Basqynşylardyŋ qaraqūrym äskerı oŋtüstık audandarǧa töbeden jai tüskendei basa-köktei kırıp, el-jūrtty köl-kösır qaiǧy qasıretke duşar etken «Aqtaban şūbyryndy» tragediiasynyŋ alǧaşqy ailarynda qazaq ämırşılerı qatty eseŋgırep qalǧan.
Dūşpan qazaqtardyŋ basty saiasi ortalyǧy Türkıstan şaharyn basyp aldy. Jeŋılıske ūşyraǧan el bileuşılerı qandy şaiqas barysynda qalany tastap ketuge mäjbür boldy. Astanada tūratyn basqaruşy elitanyŋ köşıp ülgermegen otbastary, solardyŋ ışınde aǧa hannyŋ bäibışesı, ögei şeşesı, bauyrlarynyŋ äielderı tūtqynǧa alynyp, Joŋǧariianyŋ ışkı ūlystaryna äketıldı. Et-jaqyndarynan airylu öz aldyna, küllıqazaq astanasy men ölkedegı oǧan japsarlas otyryqşy eldı mekenderdıŋ basqynşy oirattardyŋ baqylauyna ötuı el aǧalaryn qatty küizelttı. Olardyŋ jauǧa qarsylyq kürestı ūiymdastyru mümkındıkterın tömendetıp, jıgerlerın jasytty.
Mıne osyndai ahualda solardyŋ ışınen tez es jiyp, jaǧdaidy aiqyn saralai bılgen jäne tiısınşe maqsatty ıs-äreket ūiymdastyra alǧan jalǧyz ǧana tūlǧa qazaqtyŋ aǧa hany Äbılqaiyr bahadür boldy. Ol Aral maŋyndaǧy ru-taipalardyŋ namysyn janyp, joŋǧar agressiiasyn qaitkende kerı qaǧudy közdeitın ahual tuǧyzdy. Özın sodan bır müşelden astam uaqyt būryn han kötergen qūmdy öŋırdı meken etken barşany otan qorǧau ısıne jūmyldyra aldy. Sondaǧy el-jūrtynyŋ qoldauymen qysqa merzım ışınde qazaq jäne qaraqalpaq jıgıtterınen jiyrma myŋ sarbazdan tūratyn qol ūiymdastyryp, jaraqtandyrdy. Äskeri önerge baulydy. Şeşımtal joryqqa daiyndady. Sosyn jer qaiysqan qalyŋ jasaqtyŋ basyna özı tūryp, jauǧa attandy. Bıraq oŋtüstıktı, oŋtüstıktegı qazaq elınıŋ bas qalasyn basyp alǧan joŋǧarǧa emes, soltüstık-batystaǧy qalmaq ielıkterıne qarai şapty.
Bahadür han oirattardyŋ ekı qiyrdaǧy memleketterı arasynda jürıp jatqan bailanystardyŋ tüpkı maqsatyn ne özınıŋ tüisıgımen boljap, ne barlau retımen jetken türlı habarlar men derekterdı saraptau nätijesınde, aldyn-ala äbden bılıp alǧan bolatyn. Qalmaq hany Aiukenıŋ joŋǧar qontaişysy bop otyrǧan küieu balasyna kömektesuge tyrysatyny kümänsız edı. Edıldıŋ tömengı aǧysyndaǧy qalmaq pen onyŋ Ertıstıŋ bastauyndaǧy tüp tuysy joŋǧar aralaryn alyp jatqan qazaqty baǧyndyryp aludy Boşoqtudyŋ sonau arnaiy zaŋdar jinaǧyn qabyldap alǧan zamanynan armandaityn. Sevan Ravdannyŋ balalary ot-qaruly ülken armiiasymen tūtqiyldan basyp kırıp, qazaq elın qansyratqan qazırgı jaǧdai kökeilerın tesken sol armandaryn jüzege asyruǧa äbden qolaily sät tuǧyzǧan. Joŋǧardyŋ oŋtüstıktegı jeŋısın baiandy ete tüsu üşın terıstıkten qalmaqtyŋ şabuyldauy ǧana qalǧan. Aşyq dūşpanymen betpe-bet kelgen qazaqtyŋ tu syrtynan äne-mıne soqqy beruı yqtimal edı. Äbılqaiyr han sonyŋ aldyn aluǧa ūmtylǧan.
