وتان قورعاۋعا بۇكىل حالىقتى جۇمىلدىرۋ

3721
Adyrna.kz Telegram

ابىلقايىر ءباھادۇر قالماقتارمەن ەكى ارادا 1726 جىلعى كەلىسىمگە قول جەتكىزىسىمەن، جايىق ايماعىنداعى اسكەري-ساياسي قىزمەتىن وڭتۇستىكتى جايلاپ العان باسقىنشى جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسۋ ماسەلەسىنە اۋداردى.

تسەۆان رابداننىڭ قولباسشى ۇلدارى باستاعان جوڭعار اسكەرىنىڭ 1723 جىلعى قانقۇيلى شاپقىنشىلىعى ەكپىنىنە ابىلقايىر حان توتەپ بەرە الماعانىن ەسكە ءتۇسىردى. كەسكىلەسكەن شايقاس بارىسىندا كۇللى وڭتۇستىك جازيرانى قازاق ەلىنىڭ استاناسى تۇركىستانمەن، سول وڭىردەگى بارشا قالالارىمەن جاۋ قولىنا قالدىرۋعا ءماجبۇر بولعانىن، جاساعىنىڭ امان قالعان بولىگىمەن  قاراقۇم اۋماعىنا اۋىسقانىن ەسكە ءتۇسىردى. سول ايماقتاعى جىگىتتەردەن جاڭا قول قۇرىپ، تەرىستىك-باتىسقا اتتانعانىن ويىنا الدى. قانسىراپ جاتقان قازاق ەلىن تەرىستىكتەن شابۋعا دايىندالعان، سونىسىمەن وڭتۇستىك ايماقتى باسىپ العان جوڭعار باسقىنشىلارىمەن تۇتاسۋى ىقتيمال قالماق شابۋىلىنىڭ الدىن العانىن ويلادى.  سول اسكەري شاراسىنان كەيىن، 1724 جىلى ۇلى دالانى تۇستىك-شىعىس باعىتىندا ۇشقىر جاساعىمەن كوكتەي كەسىپ وتكەنىن، جولدا بەكەت سالىپ تاستاعان جوڭعارلارمەن قيان-كەسكى ۇرىس سالا وتىرىپ وڭتۇستىككە ايماققا جارىپ كىرگەنىن ەسىنە الدى. ول ءبىر قاھارماندىققا تۇنعان شاق ەدى. اعا حان بولعالى ورداسى ءتورت قىس تورىندە ورنالاسقان قازاق استاناسىن جاۋىنگەر جاساقتارىمەن سوندا جاۋدان بىردەن تازارتقان. ولكەنىڭ استانا اينالاسىنداعى باسقىنشى اياعى استىندا قالعان وزگە قالالارىن، بارشا جەر-سۋدى، ۇزىن سانى وتىز ەكى ۇلىستى ازات ەتكەن.  بىراق ايماقتاعى وسىناۋ جەڭىمپاز شەرۋىن، ءوڭىردى قايتارىپ العان قاندى شايقاستاردىڭ سالتاناتتى ناتيجەسىن باياندى ەتە المادى. التى-جەتى ايدان كەيىن،  1725 جىلى ايماقتى قايتا تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سولاردى ەسكە ءتۇسىرىپ سارالاي كەلە، ورداسى ورنالاسقان تۇركىستان شاھارىن، كۇللى قازاق جەر-سۋىن ازات ەتكەن قالپى تۇراقتى ۇستاپ  تۇرا الماۋىنىڭ سەبەبىن ىزدەدى. سول سەبەپتى جويۋ جولىن پارىقتادى.

«اقتابان شۇبىرىندى»  سالدارىنان قالىپتاسقان جاعدايدا ەلدى، جەر-سۋدى ساقتاۋ جانە قورعاۋعا بايلانىستى ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىن ابىلقايىر حان ادال اتقارىپ كەلە جاتقان. قاراماعىنداعى اسكەري كۇشتىڭ جاۋجۇرەكتىگىندە، سوعىسۋ ونەرىنە جاقسى ماشىقتانعانىندا، وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق توپتاردان جاساقتالعان قۇرىلىمىنىڭ ۇيلەسە ارەكەت ەتە العانىندا كۇمانى جوق. ول جاۋىنگەر ساربازدارى مەن ساردارلارىنا كىنا ارتا المايدى. سولارمەن بىرگە  ساۋىت شەشپەي، اتتان تۇسپەي، جالپاق قازاق دالاسىن تەرىستىك-باتىسى مەن وڭتۇستىك-شىعىسى ارالىعىندا ءارىلى-بەرىلى كوكتەي ءوتىپ الدەنەشە اسكەري جورىقتار جاساعان. سول جەڭىستى جورىقتارى بارىسىندا ەل-جۇرتقا ءوزىنىڭ اعا حان مارتەبەسىن ءىس جۇزىندە مويىنداتقان. ەندى ول قازاق مەملەكەتىنىڭ باسشىسى، اعا حانى رەتىندە، ەلدى جاۋدان تۇتاستاي ازات ەتۋ شاراسىن جاساۋعا ءتيىس بولاتىن.  ال بۇل شارانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ كىلتى دۇلەي باسقىنشىعا قارسى بۇكىل حالىقتى كوتەرۋدە جاتىر ەدى. جەڭىستەرىن باياندى ەتە الماۋىنىڭ سەبەبى مەن سىرى سول كىلتتى ءوزىنىڭ جانە وزىمەن قوسا بارشا امىرشىلەردىڭ ۋاقىتىندا دۇرىس پايدالانا الماعاندىقتارىندا جاتقان. 

