«تاڭبالى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە تابيعي قورىق-مۇراجايى» رمقك ديرەكتورى اباي بيگەلديەۆ:
جەر ءجانناتى جەتىسۋ وڭىرىندە ءوزىنىڭ باسقالاردان وزگەشەلەگىمەن، باعا جەتپەس تاريحي قۇندىلىعىمەن، تاماشا تابيعاتىمەن كوپشىلىكتىڭ كوزايىمىنا اينالعان، ءبىر كورگەن جان قايتا اينالىپ سوققىسى كەلىپ تۇراتىن، ەل مەن جەر تاريحىنان سىر شەرتەتىن تاريحي-تابيعي ەسكەرتكىشتەر بارشىلىق. قۇپياسىن قويناۋىنا بۇككەن ەسكەرتكىشتەردى زەردەلەي ءتۇسىپ، بارىنشا ەل يگىلىگىنە اينالدىرۋ ماسەلەسى الداعى كۇننىڭ ەنشىسىندەگى شارۋا. «تاڭبالى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە تابيعي قورىق-مۇراجايى» وسى باعىتتاعى ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قۇرىلعان جانە جۇكتەلگەن ماڭىزدى مىندەتتى بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي لايىقتى اتقارىپ كەلەدى.
تاڭبالى شاتقالى، ونداعى تاڭعاجايىپ تابيعي جادىگەرلەر تەك قانا ءبىزدىڭ ەلىمىزگە عانا ەمەس، الىس-جاقىن شەت مەملەكەتتەرگە دە كەڭىنەن تانىمال. يۋنەسكو-نىڭ بۇكىلالەمدىك مۇرالار تىزىمىنە ەنگىزىلگەن. سوعان ساي تاستاعى سيرەك كەزدەسەتىن تاڭبالاردى تاماشالاۋعا شەت مەملەكەتتەردەن كەلەتىن تۋريستەردىڭ سانى جىلدان-جىلعا ارتىپ وتىر.
تاڭبالى ارحەولوگيالىق كەشەنى الماتى قالاسىنان 170 شاقىرىم جەردە، بالقاش جاعالاۋىنىڭ قۇمداۋىت جوتالارىن الاتاۋعا جالعاپ جاتقان شۋ-ىلە تاۋلارىنىڭ وڭتۇستىك شىعىسىندا، تاۋقۇم مەن مويىنقۇمنىڭ شولەيت دالالارىنىڭ اراسىندا ورنالاسقان. بۇل ءوڭىر ەجەلگى قولا داۋىرىندە ەرەكشە ماڭىزعا يە بولعان دەگەن بولجام جاسالادى. سول زاماندا شۋ – ىلە تاۋلارى ارقىلى كونە تايپالار كوشى-قونى ءوتىپ، سول داۋىردەگى وركەنيەتتىڭ ورتالىعى بولعان ورتالىق ازيا مەن ورتالىق قازاقستاندى مەكەندەگەن تايپالار ارسىنداعى مادەني بايلانىس پەن ساۋدا جۇزەگە اسىرىلعان.
قازىرگى كەزدە تاڭبالى وتە سيرەك كەزدەسەتىن مادەني-تاريحي لاندشافت بولىپ سانالادى جانە مۇندا ورتا قولا داۋىرىنەن باستاپ كەيىنگى زامانىمىزعا دەيىنگى ەجەلگى قونىستار مەن قورعاندار ورنالاسقان. شاتقالدا تاسقا قاشالعان پەتروگليفتەر دە مولىنان ۇشىراسادى. ءبىر عاجابى، بۇل ايماق ەجەلگى قولا ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىمەن عانا ەرەكشەلەنبەيدى، مۇندا ساقتار مەن عۇنداردىڭ، ەرتە تەمىر ءداۋىرىنىڭ، كونە تۇركىلەردىڭ تاريحى، ءتۇرلى بەلگىلەرى ساقتالعان.
«باتىرلار دۇرىلدەپ وتكەن جەر» دەگەندەي، وسىناۋ سايىن دالادا تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ قالۋ جولىندا تالاي-تالاي قاندى شايقاستار وتكەنى انىق. سوندىقتان مۇنداعى قازاق-قالماق شايقاستارىنىڭ ورىندارىن دا كوپشىلىك ءتاۋ ەتەتىن ورىنعا اينالدىرساق ارتىق بولماس ەدى.
