Ūlt-azattyq köterılıstıŋ kışı oşaqtary turaly älı de aitylmai keledı

Biyl 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıske – 100 jyl. Qazaq dalasyndaǧy osynau ūlt-azattyq köterılıstıŋ elımızdıŋ ūlt bop ūiysyp, memleket bolyp qalyptasudaǧy maŋyzy zor. Taiauda Almaty qalasy Işkı saiasat basqarmasy men «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq» bırlestıgı Türksıb audany kıtaphanasynda tarihşy Erkın Ermūqanovpen kezdesu ötkızdı.

– Elımız täuelsızdık alǧannan keiın būl köterılıstıŋ sipatyna qatysty är türlı pıkır aitylyp jür. Ūlt-azattyq qozǧalys, soǧys, revoliusiia degen anyqtama berıldı. Bıraq bız akademik M.Qozybaevtyŋ sipattauymen köterılıs dep atap kettık. Būl sözdıŋ maǧynasy öte auyr. Köptegen zertteuşıler mūnymen kelıspeidı, revoliusiia dep qarastyrady. Köterılıs – bülık, narazylyq degen maǧynany bıldıredı. Şyn mänınde ūlt-azattyq soǧys dep ataǧan dūrys siiaqty.

1916 jylǧy köterılıstı basuǧa kelgen äskerdıŋ sany Qazaqstandy bır ǧasyr būryn jaulap alǧan äskerden äldeqaida köp edı. Qaru-jaraǧy saqadai sai, vintovkadan bastap, pulemet, zeŋbırekpen jaraqtalǧan äsker sau ete qaldy. Osyndai äsker barlyq aimaqqa jıberıldı. Dala oblystarynyŋ bırı – Aqmolany alsaq, 12 atty äsker eskadrony, 11 jaiau rota jıberıldı. Osy ekeuınıŋ özı bırtalai adam. Torǧai jaǧynda 9 myŋnan astam äsker boldy. M.Tynyşpaevtyŋ deregı boiynşa, Jetısu oblysyndaǧy köterılıs kezınde 300 myŋdai adam bas sauǧalap kettı. Qytaiǧa bas sauǧalaǧan 300 myŋ qazaqtyŋ qaityp kelgenı 83 myŋ. Būl – ülken tragediia. Keibır derekterde Semei, Tarbaǧatai arqyly şekara asqan adamnyŋ sany 20 myŋdai dep jazylǧan, şyn mänınde odan da köp. Bükıl Zaisan ötıp kettı. Al qaza bolǧandardyŋ sanyn anyqtau qiyn. Köterılıs turaly derekter sanqily. Estelıkter de är türlı. Aqmola maŋaiyndaǧy Qarajar degen jerde ülken şaiqas boldy, patşa derekterınde 22 qyrküiekte qazaqtar jaǧynan 80 adam qaza tapty dese, jergılıktı estelıkterde 10-15 adam oqqa ūşty dep jazady. Ekeuı ekı türlı.

Köterılıs – būl stihiia. Mysaly, Vernyi jeke şaiqasty, Jarkent jaǧynda jeke şaiqas jürdı. Barlyq jerde stihiialy türde köterıldı. Amangeldı İmanov otriadyna Atbasar, Sarysu jaǧynan sarbazdar baryp qosyldy. Köterılıs bır ortalyqtan basqarylǧan joq. Är aimaq öz qolbasşysyn sailady, özderı üdere köterıldı. Qazaqstannyŋ batysy men şyǧy­synyŋ arasy ūlan-ǧaiyr atyrap, özara bailanystyŋ bolmauy tüsınıktı de. Bır basşylyq bolmady, bıraq jeŋılu sebebı būl emes.

Köterılıs 100 jyldyq mänı bar närse. Būdan bız oi tüiıp, sabaq aluymyz kerek. Ol üşın auqymdy şaralar jasaluy kerek edı. Respublika kölemınde atalyp ötkenı ūrpaqqa sabaq. Mysaly, 1926 jyly köterılıstıŋ 10 jyl­dyǧy ükımet basşylyǧynyŋ qol­dauymen respublika kölemınde atalyp öttı. Är aimaqta köterılıs tu­raly saltanatty baiandama jasaldy. Guberniia ortalyqtarynda jappai estelıkter jinastyryla bastady. Älı de közı tırı adamdar bar. Aitylǧan tarih estelıkter negızınde jasaldy. Biyl 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıstıŋ 100 jyldyǧyna orai bıren-saran şaralar ūiymdastyryldy, odan basqa memleket kölemınde eşteŋe ıstelıp jatqan joq, – dedı Erkın Ermūqanov kezdesu barysynda.

Köterılıstıŋ basty sebepterınıŋ bırı – äleumettık-ekonomikalyq jäne saiasi sipattaǧy faktorlar edı, otarlyq ezgınıŋ bırınşı düniejüzılık soǧys kezınde meilınşe küşeiuı, jerdı tartyp alu, orystandyru saiasatynyŋ jürgızıluı. Patşa şeneunıkterı men jergılıktı äkımderınıŋ jäne bailardyŋ ozbyrlyǧy küşeidı. Qazaqstannan soǧys qajetıne jylqy, auyl şaruaşylyq önımderı jöneltıldı. Salyq 3-4 ese köbeidı, şarualardyŋ ırı qara maly men mal azyǧyn soǧys qajetıne alu küşeidı. Bıraq būl köterılıs jeŋılıs tapty.

Türksıb audandyq kıtaphanasyna jinalǧan  oquşylarǧa tarihty tanytu, ūlt-azattyq köterılıstıŋ negızgı sipaty men sebep-saldaryn bılıp, nelıkten jeŋılıs tapqanyn tüsındıru maqsatynda ötkızılıgen şarada dästürlı änşı Jolaman Qūjimanov «Alaş ūrany» änın, Azamat Şynarov «On altynşy jyl» küiın oryndady.

Aqniet OSPANBAI,

"Türkıstan"