Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq kıtaphanasynda «Almatynyŋ myŋjyldyq tarihy: arheologiia jäne jazba derekterı» atty Halyqaralyq ǧylymi- täjıribelık konferensiia öttı. Almaty qalalyq Işkı saiasat basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı ūiymdastyrǧan jiynda arheologtar K.Baipaqov, U.Şälekenov, M.Nürpeiısov, A.Nūrjanov, şyǧystanuşy M.Äbuseiıtova, restovrator Q.Altynbekov, ölketanuşy G.Bilialova, türkıtanuşy N. Bazylhan jäne t.b. ǧalymdar baiandama jasady.
Halyqaralyq IýNESKO ūiymy Almaty qalasynyŋ 1000 jyldyǧyn 2016 jyly mereitoilyq künder tızımıne engızu turaly şeşım qabyldaǧany belgılı. Tarihşylar arasynda Almatynyŋ tarihy turaly ärtürlı közqarastar ömır sürıp keledı. Bırı qalanyŋ jasy 1000 jyl dese, endı bırı odan da ūzaqqa sozylǧan desıp jatty. Sol sebeptı, konferensiiaǧa qala tarihyn zertteumen ainalysyp jürgen tarihşylardyŋ tügelge juyǧy şaqyryldy. Şyǧystanuşy, tarih ǧylymynyŋ doktory, professor Meruert Äbuseiıtovanyŋ aituynşa, Almatynyŋ tarihy men mädenietı jönındegı köptegen maǧūlmattar Resei, Özbekstan, Qytai, Ündıstan, İran jäne t.b. elderdıŋ ǧylymi ortalyqtary men qoljazbalar qoimalarynda saqtauly jatqany belgılı. Sol jazbalar men eskı baspa kıtaptardyŋ köşırmelerın äkeluge «Mädeni mūra» baǧdarlamasynyŋ septıgı tidı. XII ǧasyrda Almaty bastapqyda qidandar, keiınnen naiman memleketınıŋ ırı sauda ortalyǧy jäne astanasy boldy. «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı» boiynşa Şyŋǧys hannyŋ Almatyny jaulap aluǧa jasaǧan ekı äreketı sätsız bolyp, naimandarmen on jyl boiy soǧysqanda eşteŋe öndıre almaǧan. Üşınşı äreketınde ǧana qalany alyp, Otyrarǧa qarai osydan keiın ǧana jyljyǧan. Şyŋǧys hannyŋ batysqa joryǧy kezınde onymen bırge bolǧan Eliui Chusaidyŋ aituynşa Almalyqqa basqa 8-9 qala baǧynyşty bolǧan; sol saiahatşynyŋ aituynşa Ile jazyǧynda «astyqtyŋ bes türınıŋ bärı ösırılgen». Būl egınşılık mädenietınıŋ damyǧandyǧyn körsetedı.
T.ǧ.d., professor Uaqit Şälekenovtyŋ «Almatynyŋ negızı antikalyq zamanda qalanǧan» taqyrybymen jasaǧan baiandamasynan üzındı keltıreiık. Almaty qalasynyŋ jasyn belgıleude ǧylymi jetıstıkterge süienuımız qajet. Ortalyq Aziiada tarihi mänge ie arheologiialyq, arhitekturalyq eskertkışter öte köp. Olar bırtındep IýNESKO tızımıne engızılıp jatyr. Taiauda osy älemdık ūiymnyŋ qararyna Almaty qalasy da kırdı. Endı Almaty qalasynyŋ jasyn belgılep, ony saltanatty merekeleu üşın köp jūmystar atqarylyp jatyr. Osy jaǧdaida tarihqa üstırt qaraityn eurosentristık közqarastan arylmai jürgen keibır ǧalymdar 1979 jyly Almatydaǧy «Pogranuchilişenıŋ» ornynan tabylǧan XIII ǧasyrda soǧylǧan ekı kümıs tiyn (moneta) negızıne süienıp, Almaty şaharynyŋ jasy myŋ jyl dep belgıledı. Monetalardyŋ soǧylǧan jyly qalanyŋ paida bolǧan jyly dep boljaudyŋ özı aqylǧa simaidy. Oǧan deiın būl qala qanşa ǧasyr ömır sürıp, onyŋ ösıp, örkendegen, saiasi ekonomikalyq jäne mädeni ortalyqqa ainalǧan, keiın öz aqşasyn şyǧarǧan boluy tiıs. Almatynyŋ jasy 1000 jyl dep merekeleudıŋ negızı joq. Almatyny antika zamanynda negızı salynǧan köne qala ekenın däleldeitın artefaktılerge toqtalaiyq. Jer jännätı Jetısu öŋırınde ornalasqan antikalyq qala osy küngı Almatydan arheologtar 24 eskertkış aşty. Olardan 10-ǧa juyq tūraqty qonystyŋ orny, 14 şaqty oba aşyldy. Osy aşylǧan jäne zerttelgen eskertkışter ornynan ärtürlı tarihi kezeŋderde tūrmys-tırşılıkte qoldanylatyn jädıgerler tabyldy. Atap aitqanda, b.z.b. III-II myŋ jyldyqtaryna jatatyn tas qūraldar, qola būiymdar, qoladan jasalǧan şot, balta, balǧalar, b.z.b. IH – VIII ǧǧ. Tereŋqara, Boraldai qonystarynan tabylǧan jädıgerler, IV-III ǧǧ. tiesılı altyn būiymdar, qola būiymdar jäne t.b. jetkılıktı mölşerde tabyldy. Belgılı türkıtanuşy, t.ǧ.k. Näpıl Bazylhannyŋ «Almaty qalasy tarihy men atauyna qatysty keibır şyǧys jazba derekterı» baiandamasynda Almaty atauyna qatysty kelesı mäselelerge nazar audartady. Manjūr-sin dinastiiasy däuırınıŋ köne manjūr tıldı arhiv qūjattarynda Gurvan Alamatu, Guerban Alimatu (Üş Almaty) toponimı atalady. Oiratşa hattalynǧan Gurban Alimatu> Gurvan Alimatu (Üş Almaty) men manjūrşa jazylǧan Gurvan Alamatu (Üş Almaty) bır atau, bır toponim. Būl qazırgı Almatyny ataǧany. Alaida ne sebepten Üş Almaty degenıne nazar audarsaq, ol Alataudyŋ üş kölı (qazırgı atauy Ülken Almaty, Esık, Kölsai) nemese Almaty aumaǧynan aǧyp ötetın üş özenge (Ülken Almaty, Kışı Almaty, Esentai) bailanysty atalǧanyn aŋǧaruǧa bolady. Al, «Almaty» atauynyŋ etimologiiasyna kelsek, ol orta ǧasyrlyq türık tılınıŋ Alma+tu> «Alma» (qyzyl domalaq jemıs) + tū (jemıs+tı) degen tuyndy sözden, qazırgı qazaq tılınde «Alma+ly» degen ūǧym maǧynaly tūlǧasynan qalyptasqan. Sonymen qatar, Şaǧatai ūlysy däuırınde Şyǧys Türkıstan aumaǧynda Almalyq degen köne qala bolǧan. Būl qazırgı Almaty emes.
Konferensiia barysynda Ūlttyq kıtaphananyŋ direktory J.T.Seidumanov, ǧalymdardan K.Baipaqov jäne M. Äbuseiıtova saltanatty türde ǧylymi maqalalar jinaǧynyŋ tūsauyn kestı. Sondai-aq, qolöner şeberlerınıŋ körmesı men Almaty qalasy turaly jädıgerler keluşıler nazaryna ūsynyldy.
Jasūlan NAURYZÄLI
