Ūzaq uaqyttar boiy ortaǧasyrlyq türkı memleketterındegı saiasi jüiege ūstyn bolǧan dästürlı dünietanymnyŋ qai sanaǧa jatatyndyǧy ǧylymi ortada ötkip talas tudyryp keledı. Mysaly, qazaq zertteuşısı S. Aqataev «dınmen tyǧyz bailanysqa ie türkılerdıŋ dästürlı dünietanymynyŋ ideialyq platformasy joǧarǧy Jaratuşyǧa senuge tartylady. Bıraq onda halyq dünietanymynyŋ qalyptasuy men damuyna ärtürlı nanym men köne dıni tabynular ülken röl atqarǧanymen, dınnıŋ negızgı belgılerı men qalyptary bolmady», - dep türkılerdı dästürlı dünietanymynyŋ özegı Täŋırı cenımı ekendıgın aitudan tartyndy. Osy salada bırşama zertteuler jürgızgen S.Aqataev türkılerdıŋ dästürlı dünietanymynyŋ qazırgı mūragerlerınıŋ bipi qazaqtardyŋ dünietanymy jaily «Qazaqtardyŋ sinkretikalyq dünietanymy öz negızınde naqty-filosofiialyq nemese dıni ılımge, doktrinaǧa ie bolmady. Ol negızınen "tabiǧi" tekke ie jäne qandaida bip dıni kıtaptarda jinaqtalmady. Oi sinkretizmı räsımdık keşenderde, halyqtyŋ kündelıktı ömırınde saqtaldy. Osy yrym-joralǧylardyŋ qarapaiymdylyǧy sol ony atqaruǧa dın ökılderı men hramdardyŋ qajetı bolmady», - dep, Täŋipi senımınıŋ belgılı bip dınge jatatyndyǧyna kümänmen qaraǧanmen, Taŋipi senımınıŋ özındık dıni erekşelıkterge ie ekendgın körsetedı.
Degenmen, soŋǧy kezderı türkılerdıŋ nanym-senımı jüiesınıŋ qoldaǧy etnografiialyq jäne tarihi mälımettermen salystyra zerttei otyryp, onyŋ öz zamanynda jetılgen dıni jüie ekendıgı turaly pıkırler batyl aityla bastady. Mysaly, L.P.Potapov etnografiialyq materialdardy taldai otyryp, türkılerdı kürdelı dünietanymdyq jüiesın köne dıni formaǧa jatqyzady. Onyŋ aituynşa, «Oŋtüstık Cibip türkılerınıŋ dınınıŋ könelıgı olardyŋ basqa älemdık dınderdıŋ äserınen jyraq boluyna bailanysty. Būl dın de basqa älemdık dınderden özgeşe tabiǧi türde, dıni nanymnyŋ qorşaǧan orta men olardyŋ äserlerımen tyǧyz bailanysta ärtürlı formalarynyŋ tarihi jolymen paida boldy». Iаǧni, zertteuşılrdı «Täŋırlık dının halyqtyŋ naqtyly dünietanymynan tuyndaǧan, tabiǧatqa tabynu jäne siynu saltynan öpbigen, euraziialyq keŋıstıkte örkeniettık därejege jetken ūlttyq dın dep sanauǧa negızder bar», - dep batyl qorytyndylauy türkı tarihyn zertteudegı batyl betbūrysqa negız ornatty desek te bolady.
Köne türkılerdıŋ dını zamanyndaǧy adamzat pen qoǧam qarym-qatynasynyn barlyq salasyn qamtyp, rettei alatyn tetık retınde öz funksiiasyn ūzaq uaqyttar boiy atqara aldy. Būl turasynda zertteuşınıŋ «Ejelgı Täŋırlık dını bizge öziniŋ antologiiasymen – ekı ūdai özara bırlık qūdaiy turaly ılımı; kosmologiiasymen - özara qarym-qatynastyq mümkındıkterı bar üş dünie tūjyrymdamasymen; janama älemderımen-jetı qat kök aspan, jetı qat jer asty; etikasymen - adaldyq, uäde būzbau, jalǧandyqty aiyptau; mifologiiasymen - kök Täŋipi, kök böpi; demonoligiiasymen - ata-baba äruaqtarynyŋ tabiǧat ruhynan aiyrmaşylyǧy jaily dünietanymdyq negızdemelerımen kelıp jettı, dıni senım qalpynda äleumettık qyzmet jasai otyryp qoǧamdaǧy adamdardyŋ Jaratuşy aldyndaǧy, qoǧam men äleumet aldyndaǧy, otbasy auyl-aimaq aldyndaǧy jauapkerşılıktı paryzdaryn oryndaluyn qataŋ qadaǧalauşy rölın mültıksız atqardy» deuınıŋ jany bar. Köpip otyrǧanymyzdai, türkılerdı dästürlı dünietanymyn dın üşın qajettı barlyq siynu elementterınıŋ bolǧandyǧy üşın de dıni jüie dep atauǧa tolyq negız bar.
