılerı Erzen han, Mübäräk han, Ūrys han, Baraq handar memlekettıŋ oŋtüstıgınde egınşılık şaruaşylyǧynyŋ oşaqtary men qalalardy qalpyna keltıruge tyrysty, sauda keruenderın ūiymdastyryp qalalardy Temır ūrpaqtary men şaǧatailyqtardan täuelsız etuge küş saldy. Aq Ordanyŋ Syr boiyndaǧy qalalary Oŋtüstık Qazaqstan jaziralarymen ekonomikalyq bailanystary arqyly tyǧyz qarym-qatynasta bolyp, Joşynyŋ saiasi üstemdıgı kezeŋınde «jaulap aluşylyq soǧystarda qolǧa tüsken tūtqyndardy paidalanu men eŋbek etuge küşpen erıksız köndıru arqyly» tūrǧyzylǧan Altyn orda men Edıl boiynyŋ «jasandy» qalalarynan tübırımen erekşelendı» dep keltıredı G.A. Fedorov-Davydov. HIV-HV ǧasyrlarda Syr boiynyŋ qalalary egınşılık jaziralar ortalyǧy retınde maŋyzdy röl atqardy, Syǧanaq ta osy egınşılık jaziralarynyŋ bırınıŋ töŋıregınde ornalasqan edı. Onyŋ qaita qalpyna kelıp örkendeuı, Orda ūlysynyŋ astanasyna ainaluy da däl osy kez. Būǧan onyŋ Türkıstannyŋ otyryqşy-egınşılık aumaǧy Şyǧys Deştı Qypşaqtyŋ köşpelı audandarymen şektesetın jerınde qolaily ornalasuy igı äser ettı. Erzen han, äsırese Orys hannyŋ tūsynda qaita tūrǧyzylǧannan keiın Syǧanaq HIV-HV ǧasyrlarda bekınıstı qamalǧa, ırı sauda men qolöner ortalyǧyna ainalyp, Şyǧys Deştı Qypşaqtyŋ aumaǧynda memlekettıŋ mädeni-ekonomikalyq jäne saiasi ömırınde öz maŋyzyn qalpyna keltırdı. HVI ǧasyrdyŋ basynda Syǧanaqqa joly tüsıp, qalany öz közımen körgen Fazlallah ibn Ruzbihan İsfahanidıŋ aituyna qaraǧanda «ertede būl tūrǧyndary qöp, körıktı qala bolypty...qalada tynyştyq ornap, barlyq qajettı igılıkter öndırılgen». Qala men onyŋ töŋıregındegı qystaqtardyŋ halqy suarmaly egınşılıkpen ainalysty; jaqyn maŋaidaǧy suarmaly uchaskelerde bau baqşalar men baqşa daqyldary ösırıldı, dändı daqyldar egıletın suarmaly jäne tälımdı jerler odan alysyraq ornalastyryldy. Fazlallah ibn Ruzbihan İsfahani: «Öŋdelgen egıstıktı sulandyratyn kanaldardyŋ ... bärı Seihun özenınen taralatyn edı»,-dep jazady. Solardyŋ bırı – ejelden kele jatqan negızgı qanal Tömenaryq kanaly sumen jabdyqtap qana qoimai, töŋırektegı aumaǧy edäuır jerdı de sulandyryp otyrdy. Bozǧylūzaq degen basqa kanal da boldy, ol Syrdariia tasyǧan kezde jaiylǧan sumen tolatyn özı attas kölden bas alyp, qalaǧa su äkeletın edı. Hijranyŋ 803/1400-01 jyly Ämır Temırdıŋ jazǧan syi gramotasynda älgı ekı kanaldyŋ aty atalady. Kanaldar qala töŋıregıne kelgende öŋdelgen jer uchaskelerın sulandyratyn sansyz köp ūsaq aryqtarǧa taramdanyp ketetın edı. Qalanyŋ soltüstık-batysy men soltüstıgınde jatqan jer Qarataudan aǧyp şyǧyp, rettelıp otyratyn şaǧyn tau özenderınen bas alatyn aryqtarmen sulandyrylatyny belgılı. Sol kezdegı vaqf gramotalarynda tıptı HIÜ ǧasyrǧa jatatyn su közderınıŋ attary kezdesedı