دەمەك، جاۋعا قارسى ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ شايقاسۋ ماسەلەسىن تۇڭعىش رەت حالىق ورتاسىنا سالعان، ءوزىن اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان كوتەرگەن 1710 جىلعى قاراقۇم قۇرىلتايى ىسپەتتى جاڭا باسقوسۋ ۇيىمداستىرۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارا بولۋعا كەرەك.  اعا حاننىڭ مۇنداي كوزقاراسىن باتىس پەن سولتۇستىكتەگى جەر-سۋ كيكىلجىڭدەرىن وزىمەن بىرگە شەشۋگە اتسالىسىپ جۇرگەن سامەكە حان بىردەن قولدايدى. الايدا قازاق حاندىعىنىڭ وڭتۇستىك اۋماعى جانە جەتىسۋ ولكەسى تولىعىمەن جوڭعارلار قولاستىندا جاتقان. سول باسقىنشى اكىمشىلىككە بودان رەتىندە  ءتۇرلى الىم-سالىعىن بەرىپ، تاشكەنت سىندى شاھاردا تاۋەلدىلىك احۋالدا كۇن كورىپ وتىرعان ۇلى ءجۇز بيلەۋشىسى جولبارىس حانعا وسى توقتامدى تەز جەتكىزۋ كەرەك. ابىلقايىر ءباھادۇر حان بەكەم شەشىم جاسادى. جاڭعىز وعان ەمەس، ەڭ الدىمەن ەلدەگى جۇزدەر بيلەرىنە (وردابيلەرگە), ايماقتارداعى بارلىق بي، باتىر، رۋباسى، باس ادامدارعا جانە اقساقالدارعا شۇعىل تۇردە جاۋشىلار اتتاندىرىلدى...   

ابىلقايىر ءباھادۇر ەلدىڭ اعا حانى لاۋازىمىمەن قازاق استاناسى تۇركىستانعا ورنىققانىندا، باتىس ولكەدەگى كىشى جۇزگە قاراستى ەل-جۇرت ىشىنەن كوپ اۋىل ونىڭ ورداسىمەن بىرگە سول اۋماققا كوشىپ كەلىپ قونىستانعان. جاز ايلارىندا اعا حاننىڭ كوشپەلى ورداسى سولاردىڭ اراسىنا – ارىس سۋىنىڭ سالاسى بادام وزەنىنىڭ القابىنا تىگىلەتىن. سول سەبەپتى دە سونداعى ورداباسى اتالاتىن جەردى 1710 جىلدان كەيىنگى جاڭا بۇكىلحالىقتىق قۇرىلتاي وتەتىن ورىن ەتىپ بەلگىلەدى. ءسويتىپ، ابىلقايىردىڭ جازعى ستاۆكاسى قونىس تەۋىپ جۇرگەن ورداباسى بيىگىندە 18-ءشى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنەن وتە بەرە، 1726 جىلعى قارا كۇزدە، باسقىنشى جوڭعارعا قارسى كۇرەسپەك حالىقتىڭ احلاقي رۋحىن نىعايتقان، تيىسىنشە، وتان سوعىسىن جەڭىسكە جەتكىزۋ ءۇشىن ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن قولىن قۇرۋعا بەكەم بايلام جاساعان ايگىلى ءماجىلىس ءوتتى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ۇكىمەتى كۇللى جۇرتشىلىق وكىلدەرىن 20-شى عاسىردىڭ سوڭعى ونجىلدىعىندا سوندا جيناپ، جاۋدان قورعانۋدا ەل بىرلىگىنىڭ ماڭىزدى ءرول اتقارعانىن سالتاناتپەن اتاپ ءوتتى. ال 21-ءشى عاسىردىڭ باسىندا ورداباسى شوقىسىنىڭ ۇشار باسىنا اق مارمارمەن قاپتالعان ءۇش قىرلى بيىك ەسكەرتكىش مۇنارا تۇرعىزىلدى. ءۇش قىرىنداعى ارنايى تاقتالاردا  اتاقتى ءۇش ءبيىمىزدىڭ بارشانى سۇيسىنتەتىن قاناتتى سوزدەرى جازىلدى...

