بيىلعى جىلى «الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى» اتانعان ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىعى يۋنەسكو كولەمىندە اتالىپ وتەدى. وسى ورايدا ءال-فارابي توڭىرەگىندە ىزدەنىس جاساپ جۇرگەن زەرتتەۋشى اسىلبەك بايتانۇلىمەن سۇحبات قۇرعان ەدىك.
- ءابۋ ناسىر ءال-فارابيتۋرالى اڭگىمە شىقسا، «وتىراردا تۋعان بابامىز» دەپ شىعامىز. اۋەلى ونىڭ اتا-تەگى تۋرالى ناقتى مالىمەتتەر بار ما؟
- ءيا، ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي تۋرالى ايتقاندا، ايگىلى اقىنىمىز مۇحتار شاحانوۆتىڭ مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى «ەرتە، ەرتە، ەرتەدە، وتىراردا» دەپ باستالاتىن «ارمان» اتتى ولەڭى ورالادى.
ال ءابۋ شە؟
كەڭگە جايدى ول قاناتىن،
ءابۋىمىز – ءارى عالىم، ءارى اقىن،
ءابۋىمىز – ءبىزدىڭ ۇلى بابامىز
ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي بولاتىن.
ءيا، ءابۋ ناسىر بابامىز وتىراردا تۋعان عۇلاما. 870 جىلى قازىرگى وتىرار اۋدانى جەرىندە تۋعان دەپ عۇمىر جولى تاريحتا تاڭبالانعان ءابۋ-ناسىر بابامىزدى بۇگىنگى قازاققا قايتارۋ وڭاي بولماعانىن بىلەمىز، ارينە. كەشەگى كەڭەستىك زامان تۇرماق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن الدەبىر رۋحاني، زاتتاي قۇندىلىقتاردى بىزدىكى دەسەڭ، «ويباي ول بىزدىكى ەمەس، ول ارابتىكى، ورىستىكى، جوڭعاردىكى» ت.ب. دەپ شىر-پىرى شىعىپ قارسى بولاتىندار جەتىپ ارتىلادى. كوربالالىق دەگەن وسى بولار، ءسىرا. وسىنداي قيعىلىقتار اقجان ماشاني اتامىزدىڭ الدىنان دا كەسە كولدەنەڭ كەزىكپەدى دەيسىز بە. ول كىسىنىڭ رۋحىنا رازىمىز. تولىق اتى-ءجونى ءابۋ-ناسىر مۇحاممەد يبي مۇحاممەد يبن ۇزلاع يبن تارحان ءال-فارابي دەسەك، مۇنداعى تارحان دەگەن تيتۋلدىق اتاۋدىڭ بولۋى – بۇل ادامنىڭ شىققان تەگى الدەبىر سارت نەمەسە اراب ەمەس، تۇركى ەكەنىن تانىتپاي ما. قازاق دەگەن حالىق بەرتىندە قالىپتاسقانىمەن، وسى قازاقتى قۇراعان تايپالار ءابۋ-ناسىر زامانىندا مىندەتتى تۇردە بولدى دەپ بىلەمىز.
- ءال-فارابيدىڭ كورنەكتى ويشىل، ءوز زامانداستارىنىڭ اراسىنداعى ەڭ ءىرى عالىم، فيلوسوف جانە شىعىس اريستوتەليزمىنىڭ ەڭ ءىرى وكىلى رەتىندە قاراستىرۋعا بولا ما؟
- ءابۋ-ناسىر ءال-ءفارابيدى اريستوتەلدەن كەيىنگى ەكىنشى ۇستاز دەپ اتايتىنى بەركە ەمەس قوي. اريستوتەلدىك-پلاتوندىق ەجەلگى انتيكالىق ءداۋىردىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىن دامىتۋشى، انىقتاي ايتقاندا قايتا تۇلەتىپ ۇسىنۋشى رەتىندە قاراستىرامىز. ءال-فارابي بابامىز اريستوتەلدىڭ «مەتافيزيكا»، «جان تۋرالى»، «ريتوريكا»، «ءبىرىنشى جانە ەكىنشى اناليتيكا» سياقتى كۇردەلى فيلوسوفيالىق، لوگيكالىق شىعارمالارىنا ناقتى تۇسىندىرمە جازۋمەن قاتار، وسى نەگىزدە ءوزىنىڭ «كەمەڭگەرلىك مەرۋەرتى»، «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراسى»، «ماسەلەلەردىڭ ءتۇپ مازمۇنى»، «عىلىمداردىڭ شىعۋى»، «باقىتقا جەتۋ» سياقتى ت.ب. تراكتاتتارىن جازعانى بەلگىلى.