Avtory belgısız «Anonim İskanderdıŋ» habarlauy boiynşa «Orys han Aq Ordany tübegeilı derbes memleketke ainaldyrdy». Orys han Syǧanaqta han saraiyn saldyrdy, hannyŋ atynda aqşa soǧyldy. Qazaqtyŋ alǧaşqy qaruly qoly «Alaş myŋdyǧyn» jasaqtap, aq qara ala tu alyp jauǧa şapty.Syǧanaq jaily asa qūndy derek qaldyrǧan avtorlarynyŋ bırı Mūhammed Şaibani hannyŋ jylnamaşysy Fazlalah ibn-Ruzbihan İsfahani. Ol özınıŋ «Mihman-name Būqar» («Būqara qonaǧynyŋ jazbalary») atty eŋbegınde «Deştı qypşaqty jer jūmaǧy» dep atap, Syǧanaqtyŋ ornalasu jaiy asa qolaily, ol Deştı Qypşaqtyŋ şekarasy, Türkıstannyŋ ortalyq şebı, onda «kün saiyn bes jüz tüienıŋ etı quyrylyp keşke qarai odan tüiır de qalmaityn» dep jazǧan edı. Deştınıŋ ataqty handarynyŋ mäiıtı mındettı türde Syǧanaqqa jerlenıp qabırınıŋ üstıne kesene (mavzolei) tūrǧyzylatyny turaly derektı jazyp qaldyrǧan da osy Ruzbihan.
Syǧanaqty ielengen Aq Orda bileuşılerı HIV ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldarynyŋ ortasyna qarai Ämır Temırdıŋ qoldauymen Toqtamys Orys hannyŋ ūly Temır Mälıktı 1479 jyly jeŋıp 1395 jylǧa deiın Aq Ordanyŋ bileuşısı atanady. Ol özınıŋ atynan Syǧanaqtyŋ teŋgehanasynda 1378-1379, 1379-1380, 1381-1382 jyldar arasynda teŋge şyǧarǧan. Alaida 1395 jyly Ämır Temır Toqtamysty talqandap Syǧanaqty qiratady. Osy kezden bastap Syr boiy qalalary Temır äuletınıŋ qolyna köşedı. Syǧanaq HV ǧasyrda Ūrys hannyŋ ūrpaǧy Baraq han men Ämır Temırdıŋ ūrpaǧy Ūlyqbek arasyndaǧy talas-tartystyŋ közı bolǧan. Baraq han özınıŋ Ūlyqbekke joldaǧan hatynda «Menıŋ atam Ūrys han Syǧanaqta tūryp, onda qūrylys oryndaryn salǧandyqtan Syǧanaq jaiylymdyqtary zaŋ boiynşa da, ädettık qūqyq boiynşa da maǧan tiıstı» dep ony qaitaruǧa barynşa tyrysty.
1428 jyl Orda Ejen äuletınen şyqqan Baraq qaitys bolǧannan keiın, osyǧan deiın Qazaqstannyŋ Oŋtüstık-batys territoriiasyn iemdengen Aq Orda, Temır äuletınıŋ tolassyz şabuyldarynan meilınşe älsırep, ondaǧy bilık Şiban ūrpaǧynan şyqqan Äbılhair hannyŋ qolyna ötedı. Is jüzınde Aq Orda ömır süruın toqtatyp, onyŋ ornyna Äbılhaiyr handyǧy nemese Köşpelı özbekter memleketı paida bolady.
