Äbılqaiyr bahadür qalmaqtarmen ekı arada 1726 jylǧy kelısımge qol jetkızısımen, Jaiyq aimaǧyndaǧy äskeri-saiasi qyzmetın oŋtüstıktı jailap alǧan basqynşy joŋǧarlarǧa qarsy küresu mäselesıne audardy.
Sevan Rabdannyŋ qolbasşy ūldary bastaǧan joŋǧar äskerınıŋ 1723 jylǧy qanqūily şapqynşylyǧy ekpınıne Äbılqaiyr han tötep bere almaǧanyn eske tüsırdı. Keskılesken şaiqas barysynda küllı oŋtüstık jazirany qazaq elınıŋ astanasy Türkıstanmen, sol öŋırdegı barşa qalalarymen jau qolyna qaldyruǧa mäjbür bolǧanyn, jasaǧynyŋ aman qalǧan bölıgımen Qaraqūm aumaǧyna auysqanyn eske tüsırdı. Sol aimaqtaǧy jıgıtterden jaŋa qol qūryp, terıstık-batysqa attanǧanyn oiyna aldy. Qansyrap jatqan qazaq elın terıstıkten şabuǧa daiyndalǧan, sonysymen oŋtüstık aimaqty basyp alǧan joŋǧar basqynşylarymen tūtasuy yqtimal qalmaq şabuylynyŋ aldyn alǧanyn oilady. Sol äskeri şarasynan keiın, 1724 jyly Ūly dalany tüstık-şyǧys baǧytynda ūşqyr jasaǧymen köktei kesıp ötkenın, jolda beket salyp tastaǧan joŋǧarlarmen qiian-keskı ūrys sala otyryp oŋtüstıkke aimaqqa jaryp kırgenın esıne aldy. Ol bır qaharmandyqqa tūnǧan şaq edı. Aǧa han bolǧaly ordasy tört qys törınde ornalasqan qazaq astanasyn jauynger jasaqtarymen sonda jaudan bırden tazartqan. Ölkenıŋ astana ainalasyndaǧy basqynşy aiaǧy astynda qalǧan özge qalalaryn, barşa jer-sudy, ūzyn sany otyz ekı ūlysty azat etken. Bıraq aimaqtaǧy osynau jeŋımpaz şeruın, öŋırdı qaitaryp alǧan qandy şaiqastardyŋ saltanatty nätijesın baiandy ete almady. Alty-jetı aidan keiın, 1725 jyly aimaqty qaita tastap ketuge mäjbür boldy. Solardy eske tüsırıp saralai kele, ordasy ornalasqan Türkıstan şaharyn, küllı qazaq jer-suyn azat etken qalpy tūraqty ūstap tūra almauynyŋ sebebın ızdedı. Sol sebeptı joiu jolyn paryqtady.
«Aqtaban şūbyryndy» saldarynan qalyptasqan jaǧdaida eldı, jer-sudy saqtau jäne qorǧauǧa bailanysty özınıŋ tarihi missiiasyn Äbılqaiyr han adal atqaryp kele jatqan. Qaramaǧyndaǧy äskeri küştıŋ jaujürektıgınde, soǧysu önerıne jaqsy maşyqtanǧanynda, ondyq, jüzdık, myŋdyq toptardan jasaqtalǧan qūrylymynyŋ üilese äreket ete alǧanynda kümänı joq. Ol jauynger sarbazdary men sardarlaryna kınä arta almaidy. Solarmen bırge sauyt şeşpei, attan tüspei, jalpaq qazaq dalasyn terıstık-batysy men oŋtüstık-şyǧysy aralyǧynda ärılı-berılı köktei ötıp äldeneşe äskeri joryqtar jasaǧan. Sol jeŋıstı joryqtary barysynda el-jūrtqa özınıŋ aǧa han märtebesın ıs jüzınde moiyndatqan. Endı ol qazaq memleketınıŋ basşysy, aǧa hany retınde, eldı jaudan tūtastai azat etu şarasyn jasauǧa tiıs bolatyn. Al būl şarany jüzege asyrudyŋ kıltı dülei basqynşyǧa qarsy bükıl halyqty köterude jatyr edı. Jeŋısterın baiandy ete almauynyŋ sebebı men syry sol kılttı özınıŋ jäne özımen qosa barşa ämırşılerdıŋ uaqytynda dūrys paidalana almaǧandyqtarynda jatqan.
