Taŋbaly- ǧasyrlardyŋ bızge jetken tarihy

Jer jännaty Jetısu öŋırınde özınıŋ basqalardan özgeşelegımen, baǧa jetpes tarihi qūndylyǧymen, tamaşa tabiǧatymen köpşılıktıŋ közaiymyna ainalǧan, bır körgen jan qaita ainalyp soqqysy kelıp tūratyn, el men jer tarihynan syr şertetın tarihi-tabiǧi eskertkışter barşylyq. Qūpiiasyn qoinauyna bükken eskertkışterdı zerdelei tüsıp, barynşa el igılıgıne ainaldyru mäselesı aldaǧy künnıŋ enşısındegı şarua. «Taŋbaly» memlekettık tarihi-mädeni jäne tabiǧi qoryq-mūrajaiy» osy baǧyttaǧy maqsattardy jüzege asyru üşın qūrylǧan jäne  jüktelgen maŋyzdy mındettı bügıngı zaman talabyna sai laiyqty atqaryp keledı. 

Taŋbaly şatqaly, ondaǧy taŋǧajaiyp tabiǧi jädıgerler tek qana bızdıŋ elımızge ǧana emes, alys-jaqyn şet memleketterge de keŋınen tanymal. IýNESKO-nyŋ Bükılälemdık Mūralar tızımıne engızılgen.  Soǧan sai tastaǧy sirek kezdesetın taŋbalardy tamaşalauǧa şet memleketterden keletın turisterdıŋ sany jyldan-jylǧa artyp otyr.
Taŋbaly arheologiialyq keşenı Almaty qalasynan 170 şaqyrym jerde, Balqaş jaǧalauynyŋ qūmdauyt jotalaryn Alatauǧa jalǧap jatqan Şu-Ile taularynyŋ oŋtüstık şyǧysynda, Tauqūm men Moiynqūmnyŋ şöleit dalalarynyŋ arasynda ornalasqan. Būl öŋır ejelgı qola däuırınde erekşe maŋyzǧa ie bolǧan degen boljam jasalady.  Sol zamanda Şu – Ile taulary arqyly köne taipalar köşı-qony ötıp, sol däuırdegı örkeniettıŋ ortalyǧy bolǧan Ortalyq Aziia men  Ortalyq Qazaqstandy mekendegen taipalar arsyndaǧy mädeni bailanys pen sauda jüzege asyrylǧan. 
Qazırgı kezde Taŋbaly öte sirek kezdesetın mädeni-tarihi landşaft bolyp sanalady jäne mūnda orta qola däuırınen bastap keiıngı zamanymyzǧa deiıngı ejelgı qonystar men qorǧandar ornalasqan. Şatqalda tasqa qaşalǧan petroglifter de molynan ūşyrasady. Bır ǧajaby, būl aimaq  ejelgı qola däuırınıŋ eskertkışterımen ǧana erekşelenbeidı, mūnda saqtar men ǧūndardyŋ, erte temır däuırınıŋ, köne türkılerdıŋ tarihy, türlı belgılerı saqtalǧan. 
«Batyrlar dürıldep ötken jer» degendei, osynau saiyn dalada täuelsızdıgımızdı saqtap qalu jolynda talai-talai qandy şaiqastar ötkenı anyq.  Sondyqtan mūndaǧy qazaq-qalmaq şaiqastarynyŋ oryndaryn da köpşılık täu etetın orynǧa ainaldyrsaq artyq bolmas edı. 
«Taŋbaly» qoryq-mūrajaiy – 2003 jyly Ükımettıŋ arnaiy qaulysymen qūrylǧan respublikalyq qazynalyq käsıporyn. Mekememız Mädeniet jäne sport ministrlıgıne tıkelei baǧynysta. Bız negızınen ekı baǧytta – tastaǧy petro­glifterdı, qonystar men qorǧandardy jäne älemde tek osy taulardyŋ bökterınde ǧana ösetın Regel qyzǧaldaǧy men Kuşakevich iunonasyn qorǧaumen jäne ǧylymi-zertteu jūmystarymen ainalysamyz.