قازاق حالقىنىڭ باسقىنشىعا قارسى شەشىمدى تۇردە وتان سوعىسىنا شىعۋىنا بايلانىستى تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي سىندى ءۇش ۇلى ءبيىمىزدىڭ ەسىمدەرى ەرەكشە قۇرمەتپەن ايتىلاتىنى ءمالىم.  ولار بارلىق قازاق رۋ-تايپالارىن جوڭعارلارعا قارسى بىرىكتىرۋ ماسەلەسىن قاراۋ ءۇشىن ورداباسى قۇرىلتايىن شاقىردى دەلىنەدى. قالىڭ بۇقارامەن تىعىز بايلانىستا بولۋدىڭ جولى رەتىندە، بيلىككە قارا قازاق وكىلدەرىن تارتۋ قاجەتتىگى ەسىم حاننىڭ كەزىنەن باستاپ مويىندالعانى بەلگىلى. ونىڭ «ەسكى جول» اتالعان زاڭناماسىنىڭ تۇپكى ءمانى دە سول بولاتىن. سونى باسشىلىققا العان تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا بەلگىلى بيلەر ەلدى باسقارۋ جانە زاڭداردى سوناۋ «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» ۇلگىسىمەن جەتىلدىرۋ جۇمىستارىنا بەلسەنە قاتىستىرىلدى. ايگىلى «جەتى جارعى» وسى ءۇش ءجۇز بيلەرىنىڭ بەلسەنە اتسالىسۋىمەن قابىلدانعان. مىنە  سولار  ەل باسىنا كۇن تۋعان كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا ەل بوپ بىرىگىپ قارسى تۇرۋ ۇرانىن كوتەردى.  ەل ساناسىنا سولاي سىڭگەن. ۇلى جۇزدەگى ون ءبىر تايپانى، ورتا جۇزدەگى التى تايپانى، كىشى جۇزدەگى جيىرما بەس تايپانى بىرىكتىرەتىن ءۇش تايپالىق وداقتى ورتاق مۇددەگە  ۇيىستىرۋداعى بۇل اسا كورنەكتى تۇلعالارىمىزدىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالاي وتىرىپ، ولاردىڭ ۇلى كەڭەستى وتكىزۋدە باس ءامىرشىنىڭ باستاماسىنا ساي سولاي ارەكەت ەتكەنىن ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان قيسىندى كورەتىنىمىزدى ءبىز جاسىرمايمىز. 18-ءشى عاسىردا سودان بۇرىنعى كەزدەردەگىدەي داعدىمەن، بۇكىلحالىقتىق ماجىلىستەر مەن كەڭەستەر اسا جوعارى دارەجەلى بيلەۋشىلەردىڭ وردالارىندا جۇرگىزىلىپ جۇرگەنىن تاريحشىلار مويىندايدى. مۇنداي جيىندارداعى بيلەردىڭ ءسوزى قاشاندا ءوتىمدى كەلەتىن، بيلەر وزگە شونجارلاردان ءاردايىم باسىم تۇسەتىن. ەسىم حان زامانىنان بەرى حان بيلىگىنىڭ ءوزى سول بيلەر كەڭەسىنىڭ شەشىمىنە تاۋەلدى بولاتىن.   

 «اقتابان شۇبىرىندى» قاسىرەتى كەزىندە اسكەر باستاپ قازاق ەلىنىڭ تەرىستىگىنە دە، تۇستىگىنە دە  ازاتتىق جورىقتارىن جاساعان ابىلقايىر حاننىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەستى ورىستەتۋ ءۇشىن كۇللى ەل ازاماتتارىن بىرىكتىرۋدى كوزدەگەندە، وسىناۋ اتاقتى بيلەردىڭ كومەگىنە سۇيەنگەنى تاريحي شىندىققا ابدەن ساي كەلەدى. جۇزدەردىڭ حاندارى، جەكەلەگەن رۋ-تايپالار مەن قالالاردى باسقاراتىن كىشى حاندار، سۇلتاندار، رۋباسىلار، ايماقتارداعى بيلەر، اقساقالدار، وزگە دە باس ادامدار جانە، ارينە، باتىرلار باس قوسقان قۇرىلتاي باسقىنشىدان وتاندى ازات ەتۋ ءۇشىن جالپاق ەل ىشىنەن بىرىككەن قول جيۋدى ءبىراۋىزدان قولدادى. قازاق بىرىككەن اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى  مىندەتىن اعا حان ابىلقايىر باھادۇرگە جۇكتەدى.