- فارابي اريستوتەلدىڭ الەۋمەتتىك-قوعامدىق يدەيالارىن دامىتا وتىرىپ، ءوز تاراپىنان دا كوپ ەڭبەكتەر جازعانىن بىلەمىز. ولار ءبىزدىڭ زامانعا قالاي جەتتى؟
- ءبىز جوعارىدا اتاعان جانە باسقا دا كىتاپتارى اراب الەمىنىڭ رۋحاني وردالارى داماسك، حالەب، باعدات ت.ب. قالالارداعى كىتاپحانالاردا ساقتالسا، ەۋروپاداعى قايتا ورلەۋ داۋىرىندە عىلىم مەن بىلىمگە قۇشتارلىقتىڭ ويانۋى – ءال-فارابي سياقتى عالىمداردىڭ شىعارماشىلىعىنا دەگەن سۇرانىس تۋدىردى. وسىلايشا ۇلى ۇستازدىڭ ەڭبەكتەرى الەمنىڭ يگىلىگىنە ماڭگىلىك قىزمەت ەتۋ باقىتىنا يە بولدى. ال اراب الەمى بۇل كەزدە ءبىلىم مەن عىلىم جولىنداعى جاندارعا قولايلى مۇمكىندىكتەرىنەن بىرتىندەپ اجىراپ، ءدىني سحولاستيكانىڭ قۇشاعىنا ەنە باستاعان جوق پا؟ سول مەشەۋلىكتەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇتىلعان جوق.
- ءال-فارابي «ىزگى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى تۋرالى تراكتات» اتتى ەڭبەگىندە ايتىلاتىن ويلار جەلىسى سان الۋان. بۇل كوزقاراستار ءبىزدىڭ تانىم-تۇسىنىككە قانشالىقتى جاقىن دەپ ويلايسىز؟
- «ىزگى قالا تۋرالى...» تراكتاتتار – بىزدىڭشە، كەز كەلگەن ويشىل تۇلعانىڭ ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان نەمەسە كەلەشەكتەگى قوعامنىڭ وسىلاي ءومىر سۇرسە دەگەن اڭسارىنان، قيالىنان تۋىنداعان ارمانى ىسپەتتى دەپ بىلەمىن. ءبىزدىڭ ولمەستىڭ جولىن ىزدەگەن قورقىت بابامىز، ادامى ماڭگى جاس، جۇت بولمايتىن جەرۇيىقتى اڭساعان اسانقايعىنىڭ ارمانى دا وسى ەمەس پە. ەۋروپاداعى توماس موردىڭ «ۋتوپياسى» دا وسىلارمەن ساباقتاس. ءال-فارابي بابامىز دا وسىنداي ۋتوپيالىق ويلاردى ايتا وتىرىپ، يدەال قالا تۇرعىندارى قاۋىمى قالاي بولۋى كەرەك دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيدى. مۇنداعى ءبىزدىڭ تانىم-تۇسىنىككە جاقىنى دەسەك، ول – قاۋىمداسىپ، بىرلەسىپ ءومىر ءسۇرۋ يدەياسى بولسا كەرەك. ءبىزدىڭ ءتورت مەزگىلدىك كليماتى بار، قاتال تابيعاتتى ولكەمىزدە بىرلەسىپ ءومىر ءسۇرۋ دەگەننىڭ ءوزى – قاشاندا وزەكتى ەمەس پە. قالانىڭ باقىتتى بولۋى – دارا تۋعان فەنومەن تۇلعاعا قاتىستى دەگەن ويىن دا قولداۋعا بولاتىن شىعار. «ءۇش ءجۇزدىڭ اتىنىڭ باسىن ءبىر كەزەڭگە تىرەدىڭ» دەپ كەزىندە ابىلاي حانعا بۇقار جىراۋ ايتاتىنىنداي، ءبىزدىڭ ۇلى دالا قاشاندا جاعدايدى كۇرت وزگەرتىپ، جاقسىلىققا باستار دارا تۇلعالارعا دىلگەر بولعان جانە بۇل ارماندار ءجيى ورىندالىپ وتىرعان.
- ءال-فارابي مەن اباي اراسىنداعى رۋحاني بايلانىس تۋرالى ءسىزدىڭ ويىڭىز؟
- اباي مەن ءال-فارابي – ەكەۋى دە قاتارىنان اسىپ تۋعان ينتەللەكت يەلەرى بولعاندىقتان دا، جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتار جونىندەگى ويلارىنان ۇقساستىقتار تابىلۋى ابدەن مۇمكىن جانە بۇل تۇرعىسىندا ايتار مىسالدار دا جەتكىلىكتى. مىسالى، فيلوسوفياداعى ينتەللەكت ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا قاتىستى ءال-فارابي جان جاقتى تالداۋ جاساي كەلە الەۋەتتى، وزەكتى، جۇرە كەلە دارىعان، ارەكەتشىل ينتەللەكتىلەر دەسە، اباي ءوزىنىڭ ون توعىزىنشى قارا سوزىندە وسى ويدى: ««ادام اتا-انادان تۋعاندا ەستى بولمايدى: ەستىپ، كورىپ، ۇستاپ، تاتىپ ەسكەرسە، دۇنيەدەگى جاقسى، جاماندى تانيدىداعى، سوندايدان بىلگەنى، كورگەنى كوپ بولعان ادام ءبىلىمدى بولادى. ەستىلەردىڭ ءسوزىن ەستىپ جۇرگەن كىسى ءوزى دە ەستى بولادى. سول ەستىلەردەن ەستىپ، بىلگەن جاقسى نارسەلەردى ەسكەرسە، جامان دەگەننەن ساقتانسا، سوندا ىسكە جارايدى، سوندا ادام دەسە بولادى»، - دەپ وربىتەدى. رۋحاني بايلانىس دەگەننەن گورى رۋحاني ۇندەستىك دەگەندى قۇپ كورگەن بولار ەدىم.
- ول انىعىندا قاي ءدىندى ۇستانعان؟
- ءال-فارابي بابامىز – ءداستۇرلى يسلام مەملەكەتىندە ءومىر سۇرگەندىكتەن، سول قاۋىمنىڭ وكىلى عوي. بىراق، مەنىڭشە، عىلىمعا انىق بەرىلگەن، ءوزى ۇستانعان عىلىمي باعىتىنىڭ، ىزدەنىس جولىنىڭ فاناتى ەمەس پە. ونداي ادامعا سونشالىقتى ءدىني دوگمانى قالتقىسىز ۇستانىپ، قۇلشىلىقپەن مۇلگىپ وتىرۋدىڭ ءوزى دە ارتىق بولعان بولار.
- ءال-فارابي كۇللى ەڭبەكتەرىن قاي تىلدە جازدى؟
- اراب تىلىندە جازدى عوي. ارابتىڭ ءتىلى، ادەبيەتى، عىلىمى مۇسىلمان رەنەسسانسى كەزىندە عالامات بيىكتەردى باعىندىردى عوي. الگەبرا مەن گەومەتريا، مەديتسينا قاتارلى عىلىمداردىڭ باعىن اشقان وسى تىلدە ەڭبەك ەتكەن عالىمدار عوي. بىراق سولاردىڭ ءبىرتالايى تۇران دالاسىنان شىققان ءبىلىمدارلار ەكەنى عاجاپ.
- ونىڭ ەڭبەكتەرىنەن كوشپەلىلەرگە ءتان قانداي ەرەكشەلىكتەر بار دەپ ويلايسىز؟
- ولاردىڭ ەڭبەگىندە كوشپەلىلەرگە ءتان مىناداي ەرەكشەلىك بار دەپ تاپ باسىپ ايتۋ قيىن بولار. دەگەنمەن، كوشپەلىلەردىڭ اسپان دەنەلەرى جايلى تۇسىنىكتەرى، گەوگرافيالىق كەڭىستىك جايلى تانىم كوكجيەگى ءوز ىقپال-اسەرىن تيگىزگەنى انىق.
- فارابيدى بىزدەن گورى وزگەلەر جاقسى تانيتىن سياقتى...
- الەمدىك عىلىمعا ازدى-كوپتى ۇلەس قوسقان ءال-فارابيلەردىڭ ءوزى جيىرماعا جۋىق ەكەنىن، سولاردىڭ اراسىنان بىزگە ەتەنە تانىسىنىڭ ءوزى ءابۋ-ناسىر ۇستاز ەكەنىن ەسكەرسەك، ءبىزدىڭ الدا تانىپ-بىلەتىن مالىمەتتەرىمىز ۇشىن-تەڭىز ەكەنى ءسوزسىز. بىزدەن گورى اراب الەمى، عىلىم كوكجيەگى كەڭ باتىس ءال-ءفارابيدى كوبىرەك تانيدى دەسەك، ارتىق بولماس. مۋزىكا تەورياسى بويىنشا ءال-ءفارابيدىڭ ەڭبەكتەرى سوناۋ ون بەسىنشى عاسىردىڭ وزىندە لاتىن تىلىنە اۋدارىلىپ قويعانىن ەسكە تۇسىرەيىكشى. وسى رەتتە ايتارىم: ابايىمىز بولسىن، ءال-ءفارابيىمىز بولسىن، تەك ناۋقانشىلىق تۇرعىدا عانا ەسكە الاتىنىمىز قىنجىلارلىق جاعداي. ءال-ءفارابيدى بيىل ءبىر ەسكە الساق، ەندى ءبىر شيرەك عاسىر كولەڭكەدە قالدىرا تۇراتىن سياقتىمىز.
- ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىعى يۋنەسكو كولەمىندە اتالىپ وتىلمەك. وسى دۇبىرگە وراي قانداي يگى شارالار جاساۋعا بولادى؟
- جاس ۇرپاقتى ءال-فارابيدەي دانالارىمىزبەن ماقتانۋعا، سوعان ۇقساپ، عىلىم جولىنا ۇمتىلۋعا ستيمۋل بەرەتىن شارالاردى مولىنان جاساۋىمىز كەرەك دەپ بىلەمىن. بۇل تۇرعىدا بالاباقشادان باستاپ، قارتتار ۇيىنە دەيىنگى ارالىقتاعى قوعامدا نەبىر قىزعىلىقتى دۇنيەلەر جاساۋعا بولادى عوي. ۇلتتىق، بارشا قازاقستاندىق دەگەن فورماتتاعى نەبىر يدەيالاردى ءوز شامامشا ايتىپ بەرگەن بولار ەدىم. بىراق بىزدەگى ءىس-شارالاردىڭ كوبى-اق بەلگىلەنگەن جاتتاندى ترافارەتتەر بويىنشا وتە بەرەدى عوي.
مىسال ءۇشىن، ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي بابامىز نەگىزىن سالعان عىلىمدار بويىنشا فيلدس، ابەل سياقتى حالىقارالىق سىيلىقتى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز وسى 1150 جىلدىققا وراي بەكىتتىرىپ الىپ، ءتورت جىلدا ءبىر رەت ۇيىمداستىرىپ تۇرسا نەگە بولماسقا. نەمەسە لومونوسوۆ، ۆەرنادسكي اتىنداعى دەپ ۇيىمداستىرىلىپ، ءبىزدىڭ وقۋشىلار قاتىسىپ، اق تەر-كوك تەر بولىپ جاتاتىن وليمپيادالاردى نەگە ءال-فارابيلىك دەپ وتكىزۋگە بولمايدى؟ وعان قاراجات تا مۇمكىندىك تە جەتەدى عوي. تەك «ءوزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما» دەيتىن قاساڭ ۇستانىمنىڭ كونى جىبىمەي تۇر. ءبىز بىلەمىز دەپ وتىرعانىمىز جوق، قازاققا بولسىن، قازاقتا دا بار ەكەن، قازاق كوكتەسە ەكەن دەگەن نيەتتىڭ ەتەكتەن بەتكەيلەپ ورلەگەن سايىن ازايا تۇسەتىنىنە قاراپ، ءبىزدىڭ قوعامعا ءىرى وزگەرىستەر كەرەك ەكەنىن تۇسىنەسىز.
"adyrna.kz" ۇلتتىق پورتالى
سۇقباتتاسقان ۇلاربەك دالەيۇلى