HV ǧasyrdyŋ basyna deiın Ūlyqbek Syǧanaqty uaqytşa ielenedı, al 1446 jyly Syǧanaq Äbılhaiyr hannyŋ (1428-1468) ielıgıne köşıp, ony ol öz bilıgınde ömırınıŋ soŋyna deiın ūstady jäne HVI ǧasyrdyŋ basyna deiın Syr boiy sauda ortalyqtary şiban äuletınıŋ enşılıgınde boldy.
HV ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda Qazaq handyǧy qūrylady. Äbılhaiyr hannyŋ ozbyr saiasatyna nalyǧan Aq Orda bileuşısı bolǧan Baraq hannyŋ ūrpaqtary, aǧaiyndy Kerei men Jänıbek Köşpelı özbek memleketınen bölınıp şyǧyp, Moǧolstan hany Esen Būǧa memleketınıŋ batys şekaralaryndaǧy Şu men Talas özenderınıŋ arasyndaǧy Qozybasy jerınde Qazaq handyǧynyŋ negızın salady
Ömırın jaŋa bastaǧan saiasi qūrylymnyŋ negızı keiıngı qazaq halqyn qalyptastyrǧan, sol kezde Äbılhaiyr saiasatyna köŋılı tolmaǧan ru taipalardan qūraldy. Memleket atributtarynyŋ barlyǧyna ie bolǧan Qazaq handyǧy turaly tarihşy Mūhammed Haidar Dulati «Tarih-i-Raşidi» atty eŋbegınde bylai deidı: «Ol kezde Deştı Qypşaqty Äbılhaiyr han biledı. Ol Joşy äuletınen şyqqan sūltandarǧa kün körsetpedı. Nätijesınde Jänıbek han men Kerei Moǧolstanǧa köşıp bardy. Esenbūǧa han olardy qūşaq jaia qarsy alyp, Moǧolstannyŋ batys şegındegı Şu men Qozybas aimaqtaryn berdı. Olar baryp ornalasqan soŋ, Äbılhaiyr han dünie saldy da, özbek ūlysynyŋ şaŋyraǧy şaiqaldy. Irı-ırı şielenıster bastaldy. Onyŋ ülken bölıgı Kerei han, Jänıbek hanǧa köşıp kettı. Söitıp, olardyŋ maŋyna jinalǧandardyŋ sany 200 myŋǧa jettı. Olardy özbekter - «qazaqtar» dep atady. Qazaq sūltandary 870 jyldary (1465—1466) bilei bastady...» Būl oqiǧany «Qazaqstan aumaǧyndaǧy ejelgı zamandardan berı üzdıksız jalǧasyp kele jatqan etnikalyq, saiasi, ekonomikalyq, mädeni, ruhani, memlekettılık damulardyŋ zaŋdy qorytyndysy jäne HÜ ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda Qazaqstan men oǧan ırgeles ornalasqan aumaqtardaǧy memleketterdıŋ ışkı, syrtqy saiasi damularynyŋ zaŋdy nätijesı» dep tüsındıruge bolady
Jaŋa kūrylǧan Qazaq handyǧy qūramyna, iaǧni batys Jetısu öŋırıne on şaqty jyl ainalasynda ekı jüz myŋdai sany bar köşpelı taipalardyŋ jinaluy keŋ örıs-qonysty kerek ettı. Sonymen qatar köşpelı eldıŋ otyryqşy-egınşılıgı körkeigen audandarmen, äsırese qolönerı men saudasy damyǧan ekonomikalyq ortalyq - Syrdariia jaǧalauyndaǧy qalalarmen sauda-sattyq qarym-qatynasqa qolaily jaǧdai jasau maŋyzdy mäselege ainaldy. Būl qarym-qatynastyŋ oŋaluyna tek köşpelı el ǧana emes otyryqşy aimaqtardaǧy halyqtar da müddelı