قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا «الماتىنىڭ مىڭجىلدىق تاريحى: ارحەولوگيا جانە جازبا دەرەكتەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى. الماتى قالالىق ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى ۇيىمداستىرعان جيىندا ارحەولوگتار ك.بايپاقوۆ، ۋ.شالەكەنوۆ، م.نۇرپەيىسوۆ، ا.نۇرجانوۆ، شىعىستانۋشى م.ابۋسەيىتوۆا، رەستوۆراتور ق.التىنبەكوۆ، ولكەتانۋشى گ.بيليالوۆا، تۇركىتانۋشى ن. بازىلحان جانە ت.ب. عالىمدار بايانداما جاسادى.
حالىقارالىق يۋنەسكو ۇيىمى الماتى قالاسىنىڭ 1000 جىلدىعىن 2016 جىلى مەرەيتويلىق كۇندەر تىزىمىنە ەنگىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعانى بەلگىلى. تاريحشىلار اراسىندا الماتىنىڭ تاريحى تۋرالى ءارتۇرلى كوزقاراستار ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ءبىرى قالانىڭ جاسى 1000 جىل دەسە، ەندى ءبىرى ودان دا ۇزاققا سوزىلعان دەسىپ جاتتى. سول سەبەپتى، كونفەرەنتسياعا قالا تاريحىن زەرتتەۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن تاريحشىلاردىڭ تۇگەلگە جۋىعى شاقىرىلدى. شىعىستانۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆانىڭ ايتۋىنشا، الماتىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى جونىندەگى كوپتەگەن ماعۇلماتتار رەسەي، وزبەكستان، قىتاي، ءۇندىستان، يران جانە ت.ب. ەلدەردىڭ عىلىمي ورتالىقتارى مەن قولجازبالار قويمالارىندا ساقتاۋلى جاتقانى بەلگىلى. سول جازبالار مەن ەسكى باسپا كىتاپتاردىڭ كوشىرمەلەرىن اكەلۋگە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ سەپتىگى ءتيدى. XII عاسىردا الماتى باستاپقىدا قيداندار، كەيىننەن نايمان مەملەكەتىنىڭ ءىرى ساۋدا ورتالىعى جانە استاناسى بولدى. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» بويىنشا شىڭعىس حاننىڭ الماتىنى جاۋلاپ الۋعا جاساعان ەكى ارەكەتى ء ساتسىز بولىپ، نايماندارمەن ون جىل بويى سوعىسقاندا ەشتەڭە وندىرە الماعان. ءۇشىنشى ارەكەتىندە عانا قالانى الىپ، وتىرارعا قاراي وسىدان كەيىن عانا جىلجىعان. شىڭعىس حاننىڭ باتىسقا جورىعى كەزىندە ونىمەن بىرگە بولعان ەليۋي چۋتسايدىڭ ايتۋىنشا المالىققا باسقا 8-9 قالا باعىنىشتى بولعان; سول ساياحاتشىنىڭ ايتۋىنشا ىلە جازىعىندا «استىقتىڭ بەس ءتۇرىنىڭ ءبارى وسىرىلگەن». بۇل ەگىنشىلىك مادەنيەتىنىڭ دامىعاندىعىن كورسەتەدى.
ت.ع.د.، پروفەسسور ۋاقيت شالەكەنوۆتىڭ «الماتىنىڭ نەگىزى انتيكالىق زاماندا قالانعان» تاقىرىبىمەن جاساعان بايانداماسىنان ءۇزىندى كەلتىرەيىك. الماتى قالاسىنىڭ جاسىن بەلگىلەۋدە عىلىمي جەتىستىكتەرگە سۇيەنۋىمىز قاجەت. ورتالىق ازيادا تاريحي مانگە يە ارحەولوگيالىق، ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەر وتە كوپ. ولار بىرتىندەپ يۋنەسكو تىزىمىنە ەنگىزىلىپ جاتىر. تاياۋدا وسى الەمدىك ۇيىمنىڭ قارارىنا الماتى قالاسى دا كىردى. ەندى الماتى قالاسىنىڭ جاسىن بەلگىلەپ، ونى سالتاناتتى مەرەكەلەۋ ءۇشىن كوپ جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر. وسى جاعدايدا تاريحقا ءۇستىرت قارايتىن ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراستان ارىلماي جۇرگەن كەيبىر عالىمدار 1979 جىلى الماتىداعى «پوگرانۋچيليششەنىڭ» ورنىنان تابىلعان XIII عاسىردا سوعىلعان ەكى كۇمىس تيىن (مونەتا) نەگىزىنە سۇيەنىپ، الماتى شاھارىنىڭ جاسى مىڭ جىل دەپ بەلگىلەدى. مونەتالاردىڭ سوعىلعان جىلى قالانىڭ پايدا بولعان جىلى دەپ بولجاۋدىڭ ءوزى اقىلعا سيمايدى. وعان دەيىن بۇل قالا قانشا عاسىر ءومىر ءسۇرىپ، ونىڭ ءوسىپ، وركەندەگەن، ساياسي ەكونوميكالىق جانە مادەني ورتالىققا اينالعان، كەيىن ءوز اقشاسىن شىعارعان بولۋى ءتيىس. الماتىنىڭ جاسى 1000 جىل دەپ مەرەكەلەۋدىڭ نەگىزى جوق. الماتىنى انتيكا زامانىندا نەگىزى سالىنعان كونە قالا ەكەنىن دالەلدەيتىن ارتەفاكتىلەرگە توقتالايىق. جەر ءجانناتى جەتىسۋ وڭىرىندە ورنالاسقان انتيكالىق قالا وسى كۇنگى الماتىدان ارحەولوگتار 24 ەسكەرتكىش اشتى. ولاردان 10-عا جۋىق تۇراقتى قونىستىڭ ورنى، 14 شاقتى وبا اشىلدى. وسى اشىلعان جانە زەرتتەلگەن ەسكەرتكىشتەر ورنىنان ءارتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردە تۇرمىس-تىرشىلىكتە قولدانىلاتىن جادىگەرلەر تابىلدى. اتاپ ايتقاندا، ب.ز.ب. ءىىى-ءىى مىڭ جىلدىقتارىنا جاتاتىن تاس قۇرالدار، قولا بۇيىمدار، قولادان جاسالعان شوت، بالتا، بالعالار، ب.ز.ب. ءىح – VIII عع. تەرەڭقارا، بورالداي قونىستارىنان تابىلعان جادىگەرلەر، IV-ءىىى عع. تيەسىلى التىن بۇيىمدار، قولا بۇيىمدار جانە ت.ب. جەتكىلىكتى مولشەردە تابىلدى. بەلگىلى تۇركىتانۋشى، ت.ع.ك. ءناپىل بازىلحاننىڭ «الماتى قالاسى تاريحى مەن اتاۋىنا قاتىستى كەيبىر شىعىس جازبا دەرەكتەرى» بايانداماسىندا الماتى اتاۋىنا قاتىستى كەلەسى ماسەلەلەرگە نازار اۋدارتادى. مانجۇر-تسين ديناستياسى ءداۋىرىنىڭ كونە مانجۇر ءتىلدى ارحيۆ قۇجاتتارىندا گۋرۆان الاماتۋ، گۋەربان اليماتۋ ء(ۇش الماتى) ءتوپونيمى اتالادى. ويراتشا حاتتالىنعان Gurban Alimatu> گۋرۆان اليماتۋ ء(ۇش الماتى) مەن مانجۇرشا جازىلعان گۋرۆان الاماتۋ ء(ۇش الماتى) ءبىر اتاۋ، ءبىر توپونيم. بۇل قازىرگى الماتىنى اتاعانى. الايدا نە سەبەپتەن ءۇش الماتى دەگەنىنە نازار اۋدارساق، ول الاتاۋدىڭ ءۇش كولى (قازىرگى اتاۋى ۇلكەن الماتى، ەسىك، كولساي) نەمەسە الماتى اۋماعىنان اعىپ وتەتىن ءۇش وزەنگە (ۇلكەن الماتى، كىشى الماتى، ەسەنتاي) بايلانىستى اتالعانىن اڭعارۋعا بولادى. ال، «الماتى» اتاۋىنىڭ ەتيمولوگياسىنا كەلسەك، ول ورتا عاسىرلىق تۇرىك ءتىلىنىڭ Alma+tu> «الما» (قىزىل دومالاق جەمىس) + تۇ (جەمىس+تى) دەگەن تۋىندى سوزدەن، قازىرگى قازاق تىلىندە «الما+لى» دەگەن ۇعىم ماعىنالى تۇلعاسىنان قالىپتاسقان. سونىمەن قاتار، شاعاتاي ۇلىسى داۋىرىندە شىعىس تۇركىستان اۋماعىندا المالىق دەگەن كونە قالا بولعان. بۇل قازىرگى الماتى ەمەس.
كونفەرەنتسيا بارىسىندا ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ ديرەكتورى ج.ت.سەيدۋمانوۆ، عالىمداردان ك.بايپاقوۆ جانە م. ابۋسەيىتوۆا سالتاناتتى تۇردە عىلىمي ماقالالار جيناعىنىڭ تۇساۋىن كەستى. سونداي-اق، قولونەر شەبەرلەرىنىڭ كورمەسى مەن الماتى قالاسى تۋرالى جادىگەرلەر كەلۋشىلەر نازارىنا ۇسىنىلدى.
جاسۇلان ناۋرىءزالى