Demek, jauǧa qarsy bır jaǧadan bas, bır jeŋnen qol şyǧaryp şaiqasu mäselesın tūŋǧyş ret halyq ortasyna salǧan, özın aq kiızge otyrǧyzyp han kötergen 1710 jylǧy Qaraqūm qūryltaiy ıspettı jaŋa basqosu ūiymdastyru kezek küttırmeitın şara boluǧa kerek. Aǧa hannyŋ mūndai közqarasyn batys pen soltüstıktegı jer-su kikıljıŋderın özımen bırge şeşuge atsalysyp jürgen Sämeke han bırden qoldaidy. Alaida Qazaq handyǧynyŋ oŋtüstık aumaǧy jäne Jetısu ölkesı tolyǧymen joŋǧarlar qolastynda jatqan. Sol basqynşy äkımşılıkke bodan retınde türlı alym-salyǧyn berıp, Taşkent syndy şaharda täueldılık ahualda kün körıp otyrǧan Ūly jüz bileuşısı Jolbarys hanǧa osy toqtamdy tez jetkızu kerek. Äbılqaiyr bahadür han bekem şeşım jasady. Jaŋǧyz oǧan emes, eŋ aldymen eldegı jüzder bilerıne (ordabilerge), aimaqtardaǧy barlyq bi, batyr, rubasy, bas adamdarǧa jäne aqsaqaldarǧa şūǧyl türde jauşylar attandyryldy...
Äbılqaiyr bahadür eldıŋ aǧa hany lauazymymen qazaq astanasy Türkıstanǧa ornyqqanynda, batys ölkedegı Kışı jüzge qarasty el-jūrt ışınen köp auyl onyŋ ordasymen bırge sol aumaqqa köşıp kelıp qonystanǧan. Jaz ailarynda aǧa hannyŋ köşpelı ordasy solardyŋ arasyna – Arys suynyŋ salasy Badam özenınıŋ alqabyna tıgıletın. Sol sebeptı de sondaǧy Ordabasy atalatyn jerdı 1710 jyldan keiıngı jaŋa bükılhalyqtyq qūryltai ötetın oryn etıp belgıledı. Söitıp, Äbılqaiyrdyŋ jazǧy stavkasy qonys teuıp jürgen Ordabasy biıgınde 18-şı ǧasyrdyŋ alǧaşqy şiregınen öte bere, 1726 jylǧy qara küzde, basqynşy joŋǧarǧa qarsy kürespek halyqtyŋ ahlaqi ruhyn nyǧaitqan, tiısınşe, otan soǧysyn jeŋıske jetkızu üşın üş jüzdıŋ bırıkken qolyn qūruǧa bekem bailam jasaǧan äigılı mäjılıs öttı. Täuelsız elımızdıŋ ükımetı küllı jūrtşylyq ökılderın 20-şy ǧasyrdyŋ soŋǧy onjyldyǧynda sonda jinap, jaudan qorǧanuda el bırlıgınıŋ maŋyzdy röl atqarǧanyn saltanatpen atap öttı. Al 21-şı ǧasyrdyŋ basynda Ordabasy şoqysynyŋ ūşar basyna aq märmärmen qaptalǧan üş qyrly biık eskertkış mūnara tūrǧyzyldy. Üş qyryndaǧy arnaiy taqtalarda ataqty üş biımızdıŋ barşany süisıntetın qanatty sözderı jazyldy...
Qazaq halqynyŋ basqynşyǧa qarsy şeşımdı türde otan soǧysyna şyǧuyna bailanysty Töle bi, Qazybek bi, Äiteke bi syndy üş ūly biımızdıŋ esımderı erekşe qūrmetpen aitylatyny mälım. Olar barlyq qazaq ru-taipalaryn joŋǧarlarǧa qarsy bırıktıru mäselesın qarau üşın Ordabasy qūryltaiyn şaqyrdy delınedı. Qalyŋ būqaramen tyǧyz bailanysta boludyŋ joly retınde, bilıkke qara qazaq ökılderın tartu qajettıgı Esım hannyŋ kezınen bastap moiyndalǧany belgılı. Onyŋ «Eskı jol» atalǧan zaŋnamasynyŋ tüpkı mänı de sol bolatyn. Sony basşylyqqa alǧan Täuke hannyŋ tūsynda belgılı biler eldı basqaru jäne zaŋdardy sonau «Esım hannyŋ Eskı joly» ülgısımen jetıldıru jūmystaryna belsene qatystyryldy. Äigılı «Jetı jarǧy» osy üş jüz bilerınıŋ belsene atsalysuymen qabyldanǧan. Mıne solar el basyna kün tuǧan kürdelı tarihi kezeŋde joŋǧar şapqynşylyǧyna el bop bırıgıp qarsy tūru ūranyn köterdı. El sanasyna solai sıŋgen. Ūly jüzdegı on bır taipany, Orta jüzdegı alty taipany, Kışı jüzdegı jiyrma bes taipany bırıktıretın üş taipalyq odaqty ortaq müddege ūiystyrudaǧy būl asa körnektı tūlǧalarymyzdyŋ eŋbegın joǧary baǧalai otyryp, olardyŋ ūly keŋestı ötkızude bas ämırşınıŋ bastamasyna sai solai äreket etkenın ädılettılık tūrǧysynan qisyndy köretınımızdı bız jasyrmaimyz. 18-şı ǧasyrda sodan būrynǧy kezderdegıdei daǧdymen, bükılhalyqtyq mäjılıster men keŋester asa joǧary därejelı bileuşılerdıŋ ordalarynda jürgızılıp jürgenın tarihşylar moiyndaidy. Mūndai jiyndardaǧy bilerdıŋ sözı qaşanda ötımdı keletın, biler özge şonjarlardan ärdaiym basym tüsetın. Esım han zamanynan berı han bilıgınıŋ özı sol biler keŋesınıŋ şeşımıne täueldı bolatyn.