boldy. Osyǧan bailanysty Qazaq handyǧynyŋ aldynda ülken tarihi mındetter tūrdy. Onyŋ negızgısı: «Şyǧys pen batys sauda keruen joly üstıne ornaǧan Syrdariia jaǧasyndaǧy Syǧanaq, Sozaq, Otyrar, Iаsa (Türkıstan) t. b. qalalardy Qazaq handyǧyna qaratu. Sebebı Syrdariia boiyndaǧy bai qalalar būdan būrynǧy memlekettık bırlestıkterdıŋ — Aq Ordanyŋ, Äbılhaiyr handyǧynyŋ saiasi-äkımşılık jäne sauda-ekonomikalyq ortalyqtary edı. Syrdariia boiyndaǧy qalalardy özınıŋ ekonomikalyq jäne äskeri tıregıne ainaldyru Deştı-Qypşaq dalasyn bileudıŋ basty şarty bolyp kelgen. Sondyqtan būl qalalardyŋ saiasi-ekonomikalyq jäne soǧys-strategiialyq maŋyzy zor edı» jäne «Qazaq taipalarynyŋ basyn qosyp, qazaqtyŋ etnikalyq territoriiasyn bırıktıru»
Osy maqsatta XV-ǧasyrdyŋ 70-jyldarynda qazaqtar Syrdariia boiymen oǧan jalǧas Qaratau öŋırınıŋ bırsypyra territoriiasyn basyp aldy. Söitıp qazaq handyǧynyŋ territoriiasy äldeqaida keŋeidı, oǧan tūs-tūsynan qazaq taipalary kelıp qosylyp jatty.
Alaida Syrdariia jaǧasyndaǧy qalalar üşın Äbılhaiyrdyŋ nemeresı Mūhammed Şaibani hanmen küres otyz jyldan astam uaqytqa sozyldy. Sonymen qatar būl qalalardy Türkıstan aimaǧyn bilegen Ämır Temır äuletınen şyqqan Ämır Mūhammed Mäzit Tarhan men Moǧolstan hany Jünıs te qoldaryna tüsıruge dämelı boldy.
Syr boiy kalalary üşın Qazaq handary öte qajyrly qairat jūmsady. Eŋ alǧaş Qazaq handyǧynyŋ qūramyna qosylǧan Syrdariia jaǧasyndaǧy — Sozaq jäne Sauran qalalary boldy. XV ǧasyrdyŋ aqyrynda Otyrar, Iаssy, Arkök, Bozkent qalalary men Türkıstan aimaǧynyŋ bır bölıgı Mūhammed Şaibaniǧa qarady da, Syǧanaq, Sauran, Sozaq qalalary men Türkıstan aimaǧynyŋ soltüstık bölıgı Qazaq handyǧynyŋ ielıgınde qaldy. Taşkent pen Sairam qalalaryn Moǧolstan hany Sūltan Mahmūd biledı.
Osy kezdegı Syǧanaq qalasynyŋ tūrǧyndary turaly Ruzbihan «qala aimaǧyndaǧy qystaq kentter men qala tūrǧyndarynyŋ qazaq handyǧyna ylǧi da jaqsy niette bolyp, qaqpalaryn eşbır qarsylyqsyz aiqara aşyp qarsy alady. Qala tūrǧyndarynyŋ basqaruşysy Qazy Sadyr al İslam, Şaqpaq jüzbegı, Sydyr-Şaihtar qalany aluǧa kelgen Būryndyq hanǧa qala tūrǧyndaryn jinap alyp «būryn būl aimaq Būryndyq hanǧa qaraityn, sondyqtan eşbır qarsylyq körsetpei, qalany oǧan bersek dūrys bolady» dep qalany eşbır qarsylyq-şyǧynsyz bergen» dep habarlaidy. Sonymen bırge onyŋ eŋbegınde qalanyŋ dıni-qoǧamdyq ǧimarattarynda İslam dınıne bailanysty sūraq-jauaptar, türlı jiyndar bolyp tūratyndyǧyn, ondai keşterge özınıŋ de qatysatyny jazylǧan.