Mekeme qūramynda 2 ülken bölım jūmys ısteidı, onyŋ bırınde inspektorlar eŋbek etse, ekınşısınde arheologiia, botanika, geodeziia salasyndaǧy mamandar men ǧalymdar zertteu-zerdeleu ısterımen şūǧyldanady. Ǧylymi jūmystardyŋ sapasyn jaqsartu maqsatynda mekeme jūmysyna  respublikamyzǧa keŋınen tanymal ǧalymdar tartylǧan. Mūndaǧy maqsatymyz – aldaǧy ekı jylda öŋırımızdıŋ 3 myŋ jyldyq tarihy jaily ǧylymi eŋbek daiyndap, jariialau. Osy tūrǧyda italiialyq Renato Sala, belgiialyq Mark Deom tärızdı bırqatar şeteldık jäne otandyq arheologtarmen kelısım jasap, qoian-qoltyq eŋbek etudemız. Retı kelse qazba jūmystarynyŋ qorytyndysy boiynşa arnaiy mūrajai aşsaq degen de oi bar. Sebebı, kez-kelgen örkeniettı elderdegı tärızdı bızdıŋ öskeleŋ ūrpaq ta öz tarihyn jetık bıluı tiıs dep oilaimyn. 
Bızdegı qorǧauǧa alynǧan eskert­kışterdıŋ arasyndaǧy eŋ köbı de, körnektısı de – petroglifter. Būl taŋbalar orta qola däuırınde, keiınnen saq, ǧūn zamandarynda tas nemese temır qūraldarmen qaşalyp salynǧan. Bızdegı 3 myŋnan asa petroglif 5 topqa bölınedı. Bıraq petroglifter turaly söz qozǧaǧanda tek Taŋbalymen şektelıp qaluǧa bolmaidy. Onyŋ maŋyndaǧy Qaraqyr, Şoşqaly, Serıktas, Qoǧaly şatqaldarynda jäne radiusy 20-50 şaqyrym qaşyqtyqty qamtityn Qūljabasy, Aqqainar, Taŋbalytas, Aqterek taularynda da tastaǧy taŋbalar şoǧyrlana ornalasqan. Onyŋ üstıne, būl taŋbalardyŋ bırkelkılıgı, ūqsastyǧy taiǧa taŋba basqandai körınıp tūrady.  Iаǧni  mūnyŋ bärın bırtūtas mädeni landşaft dep aituǧa bolady. 
2004 jyly Taŋbalyny  IýNESKO-nyŋ Bükılälemdık Mūralar tızımıne nominasiialau kezınde qazaqstandyq jäne norvegiialyq ǧalymdar petroglifterge zertteu jürgızdı.  Degenmen, petroglifterdı zertteudı odan ärı jalǧastyru jäne bolaşaq ūrpaqqa saqtau şaralaryn tolyqqandy jüzege asyru üşın älı de ūşan-teŋız eŋbek etu kerek. Öitkenı taŋbalardy tereŋırek zerttei tüsken saiyn tosyn sūraqtar da tuyndaidy.  Mäselen, petroglifterdıŋ paida bolu uaqytyn anyqtau men onyŋ mänı men maŋyzyn tüsındıru ısı älı de bolsa keşendı zertteudı qajet etedı. Sodan keiın de şatqaldaǧy petroglifterdıŋ ornalasu retıne  keŋıstıktık-geografiialyq taldaular jürgızu men jekelegen beinelerdı dūrys interpretasiialau mäselelerı bügıngı taŋdaǧy özektı şarualardyŋ bırı. 
Synaptai syrǧyǧan uaqytpen bırge ǧylym da alǧa basyp keledı.  Osyny eskere kele şeteldık zerthanalardyŋ kömegımen petroglifterge radiokömırtektık zert­teuler jürgızse qūba-qūp bolar edı. Alaida, mūnyŋ bärı ainalyp kelgende qarjyǧa baryp tıreledı.
Bızdıŋ mamandardyŋ paiymdauynşa, mūndaǧy köne taŋbalar osydan 2000-2500 jyldar būryn qaşalǧan. Al keibır boljamdar boiynşa olardyŋ jasy odan da ary boluy mümkın. Mūnda qaşalǧan ırı keskınder, künbasty qūdailar, sinkre­tikalyq, terı jamylǧan zoomorftyq beineler jäne jan-januarlar basqa eş jerde kezdespeitın sirek petroglifter sanatyna kıredı. 
Eŋ qyzyǧy, qoryq-mūrajaidaǧy 6 bırdei künbasty qūdai beinelengen jartastaǧy beinelerdı tasqa suret salu önerınıŋ şyrqau şegı dep aituǧa bolady. Petroglifterdıŋ kölemı, beineleudıŋ däldıgı būl taŋbalardyŋ tarihi maŋyz­dylyǧyn aiqyndai tüsedı.
Ökınışke qarai, Taŋbalyny  IýNESKO-ǧa nominasiialau kezınde saq jäne erte türkı däuırlerındegı petroglifter ūsynylmaǧan edı. Sol sebeptı, endıgı maqsat būlardy jete zertteu arqyly köne türkı halyqtaryn saqtardyŋ qataryna qosqysy kelmeitın terıs aǧymǧa, osy baǧytty ūstanatyn ǧalymdarǧa jauap berıluı tiıs.