«تاڭبالى» قورىق-مۇراجايى – 2003 جىلى ۇكىمەتتىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن قۇرىلعان رەسپۋبليكالىق قازىنالىق كاسىپورىن. مەكەمەمىز مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە تىكەلەي باعىنىستا. ءبىز نەگىزىنەن ەكى باعىتتا – تاستاعى پەتروگليفتەردى، قونىستار مەن قورعانداردى جانە الەمدە تەك وسى تاۋلاردىڭ بوكتەرىندە عانا وسەتىن رەگەل قىزعالداعى مەن كۋشاكەۆيچ يۋنوناسىن قورعاۋمەن جانە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسامىز.
مەكەمە قۇرامىندا 2 ۇلكەن ءبولىم جۇمىس ىستەيدى، ونىڭ بىرىندە ينسپەكتورلار ەڭبەك ەتسە، ەكىنشىسىندە ارحەولوگيا، بوتانيكا، گەودەزيا سالاسىنداعى ماماندار مەن عالىمدار زەرتتەۋ-زەردەلەۋ ىستەرىمەن شۇعىلدانادى. عىلىمي جۇمىستاردىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ ماقساتىندا مەكەمە جۇمىسىنا رەسپۋبليكامىزعا كەڭىنەن تانىمال عالىمدار تارتىلعان. مۇنداعى ماقساتىمىز – الداعى ەكى جىلدا ءوڭىرىمىزدىڭ 3 مىڭ جىلدىق تاريحى جايلى عىلىمي ەڭبەك دايىنداپ، جاريالاۋ. وسى تۇرعىدا يتاليالىق رەناتو سالا، بەلگيالىق مارك دەوم ءتارىزدى بىرقاتار شەتەلدىك جانە وتاندىق ارحەولوگتارمەن كەلىسىم جاساپ، قويان-قولتىق ەڭبەك ەتۋدەمىز. رەتى كەلسە قازبا جۇمىستارىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ارنايى مۇراجاي اشساق دەگەن دە وي بار. سەبەبى، كەز-كەلگەن وركەنيەتتى ەلدەردەگى ءتارىزدى ءبىزدىڭ وسكەلەڭ ۇرپاق تا ءوز تاريحىن جەتىك ءبىلۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.
بىزدەگى قورعاۋعا الىنعان ەسكەرتكىشتەردىڭ اراسىنداعى ەڭ كوبى دە، كورنەكتىسى دە – پەتروگليفتەر. بۇل تاڭبالار ورتا قولا داۋىرىندە، كەيىننەن ساق، عۇن زاماندارىندا تاس نەمەسە تەمىر قۇرالدارمەن قاشالىپ سالىنعان. بىزدەگى 3 مىڭنان اسا پەتروگليف 5 توپقا بولىنەدى. بىراق پەتروگليفتەر تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا تەك تاڭبالىمەن شەكتەلىپ قالۋعا بولمايدى. ونىڭ ماڭىنداعى قاراقىر، شوشقالى، سەرىكتاس، قوعالى شاتقالدارىندا جانە راديۋسى 20-50 شاقىرىم قاشىقتىقتى قامتيتىن قۇلجاباسى، اققاينار، تاڭبالىتاس، اقتەرەك تاۋلارىندا دا تاستاعى تاڭبالار شوعىرلانا ورنالاسقان. ونىڭ ۇستىنە، بۇل تاڭبالاردىڭ بىركەلكىلىگى، ۇقساستىعى تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنىپ تۇرادى. ياعني مۇنىڭ ءبارىن ءبىرتۇتاس مادەني لاندشافت دەپ ايتۋعا بولادى.
2004 جىلى تاڭبالىنى يۋنەسكو-نىڭ بۇكىلالەمدىك مۇرالار تىزىمىنە نوميناتسيالاۋ كەزىندە قازاقستاندىق جانە نورۆەگيالىق عالىمدار پەتروگليفتەرگە زەرتتەۋ جۇرگىزدى. دەگەنمەن، پەتروگليفتەردى زەرتتەۋدى ودان ءارى جالعاستىرۋ جانە بولاشاق ۇرپاققا ساقتاۋ شارالارىن تولىققاندى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءالى دە ۇشان-تەڭىز ەڭبەك ەتۋ كەرەك. ويتكەنى تاڭبالاردى تەرەڭىرەك زەرتتەي تۇسكەن سايىن توسىن سۇراقتار دا تۋىندايدى. ماسەلەن، پەتروگليفتەردىڭ پايدا بولۋ ۋاقىتىن انىقتاۋ مەن ونىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ ءىسى ءالى دە بولسا كەشەندى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. سودان كەيىن دە شاتقالداعى پەتروگليفتەردىڭ ورنالاسۋ رەتىنە كەڭىستىكتىك-گەوگرافيالىق تالداۋلار جۇرگىزۋ مەن جەكەلەگەن بەينەلەردى دۇرىس ينتەرپرەتاتسيالاۋ ماسەلەلەرى بۇگىنگى تاڭداعى وزەكتى شارۋالاردىڭ ءبىرى.