Qasym hannyŋ tūsynda Qazaq handyǧy üşın «qoi üstınde boztorǧai jūmyrtqalaǧan» zaman tuady. Ol Qazaq handyǧynyŋ astanasy etıp ekonomikalyq maŋyzy joǧary Syǧanaq qalasyn sailaidy (odan keiın Esım hannyŋ tūsynda Türkıstanǧa köşırıldı).
Onyŋ Deştı Qypşaq territoriiasynda sauda orny retındegı maŋyzyn Ruzbihan bylai suretteidı: «Deştı Qypşaqtyŋ Edıl özenı şegıne deiıngı ielıkterı men jergılıktı köpesterı... Syǧanaq qalasyn özderınıŋ jinalatyn orny ıstedı jäne osynda sauda tauarlaryn äkeldı. Türkıstan, Mäuerennahr aimaqtarynyŋ jäne Şyǧystan Qaşqar, Hotan şegıne deiıngı jerlerdıŋ köpesterı Syǧanaqqa osy elderdıŋ tauarlaryn äkelıp, sauda mämılelerımen aiyrbas jasaidy. Būl sauda mämılelerı Syǧanaqta jasalatyn bolǧandyqtan, būl ielık ärqaşanda elderden köpester kelıp tūratyn oryn bolyp tabylady jäne onda barlyq elderdıŋ bailyǧy men tauarlary mol» olarǧa: «būlǧyn men tiyn terısınen tıgılgen tondar, myqty sadaqtar men aq qaiyŋnan jasalǧan jebeler, jıbek matalar men basqa da qymbat baǧaly būiymdar».
Būdan bız Syǧanaq qalasy HV-HVII ǧasyrlar arasynda da ataqty qalalardyŋ bırı bolǧanyn baiqai alamyz. Ony arheologiialyq zertteuler de däleldep otyr. «1867 jyly orys arheologiialyq komissiiasynyŋ tapsyrmasy boiynşa arheolog P.İ.Lerh Türkıstan aimaǧyndaǧy ortaǧasyrlyq qalalardy qarap şyǧuǧa jıberıledı. Ǧalym qalada bolyp, onyŋ qai jerde ornalasqany turaly aqparat bergen. 1899 jyly Türkıstan ölketanu bölımınıŋ meŋgeruşısı V.A.Kallaur qalaǧa barlau jūmysyn jürgızıp, onyŋ topografiiasyn sipattap jäne qalanyŋ şyǧys jaǧyndaǧy qaqpasynyŋ aldyndaǧy 100 m jerdegı meşıttıŋ jobasyn qaǧazǧa tüsıredı. 1906 jyly qalany arheolog İ.A.Kastane qarap şyǧady. «1927 jyly Resei ǧylym akademiiasynyŋ janyndaǧy materialdyq mädeniet institutynyŋ tapsyrmasy boiynşa Syǧanaq qalasyn A.Iý. Iаkubovskii bırşama tyŋǧylyqty qarap şyǧady. Ol qalanyŋ topografiialyq jaǧyna köŋıl bölıp janyndaǧy keibır keregelerı saqtauly tūrǧan ǧimarattardyŋ suretın tüsırıp alǧan. Qala turaly ülken ǧylymi maqala jazǧan».
1947 jyly OQAE-nyŋ jetekşısı A.A.Bernştam kelıp qalanyŋ topografiialyq jobasyn tüsırse, 50-şı jyldary OQAE-nyŋ jetekşısı E.İ.Ageeva men G.İ.Pasevichter arheologiialyq barlau jūmystaryn jürgızgen.
HH ǧ. 70-şı jyldary qalaǧa OQAE-nyŋ Otyrar arheologiialyq ekspedisiiasynyŋ meŋgeruşısı K.A.Aqyşev pen K.M.Baipaqovtar Otyrar qalasynyŋ ūzaq jyldarǧy zertteluıne bailanysty qalanyŋ topografiialyq jaǧynan zerttelıp, būl qala ortaǧasyrlyq qalalardyŋ ışınde Otyrar qalasynan keiıngı ataqty ekınşı qala degen anyqtama bergen.
