1916 جىل: بوسقىندار مەن تىل جۇمىسىنداعىلار تاعدىرى

3574
Adyrna.kz Telegram

جۋىردا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى» قوعامدىق قورىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ تاريحي ماڭىزى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى. 

وعان ەلىمىزدەگى جەتەكشى وقۋ ورىندارىنىڭ تاريحشى عالىمدارى ح.ءابجانوۆ، ت.وماربەكوۆ، س.سماعۇلوۆا، ب.ناسەنوۆ، ە.ەرمۇحانوۆ، ش.تىلەۋباەۆ، ر.ورازوۆ، ن.راحمەتۇلى ءتارىزدى جيىرمادان استام بايانداماشىلار، مادەنيەت جانە ونەر سالاسىنىڭ وكىلدەرى، سونداي-اق، كونفەرەنتسيا اياسىندا وتكىزىلگەن كورمەگە ارنايى دايىنداعان جۇمىستارىن كورسەتۋگە كەلگەن اعاش جانە تەمىر ۇستالارى قىستاۋباي ناعي، اعايىندى ماحمۇت پەن ايتبەرگەن قۇلمەنتەگىلەر، كەستە شەبەرلەرى (جازۋى كەستەسى مەن سۋرەت كەستەسى) زەينەلحان مۇحامەتجان، جازگۇل جۇماباي جانە وسى جيىنعا قىزىعۋشىلىق تانىتقان بارشا ازاماتتار قاتىستى.  جولامان قۇجيمانوۆ، ەركىن نۇرحانوۆ، ايبەك ءماۋىتۇلى ءتارىزدى ۇلتتىق ونەر وكىلدەرى ءان مەن كۇيدەن شاشۋ شاشتى. شارادا وقىلعان باياندامالار تىڭ تاقىرىپتاردى قوزعادى. مىسالى، ح.ءابجانوۆ «1916 جىلعى كوتەرىلىس: تاريحي كوزقاراس ەۆاليۋتسياسى»، س.رۇستەموۆ «1916 جىلعى قازاق-قىرعىز ۇركىنشىلىگى»، س.سماعۇلوۆا «1916-1917ج. تىل جۇمىسىنداعى قازاقتار جانە ۇلت زيالىلارى»، س.سەيفۇلمالىكوۆا «ورتالىق ازياداعى 1916 جىلعى كوتەرىلىس: تاريحي-فاكتولوگيالىق اسپەكتىلەر»، ش.تىلەۋباەۆ «جەتىسۋداعى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق  كوتەرىلىس «ىستىق تازا ورىس ۋەزىن قۇرۋ جوباسى» جانە سيرەك قورداعى ماتەريالدار مەن تاريح تورىنەن باعاسىن الا الماي جۇرگەن باتىرلار توڭىرەگىندەگى باياندامالار وقىلدى. كونفەرەنتسيادا كوتەرىلىستىڭ كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەرى ءسوز بولدى. عالىمدارىمىز رەسەي مەن وزبەكستاندا قولجەتىمسىز دەرەكتەردىڭ بار ەكەنىن، ونداعى مالىمەتتەردى الۋ مۇمكىن بولماي تۇرعاندىعىن جەتكىزدى.

  الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى» قوعامدىق قورى ۇيىمداستىرعان رەسپۋبليكالىق بۇل كونفەرەنتسيادا عالىمدار ءبىر-بىرىمەن تاجىريبە الماسىپ، دەرەكتىك قورلارىن مولايتا ءتۇستى. ناقتى قۇجاتتار بويىنشا سويلەگەن عالىمداردىڭ تىڭ دەرەكتەرىن ءبىز وقىمان قاۋىمعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

تاريحشى ساۋلەبەك رۇستەموۆتىڭ ايتۋىنشا، حالىقتى بالا-شاعاسىمەن قىرىپ جىبەرۋ ءجيى ورىن الۋىنا وراي باس ساۋعالاعان 300 مىڭعا جۋىق ادامدى قۇرايتىن جەتىسۋلىق قازاقتار مەن قىرعىزدار قىتاي جەرىنە استى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1916 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى جاركەنت ۋەزىندە 73%-عا، لەپسى ۋەزىندە 47%-عا، ۆەرنىي ۋەزىندە 45%-عا ازايدى.

 قازاق-قىرعىز بوسقىندارى جازالاۋشى وتريادتاردىڭ توناۋىنان جانە جولدا قىرىلعان مالىنىڭ امان قالعانىن قىتاي جەرىنە ايداپ بارعاندا سونداعى قالماقتاردان قۇرىلعان قاراقشىلار توبىنا تاعى تونالدى. 

     

قىتايعا باس ساۋعالاپ بارعان بوسقىندار شىڭجاڭنىڭ التى ايماعىنا – ىلە، تارباعاتاي، التاي، قاشقار، اقسۋ جانە بايىنعۇلىن  ايماقتارىنا شاشىراي ورنالاستى. ونىڭ ىشىندە بوسقىندار ەڭ كوپ بارعان ايماقتار ىلە مەن تارباعاتاي بولدى. شامامەن 200 مىڭداي بوسقىن ىلە ايماعىن پانالادى

 

 بوسقىنداردىڭ قاتارىندا مال-مۇلكىنەن ايىرىلعانداردىڭ سانى تىم كوپ ەدى. ونداي بوسقىندارعا قىتاي جەرىندە بوسقىنشىلىقتىڭ تاقسىرەتىن تارتۋعا تۋرا كەلدى. ءوز جەرىندە جازالاۋشى وتريادتاردىڭ ويرانىن باستان وتكەرىپ، شىڭجانعا جەتكەن قازاق-قىرعىز بوسقىندارىنىڭ اۋىر جاعدايعا دۋشار بولعانى جايلى  م. دۋلاتوۆ بىلاي دەپ جازعان-دى: «جاياۋ، ءۇي-كۇيسىز قىتاي جەرىنە جەتكەندە قار جاۋدى، قىس ءتۇستى. وندا جانى اشيتىن جان تابا الماي، قارا باستى. اشتان ءولىپ بارا جاتقان سوڭ قالماق، قىتايلارعا بالا-شاعالارىن ساتا باستادى. ادام بازارى اشىلىپ، بالانىڭ قۇنى ءبىر شەلەك بيدايعا شىقتى. بوي جەتكەن قىزدارىن، جاس كەلىنشەكتەرىن قانى قارا قالماقتار الىپ كەتتى. اش-جالاڭاش، اۋزىنا نە تۇسسە، سونى جەپ، قايدا بولسا، سوندا جاتىپ، نەشە ءتۇرلى دەرتكە ۇشىراپ تاعى قىرىلدى. باقىتسىز سورلىلاردىڭ مۇڭ-زارىن، كوز جاسىن ەستىر قۇلاق، كورەر كوز بولمادى. تۋعان جەر، وسكەن ەل، كەشەگى باستان كەشكەن قىزىق داۋرەن كوزدەرىنەن بۇل-بۇل ۇشتى. مىڭدى ايداپ، ءجۇزدى ساپىرىپ شالقىعان بايلار ءبىر ءۇزىم نانعا زار بولدى. الپەشتەپ وسىرگەن بالالارى تەلمىرىپ، كورىنگەننىڭ كوزىنە قاراپ، موينىنا دوربا سالىپ قايىرشى بولىپ كەتتى. باي-كەدەي، جاس-كارى، جاقسى-جامان ايىرماسى ءبىتىپ، ءبارى بىردەي سورلى بولدى. ءبارى بىردەي مۇڭلى بولدى. اتادان ۇل، انادان قىز، جاردان جار ايىرىلدى. جۇرەك قانعا، كوز جاسقا تولدى».

       

تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى سۆەتلانا سماعۇلوۆانىڭ ايتۋىنشا، اق پاتشا جارلىعى بويىنشا قازاقستان مەن ورتا ازيادان قارا جۇمىستان الىناتىن 400 مىڭ ادامنىڭ 240 مىڭى قازاقتار بولدى.

ءا. بوكەيحانوۆ باستاعان قازاق زيالىلارى ورىنبوردا 1916 جىلدىڭ 7 تامىزىندا بولعان تورعاي، ورال، اقمولا جانە جەتىسۋ وبلىستارى وكىلدەرىنىڭ باس قوسۋىندا قارا جۇمىسقا الىنعاندارعا قاتىستى بىرنەشە قاۋلى قابىلداپ، ونى ۇكىمەت ورىندارىنا جولدادى. وندا تىل جۇمىسىنا الىنعانداردى 30 ادامنان بىرىكتىرىپ ارتەل قۇرىپ، ارالارىنا ءبىر ءتالماش جىبەرۋ جانە ون ارتەلگە ءبىر مولدانىڭ بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ، اۋىرىپ قالعان جۇمىسشىلار مايداندا جارالانعاندارمەن بىردەي مەديتسينالىق كومەك الۋ، جۇمىسقا الىنعان قازاقتاردى قالالىق مەكەمەلەرگە نەمەسە زەمستۆولىق وداققا ەنگىزۋ، جۇمىسكەرلەرگە جىلى كيىم جەتكىزۋ ءۇشىن تەگىن ۆاگوندار مەن ونى جەتكىزۋگە ءار بولىستان ەكى وكىلگە رۇقسات قاعازىن بەرۋ، بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى دەمالىس بەرۋ ماسەلەلەرى كوتەرىلدى.

1916 جىلعى 7 قازانداعى جوعارعى باسقولباسشى شتابىنىڭ باس باسقارماسىنىڭ باسشىسى، گەنەرال-مايور ءرونجيننىڭ بۇيرىعىمەن تىل جۇمىسىنا  شاقىرىلعان بۇراتانالاردىڭ 18 000-ى (36 پارتيا) سولتۇستىك مايدانعا، 18 000-ى (36 پارتيا) باتىس مايدانعا، 9000-ى  (18 پارتيا)  وڭتۇستىك-باتىس مايدانعا ءبولىنىپتى.

img_3761

كونفەرەنتسيا اياسىندا «1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە - 100 جىل» اتتى كىتاپتار، فوتوجادىگەرلەر، قۇجاتتار جانە قولونەر بۇيىمدارى كورمەسى ۇيىمداستىرىلدى. كورمەگە اعايىندى تانىمال تەمىرشى شەبەرلەر مۇحامەدجان، ماحمۇت، ايتبەرگەن قۇلمەنتەگىلەر (1916 جىلعى كوتەرىلىس كەزىندە قولدانىلعان قارۋ-جاراق، ساۋىت-سايماندار), بەلگىلى سۋرەتشى، بىزكەستەشى مۇحامەدجان زەينەلحان (تاريحي تاقىرىپتاعى بىزكەستە كوركەم سۋرەتتەرى), اعاش شەبەرى، كيىز ءۇي جاساۋشى قىستاۋباي ناعي (كيىز ءۇيدىڭ ىشكى جابدىقتارى مەن ەر-تۇرمان), مادەنيەتتانۋ ماگيسترى، بىزكەستەشى جازگۇل جۇماباي (كونە تۇرىك جازۋىمەن جازىلعان كادەسىيلار) جانە تاعى باسقالار قاتىستى.

img_3776

 


جاسۇلان ناۋرىزاليەۆ،

«ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى» قوعامدىق قورىنىڭ مۇشەسءى

 

پىكىرلەر