قازىرگى قالىپتاسقان كوزقاراس بويىنشا – قۇرىلتاي كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردى اعا حان لاۋازىمىنا ەمەس، باس قولباسشى ەتىپ قانا سايلادى دەلىنەدى. مۇنداي كوزقاراستاعىلار قازاقتىڭ بۇل كەزدەگى اعا حانى بولات حان بولاتىن دەپ سانايدى. الايدا بايىپتى عىلىمي زەرتتەۋلەر بولات حاننىڭ، بىرىنشىدەن، اعا حان ەمەس، ورتا ءجۇز حانى بولعانىن، ەكىنشىدەن، ول «اقتابان شۇبىرىندى» باستالعاندا دۇنيە سالعانىن ايتادى. دەمەك، باس قولباسشى رەتىندە تاڭدالعان  ابىلقايىر ءباھادۇردى ورداباسى قۇرىلتايىندا اعا حان مارتەبەسىنە سايلاۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى، ول بۇل مارتەبەگە تاۋكە حاننىڭ ءىزباسارى قايىپ حان قازا تاپقاننان بەرى، 1719 جىلدان يە بولاتىن.  1724 جىلدان ورتا ءجۇز حانى سامەكە مەن 1720 جىلدان ۇلى ءجۇز حانى جولبارىس ونى وزدەرىنەن بارلىق جاعىنان جوعارى بولعاندىقتان دا مويىنداعان، كونە مەريتوكراتيالىق ءتارتىپتى باسشىلىققا العان بيلەر كەڭەسىنىڭ قولداعان، وسىلاي ول جەتى جىلدان بەرى اعا حان سانالاتىن. ەگەر بۇل باستاپقى كەزەڭدە زاتى ەمەس، تەك اتى عانا بار لاۋازىم سانالسا، سوندىقتان دا ونى جۇرت تەك كىشى ءجۇز حانى دەپ قانا قابىلداعان بولسا دا، جوڭعاردىڭ جويقىن شاپقىنشىلىعىنان بەرمەنگى كۇللى قازاق دالاسىن شارلاپ كورسەتكەن جاۋىنگەرلىك، قولباسىلىق ەڭبەگى مەن ەرلىگى ونىڭ ءىس جۇزىندە اعا حان ەكەنىن دالەلدەگەن ەدى. قازاق حاندىعىندا تاقتا وتىرعان ءامىرشى ادەتتە اسكەردىڭ دە باس قولباسشىسى بولاتىن، دەمەك، ابىلقايىرعا باس قولباسشىلىقتى بەرۋ ونىڭ اعا حان ەكەنىن مويىنداعاندىقتان، ەل ءۇشىن جانىن وتقا دا، سۋعا دا سالعان جانقيارلىعىن باعالاعاندىقتان جاسالعان شارا. 1710 جىلعى قاراقۇم قۇرىلتايىندا دا، 1726 جىلعى ورداباسى قۇرىلتايىندا دا ول وزىنە كورسەتىلگەن سەنىمدى اقتاپ، حان دارەجەسى مىندەتتەيتىن قولباسىلىقتى ادال اتقاردى. 

  ابىلقايىر حان ءۇش جۇزدەن جينالعان ايگىلى باتىرلارمەن اسكەري كەڭەس وتكىزىپ، شۇعىل سارباز جيناۋ، ولاردى سوعىس ونەرىنە تەزدەتىپ ۇيرەتۋ، سوسىن ەلدى بىرتىندەپ دۇشپان ەزگىسىنەن ازات ەتۋ جوسپارىن قۇردى. ءبىرىنشى كەزەكتە بىلتىرعى جەڭىستى شەرۋدەن كەيىن قايتادان جاۋ قولىندا قالعان استانادان باستاپ ايماقتاعى بارلىق قالالاردى جوڭعار بيلىگىنەن قۇتقارۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە شىقتى.  «ۇلكەن وردا قونعان»، «كىشى وردا قونعان» دەگەن جەر اتاۋلارى ابىلقايىر ءباھادۇر حان مەن ونىڭ كومەكشىلەرىنىڭ سول كەزدەگى ازاتتىق سوعىسىن باسقارعاندا ارەكەت ەتكەن ورتالىقتارىن اڭعارتسا كەرەك. بىرىككەن قازاق ارمياسى اتالمىش وردالاردا جاسالعان سوعىس جوسپارلارىنا ساي ۇرىستار جۇرگىزىپ، وڭتۇستىكتەگى قالالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ازات ەتە باستادى...


بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى

پىكىرلەر