باسقىنشىلاردىڭ قاراقۇرىم اسكەرى وڭتۇستىك اۋداندارعا توبەدەن جاي تۇسكەندەي باسا-كوكتەي كىرىپ، ەل-جۇرتتى كول-كوسىر قايعى قاسىرەتكە دۋشار ەتكەن «اقتابان شۇبىرىندى» تراگەدياسىنىڭ العاشقى ايلارىندا قازاق امىرشىلەرى قاتتى ەسەڭگىرەپ قالعان.
دۇشپان قازاقتاردىڭ باستى ساياسي ورتالىعى تۇركىستان شاھارىن باسىپ الدى. جەڭىلىسكە ۇشىراعان ەل بيلەۋشىلەرى قاندى شايقاس بارىسىندا قالانى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. استانادا تۇراتىن باسقارۋشى ەليتانىڭ كوشىپ ۇلگەرمەگەن وتباستارى، سولاردىڭ ىشىندە اعا حاننىڭ بايبىشەسى، وگەي شەشەسى، باۋىرلارىنىڭ ايەلدەرى تۇتقىنعا الىنىپ، جوڭعاريانىڭ ىشكى ۇلىستارىنا اكەتىلدى. ەت-جاقىندارىنان ايرىلۋ ءوز الدىنا، كۇللىقازاق استاناسى مەن ولكەدەگى وعان جاپسارلاس وتىرىقشى ەلدى مەكەندەردىڭ باسقىنشى ويراتتاردىڭ باقىلاۋىنا ءوتۋى ەل اعالارىن قاتتى كۇيزەلتتى. ولاردىڭ جاۋعا قارسىلىق كۇرەستى ۇيىمداستىرۋ مۇمكىندىكتەرىن تومەندەتىپ، جىگەرلەرىن جاسىتتى.
مىنە وسىنداي احۋالدا سولاردىڭ ىشىنەن تەز ەس جيىپ، جاعدايدى ايقىن سارالاي بىلگەن جانە تيىسىنشە ماقساتتى ءىس-ارەكەت ۇيىمداستىرا العان جالعىز عانا تۇلعا قازاقتىڭ اعا حانى ابىلقايىر ءباھادۇر بولدى. ول ارال ماڭىنداعى رۋ-تايپالاردىڭ نامىسىن جانىپ، جوڭعار اگرەسسياسىن قايتكەندە كەرى قاعۋدى كوزدەيتىن احۋال تۋعىزدى. ءوزىن سودان ءبىر مۇشەلدەن استام ۋاقىت بۇرىن حان كوتەرگەن قۇمدى ءوڭىردى مەكەن ەتكەن بارشانى وتان قورعاۋ ىسىنە جۇمىلدىرا الدى. سونداعى ەل-جۇرتىنىڭ قولداۋىمەن قىسقا مەرزىم ىشىندە قازاق جانە قاراقالپاق جىگىتتەرىنەن جيىرما مىڭ ساربازدان تۇراتىن قول ۇيىمداستىرىپ، جاراقتاندىردى. اسكەري ونەرگە باۋلىدى. شەشىمتال جورىققا دايىندادى. سوسىن جەر قايىسقان قالىڭ جاساقتىڭ باسىنا ءوزى تۇرىپ، جاۋعا اتتاندى. بىراق وڭتۇستىكتى، وڭتۇستىكتەگى قازاق ەلىنىڭ باس قالاسىن باسىپ العان جوڭعارعا ەمەس، سولتۇستىك-باتىستاعى قالماق يەلىكتەرىنە قاراي شاپتى.
ءباھادۇر حان ويراتتاردىڭ ەكى قيىرداعى مەملەكەتتەرى اراسىندا ءجۇرىپ جاتقان بايلانىستاردىڭ تۇپكى ماقساتىن نە ءوزىنىڭ تۇيسىگىمەن بولجاپ، نە بارلاۋ رەتىمەن جەتكەن ءتۇرلى حابارلار مەن دەرەكتەردى ساراپتاۋ ناتيجەسىندە، الدىن-الا ابدەن ءبىلىپ العان بولاتىن. قالماق حانى ايۋكەنىڭ جوڭعار قونتايشىسى بوپ وتىرعان كۇيەۋ بالاسىنا كومەكتەسۋگە تىرىساتىنى كۇمانسىز ەدى. ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىنداعى قالماق پەن ونىڭ ەرتىستىڭ باستاۋىنداعى ءتۇپ تۋىسى جوڭعار ارالارىن الىپ جاتقان قازاقتى باعىندىرىپ الۋدى بوشوقتۋدىڭ سوناۋ ارنايى زاڭدار جيناعىن قابىلداپ العان زامانىنان ارماندايتىن. تسەۆان راۆداننىڭ بالالارى وت-قارۋلى ۇلكەن ارمياسىمەن تۇتقيىلدان باسىپ كىرىپ، قازاق ەلىن قانسىراتقان قازىرگى جاعداي كوكەيلەرىن تەسكەن سول ارماندارىن جۇزەگە اسىرۋعا ابدەن قولايلى ءسات تۋعىزعان. جوڭعاردىڭ وڭتۇستىكتەگى جەڭىسىن باياندى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن تەرىستىكتەن قالماقتىڭ شابۋىلداۋى عانا قالعان. اشىق دۇشپانىمەن بەتپە-بەت كەلگەن قازاقتىڭ تۋ سىرتىنان انە-مىنە سوققى بەرۋى ىقتيمال ەدى. ابىلقايىر حان سونىڭ الدىن الۋعا ۇمتىلعان.