Qoryta aitkanda, türkılerdıŋ nanym jüiesı älemnıŋ özge öŋırlerınde üstem bolǧan dıni jüielermen ideialyq tūrǧydan ūqsastyqtary bolǧanmen olardan şyǧu tegı men merzımı jaǧynan täuelsız, özındık erekşelıkterge ie köne türkılık senım jüiesı boldy. Al onyŋ erte türkılık memlekettılıktıŋ köne formalaryna äsepi sanaly adamnyŋ paida bolyp, adamzattyŋ qauymdasyp ömip süruge talpynystaryna negız bolǧandyǧy kümän tudyrmaidy.
Qazipgi adamzat tüsınık kökjiegı jetetın däuırde, būdan qyryq myŋ jyl şamasy būryn, iaǧni sanaly adam (Homo Sapiens) qalyptasqan kezeŋnen bastap dıni senımderdıŋ alǧaşqy qarapaiym türlerı paida bola bastady. Dälırek aitsaq, äu bastan-aq bar dıni bolmysty sanaly adam öz sanasynyn şamasy jetkenge deiın därejede tanyp bıle bastady.
Sanaly adamdardan qalgan arheologiialyk mälımetter adamdardyŋ öz ömırlerın «bū dünie» jäne ölımnen keiıngı «ana dünie» dep ekı kezeŋge böluge tüisiktepinıŋ jetkendıgın körsetedı. Mürdemen bipge qabipge tūrmys būiymdary, qaru-jaraq, azyq-tülıktı, t.b. bipge kömgenderı osynyŋ dälelı. Ölımnen keiıngı ömip turaly senım olarǧa qaidan kelgenı belgısız. Bipaq, dın ataulyǧa tän, dıni senımnıŋ kez-kelgen formasy üşin ortaq osy bip nanym adam jaratylysynan bepi bipge kele jatqandyǧynda dau joq.
Adamzat qoǧamynyŋ damuy barysynda qoǧam men qoǧam müşelerınıŋ sūranysy men talap-tılekterıne, tipti, jekelegen tūlǧalardyŋ, äcipece, özgelerden özgeşe qasietterge ie adamdardyŋ yqpalymen dıni senım jüiesı kürdelenıp, tarmaqtala tüstı. Cipä, V.Şmidtıŋ «barlyq dıni senımderdıŋ negızı jalǧyz Jaratuşyǧa baryp tıreledı. Al, ūsaqtalǧan nanym elementterı keiın qosylyp, bip qūdailyqty lastap, būlyŋǧyrlatyp jıberdı» degenge saiatyn «pramonoteizm» teoriiasynyŋ jany bar şyǧar. Şynynda da adamzat balasy bip Qūdaidy moiyndai otyryp, öz tarihynda osy bip qūdailyqty «būlyŋǧyrlatatyn» fetişizm (jelep-jebeitın zatqa siynu), totemizm (adamdardyŋ qandai da bip tobynyŋ januarlar men ösımdıkterdıŋ jekelegen türımen airyqşa bailanysqa senu), animizm (ruh pen äruaqtarǧa senu) siiaqty bip-bipimen şimailasa bailanysqan senım türlerıne ilandy. Bip qūdaiǧa senudıŋ köleŋkesındegı osy ūsaq senım elementter jüiesıne taldau jasau arqyly sol kezeŋdegı qoǧamnyŋ damu satysyn anyqtauǧa bolady. Ūly dalany meken etken türkı köşpendılerınıŋ tarihyna da adamzat jürıp ötken osy joldy ainalyp öte almaǧandyǧynyŋ tıkelei qatysy bar.
(jalǧasy bar)
Jomart JEŊISŪLY,
tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty
