Juyrda Qazaqstan Respublikasy Ortalyq memlekettık mūraǧatynda Almaty qalasy Işkı saiasat basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı» qoǧamdyq qorynyŋ ūiymdastyruymen «1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıstıŋ tarihi maŋyzy» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia öttı.
Oǧan elımızdegı jetekşı oqu oryndarynyŋ tarihşy ǧalymdary H.Äbjänov, T.Omarbekov, S.Smaǧūlova, B.Näsenov, E.Ermūhanov, Ş.Tıleubaev, R.Orazov, N.Rahmetūly tärızdı jiyrmadan astam baiandamaşylar, mädeniet jäne öner salasynyŋ ökılderı, sondai-aq, konferensiia aiasynda ötkızılgen körmege arnaiy daiyndaǧan jūmystaryn körsetuge kelgen aǧaş jäne temır ūstalary Qystaubai Naǧi, Aǧaiyndy Mahmūt pen Aitbergen Qūlmentegıler, keste şeberlerı (jazuy kestesı men suret kestesı) Zeinelhan Mūhametjan, Jazgül Jūmabai jäne osy jiynǧa qyzyǧuşylyq tanytqan barşa azamattar qatysty. Jolaman Qūjimanov, Erkın Nūrhanov, Aibek Mäuıtūly tärızdı ūlttyq öner ökılderı än men küiden şaşu şaşty. Şarada oqylǧan baiandamalar tyŋ taqyryptardy qozǧady. Mysaly, H.Äbjänov «1916 jylǧy köterılıs: Tarihi közqaras evaliusiiasy», S.Rüstemov «1916 jylǧy qazaq-qyrǧyz ürkınşılıgı», S.Smaǧūlova «1916-1917j. tyl jūmysyndaǧy qazaqtar jäne ūlt ziialylary», S.Seifülmälıkova «Ortalyq Aziiadaǧy 1916 jylǧy köterılıs: tarihi-faktologiialyq aspektıler», Ş.Tıleubaev «Jetısudaǧy 1916 jylǧy Ūlt-azattyq köterılıs «Ystyq taza orys uezın qūru jobasy» jäne sirek qordaǧy materiialdar men tarih törınen baǧasyn ala almai jürgen batyrlar töŋıregındegı baiandamalar oqyldy. Konferensiiada köterılıstıŋ köptegen özektı mäselelerı söz boldy. Ǧalymdarymyz Resei men Özbekstanda qoljetımsız derekterdıŋ bar ekenın, ondaǧy mälımetterdı alu mümkın bolmai tūrǧandyǧyn jetkızdı.
Almaty qalasy Işkı saiasat basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı» qoǧamdyq qory ūiymdastyrǧan respublikalyq būl konferensiiada ǧalymdar bır-bırımen täjıribe almasyp, derektık qorlaryn molaita tüstı. Naqty qūjattar boiynşa söilegen ǧalymdardyŋ tyŋ derekterın bız oqyman qauymǧa ūsynudy jön kördık.
Tarihşy Säulebek Rüstemovtyŋ aituynşa, halyqty bala-şaǧasymen qyryp jıberu jiı oryn aluyna orai bas sauǧalaǧan 300 myŋǧa juyq adamdy qūraityn jetısulyq qazaqtar men qyrǧyzdar Qytai jerıne asty. Sonyŋ nätijesınde 1916 jyldyŋ soŋyna qarai qazaqtardyŋ üles salmaǧy Jarkent uezınde 73%-ǧa, Lepsı uezınde 47%-ǧa, Vernyi uezınde 45%-ǧa azaidy.
Qazaq-qyrǧyz bosqyndary jazalauşy otriadtardyŋ tonauynan jäne jolda qyrylǧan malynyŋ aman qalǧanyn Qytai jerıne aidap barǧanda sondaǧy qalmaqtardan qūrylǧan qaraqşylar tobyna taǧy tonaldy.
Konferensiia aiasynda «1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıske - 100 jyl» atty kıtaptar, fotojädıgerler, qūjattar jäne qolöner būiymdary körmesı ūiymdastyryldy. Körmege aǧaiyndy tanymal temırşı şeberler Mūhamedjan, Mahmūt, Aitbergen Qūlmentegıler (1916 jylǧy köterılıs kezınde qoldanylǧan qaru-jaraq, sauyt-saimandar), belgılı suretşı, bızkesteşı Mūhamedjan Zeinelhan (tarihi taqyryptaǧy bızkeste körkem suretterı), aǧaş şeberı, kiız üi jasauşy Qystaubai Naǧi (kiız üidıŋ ışkı jabdyqtary men er-tūrman), mädeniettanu magistrı, bızkesteşı Jazgül Jūmabai (köne türık jazuymen jazylǧan kädesyilar) jäne taǧy basqalar qatysty.
Qytaiǧa bas sauǧalap barǧan bosqyndar Şyŋjaŋnyŋ alty aimaǧyna – Ile, Tarbaǧatai, Altai, Qaşqar, Aqsu jäne Baiynǧūlyn aimaqtaryna şaşyrai ornalasty. Onyŋ ışınde bosqyndar eŋ köp barǧan aimaqtar Ile men Tarbaǧatai boldy. Şamamen 200 myŋdai bosqyn Ile aimaǧyn panaladyBosqyndardyŋ qatarynda mal-mülkınen aiyrylǧandardyŋ sany tym köp edı. Ondai bosqyndarǧa Qytai jerınde bosqynşylyqtyŋ taqsıretın tartuǧa tura keldı. Öz jerınde jazalauşy otriadtardyŋ oiranyn bastan ötkerıp, Şyŋjanǧa jetken qazaq-qyrǧyz bosqyndarynyŋ auyr jaǧdaiǧa duşar bolǧany jaily M. Dulatov bylai dep jazǧan-dy: «Jaiau, üi-küisız Qytai jerıne jetkende qar jaudy, qys tüstı. Onda jany aşityn jan taba almai, qara basty. Aştan ölıp bara jatqan soŋ qalmaq, qytailarǧa bala-şaǧalaryn sata bastady. Adam bazary aşylyp, balanyŋ qūny bır şelek bidaiǧa şyqty. Boi jetken qyzdaryn, jas kelınşekterın qany qara qalmaqtar alyp kettı. Aş-jalaŋaş, auzyna ne tüsse, sony jep, qaida bolsa, sonda jatyp, neşe türlı dertke ūşyrap taǧy qyryldy. Baqytsyz sorlylardyŋ mūŋ-zaryn, köz jasyn estır qūlaq, körer köz bolmady. Tuǧan jer, ösken el, keşegı bastan keşken qyzyq däuren közderınen būl-būl ūşty. Myŋdy aidap, jüzdı sapyryp şalqyǧan bailar bır üzım nanǧa zar boldy. Älpeştep ösırgen balalary telmırıp, körıngennıŋ közıne qarap, moinyna dorba salyp qaiyrşy bolyp kettı. Bai-kedei, jas-kärı, jaqsy-jaman aiyrmasy bıtıp, bärı bırdei sorly boldy. Bärı bırdei mūŋly boldy. Atadan ūl, anadan qyz, jardan jar aiyryldy. Jürek qanǧa, köz jasqa toldy».
Tarih ǧylymynyŋ doktory Svetlana Smaǧūlovanyŋ aituynşa, Aq patşa jarlyǧy boiynşa Qazaqstan men Orta Aziiadan qara jūmystan alynatyn 400 myŋ adamnyŋ 240 myŋy qazaqtar boldy.Ä. Bökeihanov bastaǧan qazaq ziialylary Orynborda 1916 jyldyŋ 7 tamyzynda bolǧan Torǧai, Oral, Aqmola jäne Jetısu oblystary ökılderınıŋ bas qosuynda qara jūmysqa alynǧandarǧa qatysty bırneşe qauly qabyldap, ony ükımet oryndaryna joldady. Onda tyl jūmysyna alynǧandardy 30 adamnan bırıktırıp artel qūryp, aralaryna bır tälmaş jıberu jäne on artelge bır moldanyŋ boluyn qamtamasyz etu, auyryp qalǧan jūmysşylar maidanda jaralanǧandarmen bırdei medisinalyq kömek alu, jūmysqa alynǧan qazaqtardy qalalyq mekemelerge nemese zemstvolyq odaqqa engızu, jūmyskerlerge jyly kiım jetkızu üşın tegın vagondar men ony jetkızuge är bolystan ekı ökılge rūqsat qaǧazyn beru, belgılı sebepterge bailanysty demalys beru mäselelerı köterıldı. 1916 jylǧy 7 qazandaǧy Joǧarǧy Basqolbasşy ştabynyŋ Bas basqarmasynyŋ basşysy, general-maior Ronjinnıŋ būiryǧymen tyl jūmysyna şaqyrylǧan būratanalardyŋ 18 000-y (36 partiia) Soltüstık maidanǧa, 18 000-y (36 partiia) Batys maidanǧa, 9000-y (18 partiia) oŋtüstık-batys maidanǧa bölınıptı.
Konferensiia aiasynda «1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıske - 100 jyl» atty kıtaptar, fotojädıgerler, qūjattar jäne qolöner būiymdary körmesı ūiymdastyryldy. Körmege aǧaiyndy tanymal temırşı şeberler Mūhamedjan, Mahmūt, Aitbergen Qūlmentegıler (1916 jylǧy köterılıs kezınde qoldanylǧan qaru-jaraq, sauyt-saimandar), belgılı suretşı, bızkesteşı Mūhamedjan Zeinelhan (tarihi taqyryptaǧy bızkeste körkem suretterı), aǧaş şeberı, kiız üi jasauşy Qystaubai Naǧi (kiız üidıŋ ışkı jabdyqtary men er-tūrman), mädeniettanu magistrı, bızkesteşı Jazgül Jūmabai (köne türık jazuymen jazylǧan kädesyilar) jäne taǧy basqalar qatysty.
Jasūlan NAURYZÄLİEV,
«Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı» qoǧamdyq qorynyŋ müşesı
