ۇزاق ۋاقىتتار بويى ورتاعاسىرلىق تۇركى مەملەكەتتەرىندەگى ساياسي جۇيەگە ۇستىن بولعان ءداستۇرلى دۇنيەتانىمنىڭ قاي ساناعا جاتاتىندىعى عىلىمي ورتادا وتكip تالاس تۋدىرىپ كەلەدى. مىسالى، قازاق زەرتتەۋشىسى س. اقاتاەۆ «دىنمەن تىعىز بايلانىسقا يە تۇركىلەردىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىنىڭ يدەيالىق پلاتفورماسى جوعارعى جاراتۋشىعا سەنۋگە تارتىلادى. بىراق وندا حالىق دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا ءارتۇرلى نانىم مەن كونە ءدىني تابىنۋلار ۇلكەن ءرول اتقارعانىمەن، ءدىننىڭ نەگىزگى بەلگىلەرى مەن قالىپتارى بولمادى»، - دەپ تۇركىلەردى ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىنىڭ وزەگى ءتاڭىرى ءceنىمى ەكەندىگىن ايتۋدان تارتىندى. وسى سالادا ءبىرشاما زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن س.اقاتاەۆ تۇركىلەردىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىنىڭ قازىرگى مۇراگەرلەرىنىڭ بipi قازاقتاردىڭ دۇنيەتانىمى جايلى «قازاقتاردىڭ سينكرەتيكالىق دۇنيەتانىمى ءوز نەگىزىندە ناقتى-فيلوسوفيالىق نەمەسە ءدىني ىلىمگە، دوكتريناعا يە بولمادى. ول نەگىزىنەن "تابيعي" تەككە يە جانە قاندايدا بip ءدىني كىتاپتاردا جيناقتالمادى. وي سينكرەتيزمى راسىمدىك كەشەندەردە، حالىقتىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە ساقتالدى. وسى ىرىم-جورالعىلاردىڭ قاراپايىمدىلىعى سول ونى اتقارۋعا ءدىن وكىلدەرى مەن حرامداردىڭ قاجەتى بولمادى»، - دەپ، ءTاڭipi سەنىمىنىڭ بەلگىلى بip دىنگە جاتاتىندىعىنا كۇمانمەن قاراعانمەن، Tاڭipi سەنىمىنىڭ وزىندىك ءدىني ەرەكشەلىكتەرگە يە ەكەندگىن كورسەتەدى.
دەگەنمەن، سوڭعى كەزدەرى تۇركىلەردىڭ نانىم-سەنىمى جۇيەسىنىڭ قولداعى ەتنوگرافيالىق جانە تاريحي مالىمەتتەرمەن سالىستىرا زەرتتەي وتىرىپ، ونىڭ ءوز زامانىندا جەتىلگەن ءدىني جۇيە ەكەندىگى تۋرالى پىكىرلەر باتىل ايتىلا باستادى. مىسالى، ل.پ.پوتاپوۆ ەتنوگرافيالىق ماتەريالداردى تالداي وتىرىپ، تۇركىلەردى كۇردەلى دۇنيەتانىمدىق جۇيەسىن كونە ءدىني فورماعا جاتقىزادى. ونىڭ ايتۋىنشا، «وڭتۇستىك Ciبip تۇركىلەرىنىڭ ءدىنىنىڭ كونەلىگى ولاردىڭ باسقا الەمدىك دىندەردىڭ اسەرىنەن جىراق بولۋىنا بايلانىستى. بۇل ءدىن دە باسقا الەمدىك دىندەردەن وزگەشە تابيعي تۇردە، ءدىني نانىمنىڭ قورشاعان ورتا مەن ولاردىڭ اسەرلەرىمەن تىعىز بايلانىستا ءارتۇرلى فورمالارىنىڭ تاريحي جولىمەن پايدا بولدى». ياعني، زەرتتەۋشىلردى «تاڭىرلىك ءدىنىن حالىقتىڭ ناقتىلى دۇنيەتانىمىنان تۋىنداعان، تابيعاتقا تابىنۋ جانە سيىنۋ سالتىنان وpبiگeن، ەۋرازيالىق كەڭىستىكتە وركەنيەتتىك دارەجەگە جەتكەن ۇلتتىق ءدىن دەپ ساناۋعا نەگىزدەر بار»، - دەپ باتىل قورىتىندىلاۋى تۇركى تاريحىن زەرتتەۋدەگى باتىل بەتبۇرىسقا نەگىز ورناتتى دەسەك تە بولادى.