«Aqtaban şūbyryndy» qasıretı kezınde äsker bastap qazaq elınıŋ terıstıgıne de, tüstıgıne de azattyq joryqtaryn jasaǧan Äbılqaiyr hannyŋ azattyq jolyndaǧy kürestı örıstetu üşın küllı el azamattaryn bırıktırudı közdegende, osynau ataqty bilerdıŋ kömegıne süiengenı tarihi şyndyqqa äbden sai keledı. Jüzderdıŋ handary, jekelegen ru-taipalar men qalalardy basqaratyn kışı handar, sūltandar, rubasylar, aimaqtardaǧy biler, aqsaqaldar, özge de bas adamdar jäne, ärine, batyrlar bas qosqan qūryltai basqynşydan otandy azat etu üşın jalpaq el ışınen bırıkken qol jiiudy bırauyzdan qoldady. Qazaq bırıkken äskerınıŋ bas qolbasşysy mındetın aǧa han Äbılqaiyr bahadürge jüktedı.
Qazırgı qalyptasqan közqaras boiynşa – qūryltai Kışı jüz hany Äbılqaiyrdy aǧa han lauazymyna emes, bas qolbasşy etıp qana sailady delınedı. Mūndai közqarastaǧylar qazaqtyŋ būl kezdegı aǧa hany Bolat han bolatyn dep sanaidy. Alaida baiypty ǧylymi zertteuler Bolat hannyŋ, bırınşıden, aǧa han emes, Orta jüz hany bolǧanyn, ekınşıden, ol «Aqtaban şūbyryndy» bastalǧanda dünie salǧanyn aitady. Demek, Bas qolbasşy retınde taŋdalǧan Äbılqaiyr bahadürdı Ordabasy qūryltaiynda aǧa han märtebesıne sailaudyŋ qajetı joq edı, ol būl märtebege Täuke hannyŋ ızbasary Qaiyp han qaza tapqannan berı, 1719 jyldan ie bolatyn. 1724 jyldan Orta jüz hany Sämeke men 1720 jyldan Ūly jüz hany Jolbarys ony özderınen barlyq jaǧynan joǧary bolǧandyqtan da moiyndaǧan, köne meritokratiialyq tärtıptı basşylyqqa alǧan biler keŋesınıŋ qoldaǧan, Osylai ol jetı jyldan berı aǧa han sanalatyn. Eger būl bastapqy kezeŋde zaty emes, tek aty ǧana bar lauazym sanalsa, sondyqtan da ony jūrt tek Kışı jüz hany dep qana qabyldaǧan bolsa da, joŋǧardyŋ joiqyn şapqynşylyǧynan bermengı küllı qazaq dalasyn şarlap körsetken jauyngerlık, qolbasylyq eŋbegı men erlıgı onyŋ ıs jüzınde aǧa han ekenın däleldegen edı. Qazaq handyǧynda taqta otyrǧan ämırşı ädette äskerdıŋ de bas qolbasşysy bolatyn, demek, Äbılqaiyrǧa bas qolbasşylyqty beru onyŋ aǧa han ekenın moiyndaǧandyqtan, el üşın janyn otqa da, suǧa da salǧan janqiiarlyǧyn baǧalaǧandyqtan jasalǧan şara. 1710 jylǧy Qaraqūm qūryltaiynda da, 1726 jylǧy Ordabasy qūryltaiynda da ol özıne körsetılgen senımdı aqtap, han därejesı mındetteitın qolbasylyqty adal atqardy.
Äbılqaiyr han üş jüzden jinalǧan äigılı batyrlarmen äskeri keŋes ötkızıp, şūǧyl sarbaz jinau, olardy soǧys önerıne tezdetıp üiretu, sosyn eldı bırtındep dūşpan ezgısınen azat etu josparyn qūrdy. Bırınşı kezekte byltyrǧy jeŋıstı şeruden keiın qaitadan jau qolynda qalǧan astanadan bastap aimaqtaǧy barlyq qalalardy joŋǧar bilıgınen qūtqaru mäselesı kün tärtıbıne şyqty. «Ülken orda qonǧan», «Kışı orda qonǧan» degen jer ataulary Äbılqaiyr bahadür han men onyŋ kömekşılerınıŋ sol kezdegı azattyq soǧysyn basqarǧanda äreket etken ortalyqtaryn aŋǧartsa kerek. Bırıkken qazaq armiiasy atalmyş ordalarda jasalǧan soǧys josparlaryna sai ūrystar jürgızıp, oŋtüstıktegı qalalardy bırınen soŋ bırın azat ete bastady...
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