Alaida tūraqty arheologiialyq ızdenıs jūmystaryn S. Joldasbaev 2003 jyly bastap, bügıngı künge deiın zertteu jūmystaryn jalǧastyryp keledı.
Osy Syǧanaq arheologiialyq ekspedisiiasy jürgızgen qazba jūmystarynyŋ nätijesınde qalanyŋ H-HII ǧasyrlardan HV-HVIII ǧasyrlar arasynda ömır sürgendıgı anyqtaldy. Ony jazba derekter de däleldei tüsedı, sebebı HIH ǧasyrdyŋ basynda jazylǧan «Opisanie kirgiz-kazachih, ili kirgiz-kaisaskih ord i stepei» eŋbegınıŋ avtory A. Levşin Syǧanaq qalasyn Syrdyŋ sol jaǧalauynda «jatqan» qala dep atap ötedı, soǧan qaraǧanda ol qalanyŋ ornyn ǧana aityp otyrsa kerek.
Ekspedisiia nätijelerı boiynşa: Qazırgı Syǧanaq jūrty ekı bölıkten: şahristan jäne oǧan üş jaǧynan janasyp jatqan rabattan tūrady. Onyŋ oŋtüstık-şyǧys bölıgınde ornalasqan şahristan kezınde pışımı besbūryşqa ūqsaityn myqty qamal bolgan, onyŋ ölşemderı: soltüstıgı 275 metr, soltüstık-batysy 175 metr, oŋtüstık-batysy 190 metr jäne oŋtüstıgı 175 metr, al oŋtüstık-şyǧysy 320 metr ölşemınde. Biıktıgı 1,5 metr. Qala 6-7 metr şyǧyŋqy 15 töbeşıkke ainalǧan jäne mūnara ızderı saqtalǧan, qasynda Sunaq –Ata meşıtı bar. «qalanyŋ şyǧys jaǧyndaǧy qaqpasynyŋ aldynan 100 m. qaşyqtyqta küidırılgen kırpışten (25h25h5 sm) jasalǧan alǧaşqy kezde HIII ǧ. aiaǧynda saǧana salynyp, onyŋ janyna tabynatyn ǧimarat keiınnen HIV ǧ. aiaǧy men HÜ ǧ. basynda meşıtke ainaldyrylǧan, oǧan basty dälel ǧimarattyŋ oŋtüstık qabyrǧasyn tesıp mihrab jasalǧan. Osy kezden bastap ǧimaratty ainaldyra kışı bölmeler jasalǧan. Soǧan qaraǧanda ǧimarattyŋ qoldanysta bolǧan soŋǧy uaqytynda meşıt medresenıŋ de rölın atqarǧan tärızdı. Ol şamamen HH ǧ. 20-jyldaryna deiın ömır sürgen» degen qorytyndy jasady.
Syr öŋırınıŋ būl kezeŋdegı etnikalyq tarihy turaly mälımetter tarihi derekterde köp emes. Syǧanaq jäne onyŋ maŋaiyndaǧy qalalarda qypşaqtar basym bolǧan degen aqparatty Ruzbihannan kezdestıremız.
Moŋǧol şapqynşylyǧyna deiın Qazaqstan territoriiasynda, sonyŋ ışınde Syr öŋırınde avtohtondy qypşaq taipalar bırlestıgı ömır sürdı.Qypşaq konfederasiiasynyŋ qūramyn tereŋ zerttegen B.E. Kömekov onyŋ qūramynda qypşaq taipalarymen bırge kimek, qūman, picheneg, ertedegı başqūrt, oǧyz, qaŋly, ūran, baiat, azkiş, türgeş, qarlūq, jıkıl, qai jäne iran tıldes etnikalyq jıkterdıŋ bolǧandyǧyn körsetedı de, olarda «toptasu jäne bırıgu negızınde tuystas qypşaq taipalary odaǧynyŋ halyq bolyp qalyptasu ürdısı jürıp jatqandyǧyn» atap ötedı. Alaida būl proseske moŋǧol şapqynşylyǧy tübırımen äser ettı, bıraq toqtatqan joq. Oǧan jaǧymdy äser etken Aq Orda boldy, sebebı onyŋ bileuşılerı «şyŋǧystyq» bolǧanymen memleket negızınen jergılıktı avtohtondy (qaŋly, üisın, dulat, qypşaq) jäne moŋǧol üstırtın meken etken türkı tektes naiman, kerei, merkıt, qoŋyrat, jalaiyr, uaq jäne t.b. taipalarynan qūraldy. Keiın olar qazaq halqynyŋ negızın qūrady. Qazırgı qazaqtardyŋ rularynyŋ sany 43. Alaida olar bırneşe ǧasyrdyŋ nätijesınde bır halyqtyŋ astyna bırıkken bolatyn. Halqymyzdyŋ sipatyna qarai syrtymyzdan taŋylǧan «erkın» degen maǧyna beretın «qazaq» alloetnonimdı halyqtyŋ özıne tän etnikalyq erekşelıkterı bar (Qazaq halqynyŋ özdık aty Aq Orda kezeŋınen berı «alaş» edı). Ol erekşelık – qazaq jüzderı.
Qazaq jüzderı Qasym (1511-1518) hannyŋ tūsynda özınıŋ territoriialyq ielıgın aitarlyqtai keŋeitkennen keiın, Haqnazar (1538-1580), Täuekel (1582-1598), Esım (1598-1628) handardyŋ bilık etken zamanynda memleket saiasi bedelge ie bolǧan soŋ, Qazaq handyǧynyŋ örkendeu däuırınde onyŋ sany men kölemı artqan kezde qazaq dalasynda düniege keldı. Onyŋ merzımı soŋǧy derek közderı boiynşa, Haqnazar hannyŋ bilık etken kezı, HVI ǧasyrdyŋ ortasy. Köşpelı halyqtardyŋ sonau ǧūn zamanynan kele jatqan dästürlı el bileu jüiesı bolyp tabylatyn qazaq jüzderı – memlekettıŋ üş äkımşılık ielıkke bölınuıne negızdelgen. Būl äkımşılık ielıkter bolsa qazaq halqynyŋ etnikalyq territoriiasynda ömır sürgen memleketterden mūraǧa qalǧan üş geografiialyq-şaruaşylyq territoriialar negızınde paida bolǧan. Atalǧan territoriialarda köşpelı mal şaruaşylyǧynyŋ üş türı qalyptasqan, ol üş jüzdıŋ ornalasqan jerlerıne säikes keledı.
Ūly jüzdıŋ – üisın, qaŋly, dulat, jalaiyr, alban, suan, sırgelı, ysty, oşaqty, şapyraşty, şanyşqyly taipalary Ile alqabyn, Şu, Talas özenderınıŋ öŋırı men Syrdariia boiyn; orta jüzdıŋ – arǧyn, naiman, kerei, uaq, qoŋyrat, qypşaq taipalary Altai tauy men Ertıs boiyn, Jetısudıŋ soltüstıgın, qazırgı ortalyq Qazaqstan öŋırın mekendegen. Kışı jüz qūramyna kırgen – älımūly ( qarakesek, qarasaqal, kete, törtqara, şümekei, şektı); baiūly (alai, jappas, alaş, baibaqty, malqar, berış taz, esentemır tana, qyzylqūrt, şerkeş, ystyq); jetıru (kerderı, kereit, tabyn, tama, jaǧalbaily, teleu, ramadan) taipalary Syrdariianyŋ aiaǧy men Aral teŋızınıŋ atyrabyn jäne Kaspii teŋızınıŋ soltüstıgın qonystandy.
Būdan bız Qazaqstannyŋ oŋtüstık-batys bölıgınde ornalasqan Qyzylorda oblysy kışı jüzdıŋ territoriialyq aimaǧyna säikes keletının körıp otyrmyz. Degenmen būl Syr öŋırınde tek kışı jüz rulary meken ettı degen söz emes, sebebı oblystyŋ şyǧys bölıgınde orta jüz taipalary da bar. HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda jürgızılgen statistikalyq sanaq mälımetterı 1827 jyly «Türkıstan ölkesınıŋ statistikasyna arnalǧan materialdar» atty jinaq bolyp jaryq kördı, onyŋ Syrdariia oblysyna arnalǧan E.T. Smirnov daiarlaǧan bölımınen sol kezdegı Qazaly jäne Perovsk uezderınıŋ ru-taipalyq qūramy bızdıŋ qazırgı Qyzylorda oblysyna säikes keledı . Osy mälımetterge süienıp M.S. Mūqanov būl uezderdıŋ etnikalyq qartasyn syzǧan . Onda Syr öŋırınde alty ata Älımūlynan – şektı, qarakesek, törtqara, şömekei rulary; on ekı ata Baiūlynan – altyn, jappas rulary, Jetırudan – tabyn, tama, kereiıt rulary jäne orta jüzden qypşaq, arǧyn, naiman, qoŋyrat rulary belgılengen. Älımūly taipalary negızınen Araldyŋ soltüstıgı men Syrdariianyŋ tömengı aǧysyn mekendegen, qazırgı Qyzylorda oblysynyŋ Aral, Qazaly, Syrdariia, Qarmaqşy audandaryna säikes keledı. Josalydan oŋtüstık-şyǧysqa qarai baiūlynyŋ altyn, Jetırudyŋ tama, tabyn, kereiıt, sosyn jappastar (baiūly) ornalassa, Sūlu-töbe stansiiasynan dariiany jaǧalai joǧaryǧa qarai orta jüz taipalary qypşaq, arǧyndar Şielı audanynda, Jaŋaqorǧan audanyn qoŋyrattar qonystanady eken.
Syr öŋırı jäne onyŋ boiyndaǧy qalalar Qazaq handyǧy qūrylǧannan keiıngı alǧaşqy ekı ǧasyrǧa juyq uaqytta güldenıp, körkee tüsedı. Būl ürdıstı tek 1635 jyly Batys Moŋǧoliiada oirat taipalarynan qūralǧan Joŋǧar handyǧy bäseŋdettı. Osyǧan deiın Qazaq handyǧyn mazalamaǧan moŋǧoldyŋ şoros, hoşout, durved, hoittar taipalarynyŋ bırlesken qoly Esım (1598-1628) hannyŋ bilıgınıŋ tūsynda şabuyldaryn küşeitedı. Al Jäŋgır han (1628-1652) bolsa halqyn solardan azat etu jolynda ömırın qūrban etedı. Qazaq handyǧynyŋ būdan keiıngı bileuşılerınıŋ jürgızgen saiasaty oirattardyŋ şabuyldarynan qūtyluǧa baǧyttaldy. Alaida HVIII ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda qazaqtar «aqtaban şūbyryndy» qasıretıne ūşyraidy. Qazaq halqy aştyqtan qaŋǧyp, bosyp ketedı. Joŋǧar şapqynşylyǧy öŋırdıŋ qala mädenietıne zor ziianyn tigızedı. Arheologiialyq qazba jūmystarynyŋ mälımetterı boiynşa däl osy uaqytta Syǧanaq siiaqty ataqty qalalar qirap, ömır süruın toqtatady.
KÖPTILEUOVA.A.B.
Qorqyt ata atyndaǧy QMU,
"Qazaqstan tarihy"