Ol qatelespegen edı. Qyz berıp, qyz alysyp tūrǧan būl ekı handyqtyŋ ämırşılerı arasynda jekjattyq alys-berıs, äŋgıme-sūqbattar astarymen 1640 jyly barlyq oirat tūqymdary qūryp tūrǧan handyqtardyŋ ökılderı qabyldaǧan zaŋnamalyq «İki Saadjin Bichik» qūjaty söz bolatyn. Sonda negızdelgen ūly jospar eske alynyp tūratyn. Sol boiynşa äskeri-saiasi odaq qūru mäselesı qaralyp jürgen. Al 1723 jyly köktemgı sättı soǧys sony tiianaqtaudy kün tärtıbıne şyǧardy da, Sevan Ravdan Aiukege arnaiy jauşy jıberıp, qazaqtarǧa qarsy bırlesıp äskeri qimyl jürgızudı ūsyndy. Ony Aiuke han yqylaspen qabyl aldy. Izınşe orys patşalyǧyna da qolaisyzdyq tuǧyzyp jürgen qazaqtarǧa qarsy joryq jasau üşın ükımetten özıne ot-qaruly jasaq böluın ötıngen. Alaida joŋǧarlardyŋ qazaq jerındegı äskeri jeŋısınen habardar reseilık bilık onyŋ būl soǧysqa aralasuyn qoştamady. Sebebı Resei üşın ekı qiyrdaǧy oirattyŋ tūtasyp küşeiuınen görı olardyŋ arasynda derbes küş retınde qazaqtardyŋ saqtala tūruy tiımdı-tın. Ötken jyly ǧana Ūly Petr qazaq dalasynyŋ özderın şyǧys elderıne şyǧaratyn qaqpa ekenın, ony paidalaryna asyru qajettıgın aitqan. Eger sol qaqpa zengorlardyŋ qolastyna tüsse – orys üşın jabylǧanmen parapar edı. Sebebı sol şamada Sevan Ravdan ordasynan oralǧan Unkovskii onyŋ orys bodandyǧyn qabyldamaitynyn, kytaimen şekarasyna qamaldar da salǧyzbaitynyn jetkızgen. Demek, Aiukenıŋ Sevan Ravdanǧa qosyluyna jol beruge bolmaidy. Sondyqtan da oǧan būl soǧysqa aralaspaǧany jön degen sypaiy keŋes berıldı. Alaida qalmaq hany bärıbır alǧaşqy nietınen bastarta qoimaǧan, öitkenı ol qazırgı joŋǧar soqqysynan qansyrap jatqan qazaq elın orystyŋ kömegınsız-aq jaulap alatyn küş özınde de bar dep bıletın. Oirattardyŋ qanqūily basqynşylyǧy ūşyratqan «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlama» jaǧdaiynda ol, şynynda, Qazaq handyǧyna eleulı qauıp töndırıp tūrǧan. Osyny aiqyn ajyratqan Äbılqaiyr han jedel de ūşqyr jasaqtarymen Syrdyŋ orta aǧysy tūsynan Edıl qalmaqtaryna qarai şūǧyl attanǧan edı.
Qazaq hanynyŋ ülken qolmen Jaiyqqa qarai jasaǧan şeşımdı joryǧy qalmaq ämırşılerın äbıgerge saldy. Olar bıtım jasau jolyn ızdep, Äbılqaiyrdyŋ aldynan elşı attandyrady. Alaida Aiukenıŋ senımdı ökılıne Äbılqaiyr «qalmaqtar men orystarǧa qarsy soǧysuǧa kele jatqany, jasaǧynda qyryq myŋ sarbazy bary» jaiynda ymyrasyz mälımdemesın jariia etedı. Sonda, imperiianyŋ tüstıktegı qalqanynyŋ jaǧdaiy müşkıldıgın paryqtaǧan Astrahan gubernatory Aiuke hanǧa kömekke artilleriia komandasy men alty eskadron soldat jıberedı. Bıraq onysy ahualdy jaqsarta almaidy. Äbılqaiyr hannyŋ ırı äskeri küşı Jaiyqqa jetken bette qarsy şyqqan qalmaqtardy alǧaşqy şaiqasta-aq tas-talqan jeŋedı de, terıstıkke qarai tereŋdei beredı. Qazaq jasaqtary jeŋıstı şerulerın jalǧastyra tüsedı. Patşa ükımetı sol jyldyŋ soŋyna qarai Aiukege «imperator ūlylyǧy märtebesımen arailanǧan bızdıŋ qalalarymyz ben senıŋ – bızdıŋ bodanymyzdyŋ ūlystaryna kele jatqan» qazaqtar men qaraqalpaqtarǧa tosqauyl qoiyp, «qalalarymyz ben üiezderımızdı talan-tarajǧa tüsıruge jol bermeudı» tapsyrady. Ärine, tiıstı äskeri järdemı de bolady. Nätijesınde, qalmaqtardyŋ bırıkken äskerlerı qazaqtardyŋ Jaiyq boiyn tügel tazalauǧa bet alǧan qozǧalysyn toqtatady.
1723 jyldan 1724 jylǧa qaraiǧy qys ailarynda eleulı äskeri qimyl jasalǧan joq, bıraq, köktem kele (1724 jylǧy aqpanda Aiuke han dünie salady), Äbılqaiyr bahadür men onyŋ Eset jäne basqa da batyrlary bastaǧan jasaqtar Edıl qalmaqtaryna şabuyldaryn jaŋǧyrtty. Qalmaqtar Eset batyrdyŋ jasaǧyn patşa ökımetı bergen zeŋbırekterden atqylai otyryp jeŋdı. Sodan keiın Äbılqaiyr hannyŋ batyrlary qalmaq-orys jerıne odan ärı joryq jasauyn doǧardy. Degenmen, ekı jyl boiy oryn alyp tūrǧan ırılı-ūsaqty äskeri qaqtyǧystar öz jemısın berdı.1724 jyldyŋ ortasyna qarai qalmaq handyǧy būdan ärı qazaq elıne būrynǧydai qater töndıruge qauqary jetpeitın küige tüsken edı.