ول قاتەلەسپەگەن ەدى. قىز بەرىپ، قىز الىسىپ تۇرعان بۇل ەكى حاندىقتىڭ امىرشىلەرى اراسىندا جەكجاتتىق الىس-بەرىس، اڭگىمە-سۇقباتتار استارىمەن 1640 جىلى بارلىق ويرات تۇقىمدارى قۇرىپ تۇرعان حاندىقتاردىڭ وكىلدەرى قابىلداعان زاڭنامالىق «يكي تساادجين بيچيك» قۇجاتى ءسوز بولاتىن. سوندا نەگىزدەلگەن ۇلى جوسپار ەسكە الىنىپ تۇراتىن. سول بويىنشا اسكەري-ساياسي وداق قۇرۋ ماسەلەسى قارالىپ جۇرگەن. ال 1723 جىلى كوكتەمگى ءساتتى سوعىس سونى تياناقتاۋدى كۇن تارتىبىنە شىعاردى دا، تسەۆان راۆدان ايۋكەگە ارنايى جاۋشى جىبەرىپ، قازاقتارعا قارسى بىرلەسىپ اسكەري قيمىل جۇرگىزۋدى ۇسىندى. ونى ايۋكە حان ىقىلاسپەن قابىل الدى. ىزىنشە ورىس پاتشالىعىنا دا قولايسىزدىق تۋعىزىپ جۇرگەن قازاقتارعا قارسى جورىق جاساۋ ءۇشىن ۇكىمەتتەن وزىنە وت-قارۋلى جاساق ءبولۋىن وتىنگەن. الايدا جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىندەگى اسكەري جەڭىسىنەن حاباردار رەسەيلىك بيلىك ونىڭ بۇل سوعىسقا ارالاسۋىن قوشتامادى. سەبەبى رەسەي ءۇشىن ەكى قيىرداعى ويراتتىڭ تۇتاسىپ كۇشەيۋىنەن گورى ولاردىڭ اراسىندا دەربەس كۇش رەتىندە قازاقتاردىڭ ساقتالا تۇرۋى ءتيىمدى-ءتىن. وتكەن جىلى عانا ۇلى پەتر قازاق دالاسىنىڭ وزدەرىن شىعىس ەلدەرىنە شىعاراتىن قاقپا ەكەنىن، ونى پايدالارىنا اسىرۋ قاجەتتىگىن ايتقان. ەگەر سول قاقپا زەنگورلاردىڭ قولاستىنا تۇسسە – ورىس ءۇشىن جابىلعانمەن پاراپار ەدى. سەبەبى سول شامادا تسەۆان راۆدان ورداسىنان ورالعان ۋنكوۆسكي ونىڭ ورىس بوداندىعىن قابىلدامايتىنىن، كىتايمەن شەكاراسىنا قامالدار دا سالعىزبايتىنىن جەتكىزگەن. دەمەك، ايۋكەنىڭ تسەۆان راۆدانعا قوسىلۋىنا جول بەرۋگە بولمايدى. سوندىقتان دا وعان بۇل سوعىسقا ارالاسپاعانى ءجون دەگەن سىپايى كەڭەس بەرىلدى. الايدا قالماق حانى ءبارىبىر العاشقى نيەتىنەن باستارتا قويماعان، ويتكەنى ول قازىرگى جوڭعار سوققىسىنان قانسىراپ جاتقان قازاق ەلىن ورىستىڭ كومەگىنسىز-اق جاۋلاپ الاتىن كۇش وزىندە دە بار دەپ بىلەتىن. ويراتتاردىڭ قانقۇيلى باسقىنشىلىعى ۇشىراتقان «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» جاعدايىندا ول، شىنىندا، قازاق حاندىعىنا ەلەۋلى قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعان. وسىنى ايقىن اجىراتقان ابىلقايىر حان جەدەل دە ۇشقىر جاساقتارىمەن سىردىڭ ورتا اعىسى تۇسىنان ەدىل قالماقتارىنا قاراي شۇعىل اتتانعان ەدى.