كونە تۇركىلەردىڭ ءدىنى زامانىنداعى ادامزات پەن قوعام قارىم-قاتىناسىنىن بارلىق سالاسىن قامتىپ، رەتتەي الاتىن تەتىك رەتىندە ءوز فۋنكتسياسىن ۇزاق ۋاقىتتار بويى اتقارا الدى. بۇل تۋراسىندا زەرتتەۋشىنىڭ «ەجەلگى تاڭىرلىك ءدىنى بiزگe ءوزiنiڭ انتولوگياسىمەن – ەكى ۇداي ءوزارا بىرلىك قۇدايى تۋرالى ءىلىمى; كوسمولوگياسىمەن - ءوزارا قارىم-قاتىناستىق مۇمكىندىكتەرى بار ءۇش دۇنيە تۇجىرىمداماسىمەن; جاناما الەمدەرىمەن-جەتى قات كوك اسپان، جەتى قات جەر استى; ەتيكاسىمەن - ادالدىق، ۋادە بۇزباۋ، جالعاندىقتى ايىپتاۋ; ميفولوگياسىمەن - كوك ءTاڭipi, كوك ءبوpi; دەمونوليگياسىمەن - اتا-بابا ارۋاقتارىنىڭ تابيعات رۋحىنان ايىرماشىلىعى جايلى دۇنيەتانىمدىق نەگىزدەمەلەرىمەن كەلىپ جەتتى، ءدىني سەنىم قالپىندا الەۋمەتتىك قىزمەت جاساي وتىرىپ قوعامداعى ادامداردىڭ جاراتۋشى الدىنداعى، قوعام مەن الەۋمەت الدىنداعى، وتباسى اۋىل-ايماق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى پارىزدارىن ورىندالۋىن قاتاڭ قاداعالاۋشى ءرولىن مۇلتىكسىز اتقاردى» دەۋىنىڭ جانى بار. ءKوpiپ وتىرعانىمىزداي، تۇركىلەردى ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىن ءدىن ءۇشىن قاجەتتى بارلىق سيىنۋ ەلەمەنتتەرىنىڭ بولعاندىعى ءۇشىن دە ءدىني جۇيە دەپ اتاۋعا تولىق نەگىز بار.
قورىتا ايتكاندا، تۇركىلەردىڭ نانىم جۇيەسى الەمنىڭ وزگە وڭىرلەرىندە ۇستەم بولعان ءدىني جۇيەلەرمەن يدەيالىق تۇرعىدان ۇقساستىقتارى بولعانمەن ولاردان شىعۋ تەگى مەن مەرزىمى جاعىنان تاۋەلسىز، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرگە يە كونە تۇركىلىك سەنىم جۇيەسى بولدى. ال ونىڭ ەرتە تۇركىلىك مەملەكەتتىلىكتىڭ كونە فورمالارىنا ءاسepi سانالى ادامنىڭ پايدا بولىپ، ادامزاتتىڭ قاۋىمداسىپ ءومip سۇرۋگە تالپىنىستارىنا نەگىز بولعاندىعى كۇمان تۋدىرمايدى.
قaزipگi ادامزات تۇسىنىك كوكجيەگى جەتەتىن داۋىردە، بۇدان قىرىق مىڭ جىل شاماسى بۇرىن، ياعني سانالى ادام (Homo Sapiens) قالىپتاسقان كەزەڭنەن باستاپ ءدىني سەنىمدەردىڭ العاشقى قاراپايىم تۇرلەرى پايدا بولا باستادى. دالىرەك ايتساق، ءاۋ باستان-اق بار ءدىني بولمىستى سانالى ادام ءوز ساناسىنىن شاماسى جەتكەنگە دەيىن دارەجەدە تانىپ بىلە باستادى.
سانالى ادامداردان قالگان ارحەولوگيالىك مالىمەتتەر ادامداردىڭ ءوز ومىرلەرىن «بۇ دۇنيە» جانە ولىمنەن كەيىنگى «انا دۇنيە» دەپ ەكى كەزەڭگە بولۋگە تۇيسiكتepiنىڭ جەتكەندىگىن كورسەتەدى. مۇردەمەن بipگe قaبipگe تۇرمىس بۇيىمدارى، قارۋ-جاراق، ازىق-تۇلىكتى، ت.ب. بipگe كومگەندەرى وسىنىڭ دالەلى. ولىمنەن كەيىنگى ءومip تۋرالى سەنىم ولارعا قايدان كەلگەنى بەلگىسىز. بipaق، ءدىن اتاۋلىعا ءتان، ءدىني سەنىمنىڭ كەز-كەلگەن فورماسى ءۇشiن ورتاق وسى بip نانىم ادام جاراتىلىسىنان بepi بipگe كەلە جاتقاندىعىندا داۋ جوق.
ادامزات قوعامىنىڭ دامۋى بارىسىندا قوعام مەن قوعام مۇشەلەرىنىڭ سۇرانىسى مەن تالاپ-تىلەكتەرىنە، تiپتi, جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ، ءاcipece, وزگەلەردەن وزگەشە قاسيەتتەرگە يە ادامداردىڭ ىقپالىمەن ءدىني سەنىم جۇيەسى كۇردەلەنىپ، تارماقتالا ءتۇستى. ءCipا، ۆ.ءشميدتىڭ «بارلىق ءدىني سەنىمدەردىڭ نەگىزى جالعىز جاراتۋشىعا بارىپ تىرەلەدى. ال، ۇساقتالعان نانىم ەلەمەنتتەرى كەيىن قوسىلىپ، بip قۇدايلىقتى لاستاپ، بۇلىڭعىرلاتىپ جىبەردى» دەگەنگە ساياتىن «پرامونوتەيزم» تەورياسىنىڭ جانى بار شىعار. شىنىندا دا ادامزات بالاسى بip قۇدايدى مويىنداي وتىرىپ، ءوز تاريحىندا وسى بip قۇدايلىقتى «بۇلىڭعىرلاتاتىن» فەتيشيزم (جەلەپ-جەبەيتىن زاتقا سيىنۋ), توتەميزم (ادامداردىڭ قانداي دا بip توبىنىڭ جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ جەكەلەگەن تۇرىمەن ايرىقشا بايلانىسقا سەنۋ), انيميزم (رۋح پەن ارۋاقتارعا سەنۋ) سياقتى بip-بipiمeن شيمايلاسا بايلانىسقان سەنىم تۇرلەرىنە يلاندى. بip قۇدايعا سەنۋدىڭ كولەڭكەسىندەگى وسى ۇساق سەنىم ەلەمەنتتەر جۇيەسىنە تالداۋ جاساۋ ارقىلى سول كەزەڭدەگى قوعامنىڭ دامۋ ساتىسىن انىقتاۋعا بولادى. ۇلى دالانى مەكەن ەتكەن تۇركى كوشپەندىلەرىنىڭ تاريحىنا دا ادامزات ءجۇرىپ وتكەن وسى جولدى اينالىپ وتە الماعاندىعىنىڭ تىكەلەي قاتىسى بار.
(جالعاسى بار)
جومارت جەڭىسۇلى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