Osylai, soltüstık-batys aimaqqa jasaǧan joryǧy nätijesınde Äbılqaiyr han eldıŋ terıstık jaqtaǧy şekarasyn qauıpsızdendırıp aldy da, şapşaŋ qimyldap daǧdylanǧan jauynger jasaqtaryn bırden Türkıstan qalasy baǧytyna būrdy. Ūzaq şerude jolşybai kezıkken joŋǧardyŋ alǧy şeptegı beketterın būzyp-jara ūrys salyp, küzde Türkıstanǧa jettı. Jau qolyndaǧy qalaǧa bırden tıkelei şturm jasap, tez azat ettı. Qazaq äskerınıŋ quatty şabuyly barysynda joŋǧar qontaişysynyŋ balasy, täjıribelı qolbasşy Lauzan Şono qalany tastai qaşyp, Qaratau qoinauyna şegınuge mäjbür boldy. Al Äbılqaiyr qazaq astanasyn bosatysymen, jeŋıstı şeruın küllı öŋırde jalǧastyrdy. Qaharman sarbazdarymen Taşkenttı jäne sol aimaqtaǧy dūşpan basyp alǧan özge de qalalardy tügel azat etıp, jarty jyldan astam öz qarauynda ūstap tūrdy.
Alaida qazaq jerındegı joŋǧar äskerıne köp ūzamai qosymşa küş kelıp qosylǧan. Söitıp ölkede basqynşy küşı basymdyq etken. Sol sebeptı, bırqatar qantögıstı şaiqastardan soŋ, 1725 jyldyŋ köktemınde Äbılqaiyr bahadür būl aimaqty tastap ketuge mäjbür boldy. Batyrlarymen bırge äuelı Būhara handyǧy aumaǧyna, odan terıstıkke qarai auysty. Ol şegınısımen, Syr boiy qalalaryn, Jetısudy jyldam joŋǧarlar basyp aldy. Ūly jüz bileuşısı Jolbarys hannyŋ ielıgınde esepteletın ölke Sevan Ravdan qontaişynyŋ qolastyna qaitadan tüstı. Qazaqtyŋ Ūly jüzınıŋ halqy mekendeitın aimaq täueldılık jaǧdaida, joŋǧar noiondarynyŋ baqylauynda qaldy.
Būl şaqta terıstıktegı jer-su qatynastary taǧy da şielenısken edı. Soǧan bailanysty Äbılqaiyr han 1726 jyly Orta jüz hany Sämekemen bırlesıp, on myŋ jıgıtten qūralǧan qaruly jasaqpen jaŋa joryqqa attandy. Qalmaq taişylaryn ūlystarymen Jaiyq boiynan küşpen quuǧa tyrysty (jalpy, Äbılqaiyr bahadür qyryq jylǧa tarta uaqytqa sozylǧan jauyngerlık, qolbasylyq, el bileuşılık qyzmetınde qazaq memleketınıŋ terıstık-batys şegın qorǧauda jan aiamai şaiqasqan, orys patşasy ökımetıne «qazaqtar Jaiyqtan suy sarqylǧanşa aiyrylmaidy» dep, eş būljymai, tabandy türde älımdegen küresker). Jaiyqtyŋ sol jaǧalauynda qazaq äskerı jeŋıstı ūrysta jürgızgen edı, alaida oŋ jaǧalauda sany da basym, qaru-jaraǧy da ozyq qalmaqtardyŋ üş jaqtan şüilıkken şabuyly astynda qaldy. Qorşauǧa tüsken qazaq jasaqtary tört kün boiy jan alyp, jan berıse şaiqasty. Aqyry jaǧdaimen sanasuǧa tura keldı. Kelıssözder jürgızılıp, qos tarap özara bıtımge kelıstı. Äbılqaiyr han qalmaq jaǧyna amanatqa Tama Eset batyr, Tabyn Bökenbai batyr bastaǧan ondaǧan sarbazyn berdı. Ras, bıtım aldaǧy uaqyttarda ekı jaqtan da älsın-älsın būzylyp tūrady, kikıljıŋdı retteu üşın odan keiıngı jyldarda Sämeke han qalmaqtarmen jaŋa kelısımder jasaidy. Degenmen, taraptardyŋ būdan bylai şekara būzbai, beibıt qatar ömır süru jaiynda qol jetkızgen alǧaşqy uaǧdalastyǧy arqasynda qazaq ämırşılerı sol şaqtaǧy jalpy el jaǧdaiyna naqtyraq köŋıl böluge mümkındık aldy.
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
