قر مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيىندە الماتى قالاسىنىڭ 1000 جىلدىعىنا ارنالعان «الماتى – عاسىرلار كۋاسى» اتتى كورمەنىڭ سالتاناتتى اشىلۋى ءوتتى. شارا اياسىنداقرمەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيى عيماراتىن ساۋلەتتىك جارىقتاندىرۋ قوسىلدى.
شاراعا ارنايى كەلگەن الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان بايبەك جينالعان ەل-جۇرتتى الماتى شاھارىنىڭ 1 000 جىلدىعىمەن قۇتتىقتاپ، تامىرى تەرەڭ قالانىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى، بولاشاققا باعىتتالعان وڭ بەتبۇرىسى تۋرالى ءسوز سويلەدى. «كورمەنىڭ ماقساتى – الماتىنىڭ ەجەلگى، سوناۋ – قولا ءداۋىرى، ەرتە تەمىر، ورتا عاسىرلار، XIX ع. (ۆەرنىي ق.) كەزەڭى مەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى قالىپتاسۋ، دامۋ، وركەندەۋ جولىن كورسەتۋ. وتكەنى مەن بۇگىنگىنى سارالاي وتىرىپ، كورەرمەننىڭ بولاشاقتى باعامداۋىنا جاعداي جاساۋ» دەيدى قالا اكىمى باۋىرجان بايبەك. ودان سوڭ ءسوز العان تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور كارل بايپاقوۆتىڭ ايتۋىنشا، الماتى جەرىندە تۇراقتار قولا داۋىرىندە باستالادى. «ال شاھاردىڭ كوركەيىپ گۇلدەنۋى ورتا عاسىرمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى ەكەن. ياعني، وسىدان 1 000 جىل بۇرىن الماتى ىرگەلى ورتالىقتاردىڭ بىرىنە اينالادى. مۇنى ارحەولوگيالىق تابىلىمدار دا دالەلدەپ وتىر» دەيدى كارل بايپاقوۆ. اشىلۋ سالتاناتى بىتكەن سوڭ الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان بايبەك باستاعان شاھار تۇرعىندارى قرمەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيى ۇيىمداستىرعان كورمەنى تاماشالادى.
قر مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيىنىڭ قوماقتى قور كوللەكتسياسى نەگىزىندە اشىلىپ وتىرعان بۇل كورمە الماتى قالاسىنىڭ كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىنگى قالىپتاسۋ، دامۋىمەن بايلانىستى ەكونوميكالىق، ساياسي جانە ەتنومادەني ۇدەرىسىندەگى تاريحي ءماندى وقيعالاردى تولىق اشىپ كورسەتەدى دەۋگە بولادى. وسى كۇنى قرمەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيىنىڭ بارلىق زالدارى كەلۋشىلەرگە ساعات 24.00-گە دەيىن تەگىن تۇردە جۇمىس جاسادى.
الماتى قالاسىنىڭ تاريحىن ەل تاريحىنان ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. جالپى قازاق جەرىندەگى قالالار تاريحى، ءتىپتى، جالعىز عانا الماتىداي الىپ مەگاپوليسكە اينالعان الىپ شاھار تاريحى ارقىلى دا ۇلت تاريحىنا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ساۋلە تۇسىرۋگە بولاتىندىعى انىق. باۋىرجان بايبەكتەي بىلىكتى باسشىنىڭ الماتى قالاسىنىڭ 1 000 جىلدىعىن تويلاۋ يدەياسى كوپشىلىك تاراپىنان قىزۋ قولداۋ تاۋىپ جاتقانى، ءتىپتى حالىقارالىق ۇيىم يۋنەكسكو دەڭگەيىندە تويلانۋعا شەشىم شىققانى بارشامىزدى قۋانتادى.
«ەلدىڭ تۇرمىسىن، ءتىلىن، مىنەزىن بىلمەگەن كىسى - كوش باسىن دا الىپ جۇرە المايدى» دەيدى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان. الماتى قالاسىنىڭ اكىمى ءوزى باستاپ ورتالىق مۋزەيدى ارالاپ، اتا تاريحقا قۇرمەت كورسەتۋى كوپتەگەن شەنەۋنىكتەرگە ۇلگى بولۋى ءتيىس. قر موم ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى حاميت ايتقۇل الماتى قالاسى اكىمىنە تانىستىرۋشى-گيد رەتىندە كورمەگە قويىلعان جادىگەرلەردى تانىستىرىپ، ولاردىڭ قۇندىلىعى مەن سيپاتتاماسىن ايتىپ بەرىپ وتىردى.
ءنابيرا تورەجانوۆا،
قر موم ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى:
- «الماتى – عاسىرلار كۋاسى» اتتى كورمەگە الماتى قالاسى ماڭىنان جانە الماتى وبلىسىنان تابىلعان جادىگەرلەر قويىلعان. قولا داۋىرىنەن باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى قۇندى ارتەفاكتىلەر كورەرمەن قاۋىمعا ۇسىنىلىپ وتىر. XIII عاسىردا جەتىسۋ شاعاتاي ۇلىسىنا قاراعان. سول تۇستا بۇل جەردى كەبەك ەسىمدى بيلەۋشى باسقارىپتى. ۋاقىتى جاعىنان وسى كەزەڭدەرگە سايكەس كەلەتىن «المالى» دەگەن ارابشا جازۋداعى ءسوزى بار تەڭگە تابىلعان ەدى. عالىمدارىمىز «المالى» دەگەنىمىز بۇگىنگى الماتى ەكەندىگىن دالەلدەدى. وسى تەڭگەنىڭ سۋرەتى دە كورمەدە لەد-ەكران ارقىلى كورسەتىلىپ وتىر.
ارمان اۋباكىر،
«ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى» قوعامدىق قورىنىڭ جەتەكشىسى
