ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ كىشى وشاقتارى تۋرالى ءالى دە ايتىلماي كەلەدى

3481
Adyrna.kz Telegram

بيىل 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە – 100 جىل. قازاق دالاسىنداعى وسىناۋ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ ەلىمىزدىڭ ۇلت بوپ ۇيىسىپ، مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋداعى ماڭىزى زور. تاياۋدا الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسى مەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق» بىرلەستىگى تۇركسىب اۋدانى كىتاپحاناسىندا تاريحشى ەركىن ەرمۇقانوۆپەن كەزدەسۋ وتكىزدى.

– ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بۇل كوتەرىلىستىڭ سيپاتىنا قاتىستى ءار ءتۇرلى پىكىر ايتىلىپ ءجۇر. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس، سوعىس، رەۆوليۋتسيا دەگەن انىقتاما بەرىلدى. بىراق ءبىز اكادەميك م.قوزىباەۆتىڭ سيپاتتاۋىمەن كوتەرىلىس دەپ اتاپ كەتتىك. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى وتە اۋىر. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر مۇنىمەن كەلىسپەيدى، رەۆوليۋتسيا دەپ قاراستىرادى. كوتەرىلىس – بۇلىك، نارازىلىق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. شىن مانىندە ۇلت-ازاتتىق سوعىس دەپ اتاعان دۇرىس سياقتى.

1916 جىلعى كوتەرىلىستى باسۋعا كەلگەن اسكەردىڭ سانى قازاقستاندى ءبىر عاسىر بۇرىن جاۋلاپ العان اسكەردەن الدەقايدا كوپ ەدى. قارۋ-جاراعى ساقاداي ساي، ۆينتوۆكادان باستاپ، پۋلەمەت، زەڭبىرەكپەن جاراقتالعان اسكەر ساۋ ەتە قالدى. وسىنداي اسكەر بارلىق ايماققا جىبەرىلدى. دالا وبلىستارىنىڭ ءبىرى – اقمولانى الساق، 12 اتتى اسكەر ەسكادرونى، 11 جاياۋ روتا جىبەرىلدى. وسى ەكەۋىنىڭ ءوزى ءبىرتالاي ادام. تورعاي جاعىندا 9 مىڭنان استام اسكەر بولدى. م.تىنىشپاەۆتىڭ دەرەگى بويىنشا، جەتىسۋ وبلىسىنداعى كوتەرىلىس كەزىندە 300 مىڭداي ادام باس ساۋعالاپ كەتتى. قىتايعا باس ساۋعالاعان 300 مىڭ قازاقتىڭ قايتىپ كەلگەنى 83 مىڭ. بۇل – ۇلكەن تراگەديا. كەيبىر دەرەكتەردە سەمەي، تارباعاتاي ارقىلى شەكارا اسقان ادامنىڭ سانى 20 مىڭداي دەپ جازىلعان، شىن مانىندە ودان دا كوپ. بۇكىل زايسان ءوتىپ كەتتى. ال قازا بولعانداردىڭ سانىن انىقتاۋ قيىن. كوتەرىلىس تۋرالى دەرەكتەر سانقيلى. ەستەلىكتەر دە ءار ءتۇرلى. اقمولا ماڭايىنداعى قاراجار دەگەن جەردە ۇلكەن شايقاس بولدى، پاتشا دەرەكتەرىندە 22 قىركۇيەكتە قازاقتار جاعىنان 80 ادام قازا تاپتى دەسە، جەرگىلىكتى ەستەلىكتەردە 10-15 ادام وققا ۇشتى دەپ جازادى. ەكەۋى ەكى ءتۇرلى.

كوتەرىلىس – بۇل ستيحيا. مىسالى، ۆەرنىي جەكە شايقاستى، جاركەنت جاعىندا جەكە شايقاس ءجۇردى. بارلىق جەردە ستيحيالى تۇردە كوتەرىلدى. امانگەلدى يمانوۆ وتريادىنا اتباسار، سارىسۋ جاعىنان ساربازدار بارىپ قوسىلدى. كوتەرىلىس ءبىر ورتالىقتان باسقارىلعان جوق. ءار ايماق ءوز قولباسشىسىن سايلادى، وزدەرى ۇدەرە كوتەرىلدى. قازاقستاننىڭ باتىسى مەن شىعى­سىنىڭ اراسى ۇلان-عايىر اتىراپ، ءوزارا بايلانىستىڭ بولماۋى تۇسىنىكتى دە. ءبىر باسشىلىق بولمادى، بىراق جەڭىلۋ سەبەبى بۇل ەمەس.

كوتەرىلىس 100 جىلدىق ءمانى بار نارسە. بۇدان ءبىز وي ءتۇيىپ، ساباق الۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن اۋقىمدى شارالار جاسالۋى كەرەك ەدى. رەسپۋبليكا كولەمىندە اتالىپ وتكەنى ۇرپاققا ساباق. مىسالى، 1926 جىلى كوتەرىلىستىڭ 10 جىل­دىعى ۇكىمەت باسشىلىعىنىڭ قول­داۋىمەن رەسپۋبليكا كولەمىندە اتالىپ ءوتتى. ءار ايماقتا كوتەرىلىس تۋ­رالى سالتاناتتى بايانداما جاسالدى. گۋبەرنيا ورتالىقتارىندا جاپپاي ەستەلىكتەر جيناستىرىلا باستادى. ءالى دە كوزى ءتىرى ادامدار بار. ايتىلعان تاريح ەستەلىكتەر نەگىزىندە جاسالدى. بيىل 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىعىنا وراي بىرەن-ساران شارالار ۇيىمداستىرىلدى، ودان باسقا مەملەكەت كولەمىندە ەشتەڭە ىستەلىپ جاتقان جوق، – دەدى ەركىن ەرمۇقانوۆ كەزدەسۋ بارىسىندا.

كوتەرىلىستىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي سيپاتتاعى فاكتورلار ەدى، وتارلىق ەزگىنىڭ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە مەيلىنشە كۇشەيۋى، جەردى تارتىپ الۋ، ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ جۇرگىزىلۋى. پاتشا شەنەۋنىكتەرى مەن جەرگىلىكتى اكىمدەرىنىڭ جانە بايلاردىڭ وزبىرلىعى كۇشەيدى. قازاقستاننان سوعىس قاجەتىنە جىلقى، اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرى جونەلتىلدى. سالىق 3-4 ەسە كوبەيدى، شارۋالاردىڭ ءىرى قارا مالى مەن مال ازىعىن سوعىس قاجەتىنە الۋ كۇشەيدى. بىراق بۇل كوتەرىلىس جەڭىلىس تاپتى.

تۇركسىب اۋداندىق كىتاپحاناسىنا جينالعان  وقۋشىلارعا تاريحتى تانىتۋ، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى سيپاتى مەن سەبەپ-سالدارىن ءبىلىپ، نەلىكتەن جەڭىلىس تاپقانىن ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا وتكىزىلىگەن شارادا ءداستۇرلى ءانشى جولامان قۇجيمانوۆ «الاش ۇرانى» ءانىن، ازامات شىناروۆ «ون التىنشى جىل» كۇيىن ورىندادى.


اقنيەت وسپانباي،

"تۇركىستان" 

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                

 

 

پىكىرلەر