سىناپتاي سىرعىعان ۋاقىتپەن بىرگە عىلىم دا العا باسىپ كەلەدى. وسىنى ەسكەرە كەلە شەتەلدىك زەرتحانالاردىڭ كومەگىمەن پەتروگليفتەرگە راديوكومىرتەكتىك زەرتتەۋلەر جۇرگىزسە قۇبا-قۇپ بولار ەدى. الايدا، مۇنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە قارجىعا بارىپ تىرەلەدى.
ءبىزدىڭ مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، مۇنداعى كونە تاڭبالار وسىدان 2000-2500 جىلدار بۇرىن قاشالعان. ال كەيبىر بولجامدار بويىنشا ولاردىڭ جاسى ودان دا ارى بولۋى مۇمكىن. مۇندا قاشالعان ءىرى كەسكىندەر، كۇنباستى قۇدايلار، سينكرەتيكالىق، تەرى جامىلعان زوومورفتىق بەينەلەر جانە جان-جانۋارلار باسقا ەش جەردە كەزدەسپەيتىن سيرەك پەتروگليفتەر ساناتىنا كىرەدى.
ەڭ قىزىعى، قورىق-مۇراجايداعى 6 بىردەي كۇنباستى قۇداي بەينەلەنگەن جارتاستاعى بەينەلەردى تاسقا سۋرەت سالۋ ونەرىنىڭ شىرقاۋ شەگى دەپ ايتۋعا بولادى. پەتروگليفتەردىڭ كولەمى، بەينەلەۋدىڭ دالدىگى بۇل تاڭبالاردىڭ تاريحي ماڭىزدىلىعىن ايقىنداي تۇسەدى.
وكىنىشكە قاراي، تاڭبالىنى يۋنەسكو-عا نوميناتسيالاۋ كەزىندە ساق جانە ەرتە تۇركى داۋىرلەرىندەگى پەتروگليفتەر ۇسىنىلماعان ەدى. سول سەبەپتى، ەندىگى ماقسات بۇلاردى جەتە زەرتتەۋ ارقىلى كونە تۇركى حالىقتارىن ساقتاردىڭ قاتارىنا قوسقىسى كەلمەيتىن تەرىس اعىمعا، وسى باعىتتى ۇستاناتىن عالىمدارعا جاۋاپ بەرىلۋى ءتيىس.
بۇل وڭىردە تاسقا قاشالعان قازاق رۋلارىنىڭ تاڭبالارى دا كوپتەپ كەزدەسەدى. ەگەر ءبىز ولاردىڭ قاشالۋ مەرزىمىن ناقتى انىقتاي الساق، وندا حالقىمىزدىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ءىرى تايپالاردىڭ قالىپتاسۋ ۋاقىتىن بىرنەشە عاسىرعا ارى جىلجىتۋعا تۋرا كەلۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل، جوعارىدا ايتقانىمداي، ەداۋىر قارجىنى جانە كوپ ىزدەنىستى تالاپ ەتەدى.
اتا-بابالارىمىزدىڭ ءىزى قالعان قاسيەتتى ءوڭىرىمىزدىڭ تابيعاتى دا ەرەكشە. مۇنداعى سيرەك كەزدەسەتىن وسىمدىكتەردى ءوز كوزىمەن كورۋ ءۇشىن بوتانيكتەر ەۋروپا مەن امەريكادان دا كەلەدى. شۋ – ىلە تاۋلارىندا وسىمدىكتەردىڭ قۇرامى مەن قۇرىلىمى ءبىر-بىرىنە ۇقسايتىن ەندەميكالىق جانە سۋبەندەميكالىق تۇرلەرى بار. جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، وسىمدىكتەردىڭ 823 ءتۇرى وسەدى جانە ولاردىڭ ءبىرازى باسقا جەرلەردە كەزدەسپەيدى. ەڭ باستىسى، بۇل ماڭ بوتانيكالىق-گەوگرافيالىق تۇرعىدان العاندا جەتكىلىكتى زەرتتەلمەگەن. وسىنى ەسكەرە كەلە ءبىز قازىرگى تاڭدا امەريكاندىق عالىمدارمەن بىرلەسىپ اڭىراقاي تاۋىندا سوڭعى تالاپتارعا جاۋاپ بەرەتىن بوتانيكالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ، شاعىن بوتانيكالىق باق وتىرعىزۋ جانە وتە سيرەك كەزدەسەتىن فاۋنا تۇقىمى بانكىسىن جاساقتاۋ جونىندە ارنايى جوبا جاساپ، ءتيىستى شارالاردى قولعا الۋدامىز.
شىندىعىن ايتۋ كەرەك، ءبىزدىڭ ءوڭىر تاريحقا تۇنىپ تۇر. بۇل توڭىرەكتە قايدا ات باسىن بۇرساڭىز دا بەلگىلى، كيەلى ورىنعا تاپ بولاسىز. ونى كوپشىلىك تاريحتان جاقسى بىلەدى. مىسالى، شۋ وزەنى مەن قوزىباسى تاۋىنىڭ ورتاسىندا، تارعاپ اۋىلىنىڭ ماڭىندا العاشقى قازاق حاندىعىن قۇرۋعا قاتىستى شارالاردىڭ ءبىرى وتكىزىلگەن، اڭىراقاي تاۋىنىڭ بوكتەرىندە قازاق-قالماق سوعىسىنداعى شەشۋشى شايقاس وتكەن، مۇندا سول ءداۋىردىڭ بىرنەشە ەسكەرتكىشى ساقتالعان، وسى ماڭدا حالقىمىزدىڭ داڭقتى ۇلدارىنىڭ ءبىرى ناۋرىزباي باتىر دۇنيەگە كەلگەن.
الداعى ماقساتىمىز – ەلىمىزدى، جەرىمىزدى الەمگە تانىتىپ، مويىنداتۋ ءۇشىن ء تۋريزمدى دامىتۋ. ءبىز دە بۇعان ءوز ۇلەسىمىزدى قوسىپ جاتىرمىز دەپ ايتا الامىن. بيىلعى ءساۋىر ايىنىڭ باسىندا تاڭبالى شاتقالىندا ناۋرىز مەرەكەسىنە ورايلاستىرىپ «اشىق ەسىك كۇنىن» وتكىزدىك. بۇل شاراعا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ، الماتى قالاسى مەن وبلىسىنداعى تۋريستىك اگەنتتىكتەردىڭ وكىلدەرىن شاقىرىپ، جان-جاقتى ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزدىك.
قورىق-مۇراجايداعى 5 توپتاعى پەتروگليفتەردى تولىق ارالاپ، كورىپ شىعۋ ءۇشىن ءبىر كۇن ازدىق ەتەدى. بىزدەر ءوز تاراپىمىزدان تۋريستەردىڭ قوناعا قالۋىن ۇيىمداستىرعىمىز كەلگەنمەن، وعان قاجەتتى ينفراقۇرىلىم جوقتىعى قولبايلاۋ بولىپ وتىر. وسىنى ەسكەرە كەلە بىلتىردان بەرى مينيستر ا.مۇحامەديۇلىنىڭ باستاماسىمەن تاڭبالى شاتقالىندا الەمدىك تالاپتارعا جاۋاپ بەرەتىن «ساپارشى ورتالىعىن» سالۋدى جوسپارلاپ، جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتارىن ازىرلەۋگە كىرىستىك.
وسى ورتالىقتى ءبىتىرىپ الساق كەلەتىن تۋريستەر سانىن كۇرت ارتتىرۋعا، تاڭبالىنى پەتروگليفتەردى زەرتتەۋدىڭ الەمدىك ورتالىعىنا اينالدىرۋعا، مەملەكەتىمىزدى شەت ەلدەرگە كەڭىنەن تانىتۋعا تولىق تۋادى دەپ ويلايمىن. سول ارقىلى تاڭبالى يۋنەسكو-نىڭ بۇكىلالەمدىك مۇرالار تىزىمىنە ەنگەن ءوزى ءتارىزدى ۆالكامونيكي، تانۋما، گوبۋستان، سارمىشساي سياقتى الەمنىڭ تۋريستەر ۇزىلمەيتىن اتاقتى ورىندارىنىڭ قاتارىنا قوسىلادى.
"ايقىن"