قازاق حانىنىڭ ۇلكەن قولمەن جايىققا قاراي جاساعان شەشىمدى جورىعى قالماق امىرشىلەرىن ابىگەرگە سالدى. ولار ءبىتىم جاساۋ جولىن ىزدەپ، ابىلقايىردىڭ الدىنان ەلشى اتتاندىرادى. الايدا ايۋكەنىڭ سەنىمدى وكىلىنە ابىلقايىر «قالماقتار مەن ورىستارعا قارسى سوعىسۋعا كەلە جاتقانى، جاساعىندا قىرىق مىڭ ساربازى بارى» جايىندا ىمىراسىز مالىمدەمەسىن جاريا ەتەدى. سوندا، يمپەريانىڭ تۇستىكتەگى قالقانىنىڭ جاعدايى مۇشكىلدىگىن پارىقتاعان استراحان گۋبەرناتورى ايۋكە حانعا كومەككە ارتيللەريا كومانداسى مەن التى ەسكادرون سولدات جىبەرەدى. بىراق ونىسى احۋالدى جاقسارتا المايدى. ابىلقايىر حاننىڭ ءىرى اسكەري كۇشى جايىققا جەتكەن بەتتە قارسى شىققان قالماقتاردى العاشقى شايقاستا-اق تاس-تالقان جەڭەدى دە، تەرىستىككە قاراي تەرەڭدەي بەرەدى. قازاق جاساقتارى جەڭىستى شەرۋلەرىن جالعاستىرا تۇسەدى. پاتشا ۇكىمەتى سول جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ايۋكەگە «يمپەراتور ۇلىلىعى مارتەبەسىمەن ارايلانعان ءبىزدىڭ قالالارىمىز بەن سەنىڭ – ءبىزدىڭ بودانىمىزدىڭ ۇلىستارىنا كەلە جاتقان» قازاقتار مەن قاراقالپاقتارعا توسقاۋىل قويىپ، «قالالارىمىز بەن ۇيەزدەرىمىزدى تالان-تاراجعا تۇسىرۋگە جول بەرمەۋدى» تاپسىرادى. ارينە، ءتيىستى اسكەري جاردەمى دە بولادى. ناتيجەسىندە، قالماقتاردىڭ بىرىككەن اسكەرلەرى قازاقتاردىڭ جايىق بويىن تۇگەل تازالاۋعا بەت العان قوزعالىسىن توقتاتادى.
1723 جىلدان 1724 جىلعا قارايعى قىس ايلارىندا ەلەۋلى اسكەري قيمىل جاسالعان جوق، بىراق، كوكتەم كەلە (1724 جىلعى اقپاندا ايۋكە حان دۇنيە سالادى), ابىلقايىر ءباھادۇر مەن ونىڭ ەسەت جانە باسقا دا باتىرلارى باستاعان جاساقتار ەدىل قالماقتارىنا شابۋىلدارىن جاڭعىرتتى. قالماقتار ەسەت باتىردىڭ جاساعىن پاتشا وكىمەتى بەرگەن زەڭبىرەكتەردەن اتقىلاي وتىرىپ جەڭدى. سودان كەيىن ابىلقايىر حاننىڭ باتىرلارى قالماق-ورىس جەرىنە ودان ءارى جورىق جاساۋىن دوعاردى. دەگەنمەن، ەكى جىل بويى ورىن الىپ تۇرعان ءىرىلى-ۇساقتى اسكەري قاقتىعىستار ءوز جەمىسىن بەردى.1724 جىلدىڭ ورتاسىنا قاراي قالماق حاندىعى بۇدان ءارى قازاق ەلىنە بۇرىنعىداي قاتەر توندىرۋگە قاۋقارى جەتپەيتىن كۇيگە تۇسكەن ەدى.
وسىلاي، سولتۇستىك-باتىس ايماققا جاساعان جورىعى ناتيجەسىندە ابىلقايىر حان ەلدىڭ تەرىستىك جاقتاعى شەكاراسىن قاۋىپسىزدەندىرىپ الدى دا، شاپشاڭ قيمىلداپ داعدىلانعان جاۋىنگەر جاساقتارىن بىردەن تۇركىستان قالاسى باعىتىنا بۇردى. ۇزاق شەرۋدە جولشىباي كەزىككەن جوڭعاردىڭ العى شەپتەگى بەكەتتەرىن بۇزىپ-جارا ۇرىس سالىپ، كۇزدە تۇركىستانعا جەتتى. جاۋ قولىنداعى قالاعا بىردەن تىكەلەي شتۋرم جاساپ، تەز ازات ەتتى. قازاق اسكەرىنىڭ قۋاتتى شابۋىلى بارىسىندا جوڭعار قونتايشىسىنىڭ بالاسى، تاجىريبەلى قولباسشى لاۋزان شونو قالانى تاستاي قاشىپ، قاراتاۋ قويناۋىنا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ال ابىلقايىر قازاق استاناسىن بوساتىسىمەن، جەڭىستى شەرۋىن كۇللى وڭىردە جالعاستىردى. قاھارمان ساربازدارىمەن تاشكەنتتى جانە سول ايماقتاعى دۇشپان باسىپ العان وزگە دە قالالاردى تۇگەل ازات ەتىپ، جارتى جىلدان استام ءوز قاراۋىندا ۇستاپ تۇردى.