Būl öŋırde tasqa qaşalǧan qazaq rularynyŋ taŋbalary da köptep kezdesedı. Eger bız olardyŋ qaşalu merzımın naqty anyqtai alsaq, onda halqymyzdyŋ negızın qūraityn ırı taipalardyŋ qalyptasu uaqytyn bırneşe ǧasyrǧa ary jyljytuǧa tura keluı äbden mümkın.  Būl, joǧaryda aitqanymdai, edäuır qarjyny jäne köp ızdenıstı talap etedı.
 Ata-babalarymyzdyŋ ızı qalǧan qasiettı öŋırımızdıŋ tabiǧaty da erekşe. Mūndaǧy sirek kezdesetın ösımdıkterdı öz közımen köru üşın botanikter Europa men Amerikadan da keledı. Şu – Ile taularynda ösımdıkterdıŋ qūramy men qūrylymy bır-bırıne ūqsaityn endemikalyq jäne subendemikalyq türlerı bar. Jürgızılgen zertteulerge qaraǧanda, ösımdıkterdıŋ 823 türı ösedı jäne olardyŋ bırazy basqa jerlerde kezdespeidı.  Eŋ bastysy, būl maŋ botanikalyq-geografiialyq tūrǧydan alǧanda jetkılıktı zerttelmegen. Osyny eskere kele bız qazırgı taŋda amerikandyq ǧalymdarmen bırlesıp Aŋyraqai tauyn­da soŋǧy talaptarǧa jauap beretın botanikalyq zertteuler jürgızu, şaǧyn botanikalyq baq otyrǧyzu jäne öte sirek kezdesetın fauna tūqymy bankısın jasaqtau jönınde arnaiy joba jasap, tiıstı şaralardy qolǧa aludamyz.   
Şyndyǧyn aitu kerek, bızdıŋ öŋır tarihqa tūnyp tūr. Būl töŋırekte qaida at basyn būrsaŋyz da belgılı, kielı orynǧa tap bolasyz. Ony köpşılık tarihtan jaqsy bıledı. Mysaly, Şu özenı men Qozybasy tauynyŋ ortasynda, Tarǧap auylynyŋ maŋynda alǧaşqy qazaq handyǧyn qūruǧa qatysty şaralardyŋ bırı ötkızılgen, Aŋyraqai tauynyŋ bökterınde qazaq-qalmaq soǧysyndaǧy şeşuşı şaiqas ötken, mūnda sol däuırdıŋ bırneşe eskertkışı saqtalǧan, osy maŋda halqymyzdyŋ daŋqty ūldarynyŋ bırı Nauryzbai batyr düniege kelgen.  
Aldaǧy maqsatymyz – elımızdı, jerımızdı älemge tanytyp, moiyndatu üşın  turizmdı damytu. Bız de būǧan öz ülesımızdı qosyp jatyrmyz dep aita alamyn. Biylǧy säuır aiynyŋ basynda Taŋbaly şatqalynda nauryz merekesıne orailastyryp «Aşyq esık künın» ötkızdık. Būl şaraǧa būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ, Almaty qalasy men oblysyndaǧy turistık agenttıkterdıŋ ökılderın şaqyryp, jan-jaqty nasihat jūmystaryn jürgızdık. 
Qoryq-mūrajaidaǧy 5 toptaǧy petroglifterdı tolyq aralap, körıp şyǧu üşın bır kün azdyq etedı. Bızder öz tarapymyzdan turisterdıŋ qonaǧa qaluyn ūiymdastyrǧymyz kelgenmen, oǧan qajettı infraqūrylym joqtyǧy qolbailau bolyp otyr.  Osyny eskere kele byltyrdan berı ministr A.Mūhamediūlynyŋ bas­tamasymen Taŋbaly şatqalynda älemdık talaptarǧa jauap beretın «Sapar­şy ortalyǧyn» saludy josparlap, jobalyq-smetalyq qūjattaryn  äzırleuge kırıstık. 
Osy ortalyqty bıtırıp alsaq keletın turister sanyn kürt arttyruǧa, Taŋbalyny petroglifterdı zertteudıŋ älemdık ortalyǧyna ainaldyruǧa, memleketımızdı şet elderge keŋınen tanytuǧa tolyq tuady dep oilaimyn. Sol arqyly Taŋbaly IýNESKO-nyŋ Bükılälemdık Mūralar Tızımıne engen özı tärızdı Valkamoniki, Tanuma, Gobustan, Sarmyşsai siiaqty älemnıŋ turister üzılmeitın ataqty oryndarynyŋ qataryna qosylady.

"Aiqyn"