الايدا قازاق جەرىندەگى جوڭعار اسكەرىنە كوپ ۇزاماي قوسىمشا كۇش كەلىپ قوسىلعان. ءسويتىپ ولكەدە باسقىنشى كۇشى باسىمدىق ەتكەن. سول سەبەپتى، بىرقاتار قانتوگىستى شايقاستاردان سوڭ، 1725 جىلدىڭ كوكتەمىندە ابىلقايىر ءباھادۇر بۇل ايماقتى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. باتىرلارىمەن بىرگە اۋەلى بۇحارا حاندىعى اۋماعىنا، ودان تەرىستىككە قاراي اۋىستى. ول شەگىنىسىمەن، سىر بويى قالالارىن، جەتىسۋدى جىلدام جوڭعارلار باسىپ الدى. ۇلى ءجۇز بيلەۋشىسى جولبارىس حاننىڭ يەلىگىندە ەسەپتەلەتىن ولكە تسەۆان راۆدان قونتايشىنىڭ قولاستىنا قايتادان ءتۇستى. قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ حالقى مەكەندەيتىن ايماق تاۋەلدىلىك جاعدايدا، جوڭعار نويوندارىنىڭ باقىلاۋىندا قالدى.
بۇل شاقتا تەرىستىكتەگى جەر-سۋ قاتىناستارى تاعى دا شيەلەنىسكەن ەدى. سوعان بايلانىستى ابىلقايىر حان 1726 جىلى ورتا ءجۇز حانى سامەكەمەن بىرلەسىپ، ون مىڭ جىگىتتەن قۇرالعان قارۋلى جاساقپەن جاڭا جورىققا اتتاندى. قالماق تايشىلارىن ۇلىستارىمەن جايىق بويىنان كۇشپەن قۋعا تىرىستى (جالپى، ابىلقايىر ءباھادۇر قىرىق جىلعا تارتا ۋاقىتقا سوزىلعان جاۋىنگەرلىك، قولباسىلىق، ەل بيلەۋشىلىك قىزمەتىندە قازاق مەملەكەتىنىڭ تەرىستىك-باتىس شەگىن قورعاۋدا جان اياماي شايقاسقان، ورىس پاتشاسى وكىمەتىنە «قازاقتار جايىقتان سۋى سارقىلعانشا ايىرىلمايدى» دەپ، ەش بۇلجىماي، تاباندى تۇردە الىمدەگەن كۇرەسكەر). جايىقتىڭ سول جاعالاۋىندا قازاق اسكەرى جەڭىستى ۇرىستا جۇرگىزگەن ەدى، الايدا وڭ جاعالاۋدا سانى دا باسىم، قارۋ-جاراعى دا وزىق قالماقتاردىڭ ءۇش جاقتان شۇيلىككەن شابۋىلى استىندا قالدى. قورشاۋعا تۇسكەن قازاق جاساقتارى ءتورت كۇن بويى جان الىپ، جان بەرىسە شايقاستى. اقىرى جاعدايمەن ساناسۋعا تۋرا كەلدى. كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ، قوس تاراپ ءوزارا بىتىمگە كەلىستى. ابىلقايىر حان قالماق جاعىنا اماناتقا تاما ەسەت باتىر، تابىن بوكەنباي باتىر باستاعان ونداعان ساربازىن بەردى. راس، ءبىتىم الداعى ۋاقىتتاردا ەكى جاقتان دا ءالسىن-ءالسىن بۇزىلىپ تۇرادى، كيكىلجىڭدى رەتتەۋ ءۇشىن ودان كەيىنگى جىلداردا سامەكە حان قالماقتارمەن جاڭا كەلىسىمدەر جاسايدى. دەگەنمەن، تاراپتاردىڭ بۇدان بىلاي شەكارا بۇزباي، بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ جايىندا قول جەتكىزگەن العاشقى ۋاعدالاستىعى ارقاسىندا قازاق امىرشىلەرى سول شاقتاعى جالپى ەل جاعدايىنا ناقتىراق كوڭىل بولۋگە مۇمكىندىك الدى.
بەيبىت قويشىباەۆ،
جازۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى
