ازاتتىقتىڭ اق تاڭى بىزگە وزبىر، قيتۇرقى ساياسات، قياناتتىڭ قۇربانى بولعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمىن ەل ەسىندە جاڭعىرتىپ، تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن ايقارا اشىپ بەردى. ۇلت ارىستارىنىڭ قۇندى ەڭبەكتەرى ۇرپاققا ەلدىكتىڭ، ۇلت بوپ ۇيىسۋدىڭ، عىلىم مەن بىلىمگە ۇمتىلۋدىڭ جارقىن جولىن كورسەتىپ، ۇلى مۇراتتارعا جەتەلەدى. سونداي الاش ارىستارىمەن پىكىرلەس، نيەتتەس بولعان جارقىن تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرى – ارتىنا مول مۇرا، رۋحاني قازىنا قالدىرعان، ءبىرتۋار اقىن كارىباي تاڭاتارۇلى.
بىرىنشىدەن، كارىباي اقىن ۇلتتىڭ جوعىن جوقتاعان، جۇرت مۇددەسىن ويلاعان، ەل تاعدىرىن جىرىنا ارقاۋ ەتكەن وتانشىل تۇلعا. سول كەزدەگى بۇكىل قازاق دالاسىن قۇرساۋلاعان وتارشىلدىق، ۇستەمدىك جاساۋ، ۇلتتى قىسپاققا الۋ، ەزگىگە سالۋدىڭ كورىنىستەرىنە كارىباي اقىن ازاماتشىل، جالىندى جىرلارىمەن قارسى تۇرىپ، قالىڭ بۇقارانى بىرىگۋگە شاقىردى، باس كوتەرۋگە ۇندەدى. ەلدىڭ ەرتەڭىنە الاڭداعان سۇڭعىلا اقىن:
«قالمادى مالىڭ تۇگىل باستا بيلىك،
جالىنسىز قىپ-قىزىل وت شوققا كۇيدىك.
مالى تۇر عوي باسىنان ەرىك كەتىپ،
قامالدى تار قاپاستا تالاي جۇيرىك»،- دەپ قازاق تۇرمىسىنىڭ تارىلا باستاعانىن جەتكىزىپ، بوداندىقتىڭ نوقتاسىن تاققان قيلى زامان كەلبەتىن سۋرەتتەدى. قىسپاققا شىداماعان، قياناتقا توزبەگەن اقىن:
«جىلىندا ون التىنشى شەتكە باردىم،
كوردىم دەپ زورلىق-قورلىق كوڭىلگە الدىم» دەپ باستالاتىن ءوز ولەڭىندە ناعاشى جۇرتىن پانالاعانىن، سوڭىنان ون جەتى ادام بارعان سوڭ، وكپەنى ۇمىتىپ، قىتايدان تۋىپ-وسكەن جەرىنە قايتقانىن شالقىتا جازادى. ەلىنە ورالعان اقىن باسقا ۇلت زيالىلارى سەكىلدى سوۆەت وكىمەتىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتەدى. «زورەكەر نيكولايدىڭ تاعى قۇلاپ، تۇر ەكەن قازىر جاقسى زامانىڭىز» دەپ جىرلاعان اقىن «قىلاڭداپ كەلە جاتىر تاڭ دا اتىپ» جاڭا وكىمەتكە تىلەكتەس ءۇنىن قوسادى. اقىن ءۇمىتى اقتالمايدى. ۇلت تراگەدياسى باستالادى. حالىق باسىنا «ناۋبەت» جىلدار ورنايدى. جاپپاي كوللەكتيۆتەندىرۋ، اۋقاتتىلاردى، قوجا-مولدالاردى قۋدالاۋدىڭ بەلەڭ العانىن، بۇقارانىڭ كۇيزەلگەنىن كورگەن اقىن جۇرەگى قان جىلايدى. وتتى جىرىمەن ەل ەڭسەسىن كوتەرىپ، جىعىلعان جانعا ولەڭىمەن دەم بەرۋگە تىرىسادى. ەلىمىزدىڭ باسىنا قارا كۇن تۋدىرعان گولوششەكينشىلدەر قازاقتىڭ مالىن الىپ، ءورىسىن تارىلتىپ، ءبىر-ءبىرىن اڭدىتىپ، اشارشىلىقتى قولدان ۇيىمداستىردى. حالىق سانى كۇرت ازايدى. باس ساۋعالاپ، اشارشىلىقتىڭ ازابىنا شىداماعان جۇرت قىتاي جاققا وتە باستايدى. كەتىپ بارا جاتقان بەيبىت ەلدى اۋداندىق وگپۋ باسكەسەرلەرى اياۋسىز شانشىپ، وقتىڭ استىنا الادى. حالىقتىڭ مۇڭىن جىرلاپ، ولەڭىنە وزەك ەتكەن، ۇلكەن جۇرەكتى قايراتكەر اقىن دا وسى دۇربەلەڭ كەزىندە وققا ۇشادى. مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ «كوشپەندى شارۋالار» قايدان شىقتى؟» اتتى ماقالاسىندا: «ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆتىڭ 44-قورى، 492-ىسىندە قاراتال اۋدانىنىڭ تۇرعىندارىن شەكارادان كوشە ءوتىپ بارا جاتقاندارىندا اتقان دا جاعداي بولعاندىعى ايتىلادى. مۇنداي سۇمدىق نەكەن-ساياق بولسا ءبىر ءسارى عوي. ونىڭ ءبارىن ءوز كوزىمەن كورگەن قارتتار ءالى دە بار. ايگىلى اسەت نايمانباەۆپەن ايتىسىپ، ونى جەڭگەن اقىن كارىباي ساسانوۆ تا جانە ونىڭ قاسىنداعى قارۋسىز جاندار دا شەكارادا سوتسىز، تەرگەۋسىز سول جىلدارى اتىلىپ كەتكەندىگىن بۇل كۇندە جاسىرۋدىڭ ەش رەتى جوق.»- دەپ جازادى. ءبىر عاجابى، اقىن ايانىشتى تاعدىرىن، جازىقسىز كۇيىن «ءتۇس» دەگەن ولەڭىندە اينا-قاتەسىز بولجاپ كەتكەن ەكەن. قاسيەت قونعان اقىننىڭ باقىلداسۋى بولعان وسى جىرىندا ءباحادۇر بابالاردىڭ، ەل ارداقتىلارىنىڭ، رۋ باسىلارىنىڭ اتتارى قۇرمەتپەن اتالادى. (وسى ولەڭنىنىڭ وزىنەن-اق بۇگىنگى ۇرپاق ءوز اتالارىنىڭ ەسىمدەرىن تانىپ-ءبىلىپ، زەرتتەي الادى)
.....مىڭ توعىز ءجۇز وتىز ءبىر بولدى ءبىر سىن،
كۇيزەلىس بولدى قاتتى حالىققا تىم.
ەرلەرگە ەر تانىعان قاتەر ءتونىپ،
ىقتايتىن كەرەك بولدى قويانعا جىم....
.....اكەلىپ ءبىر شۇڭقىرعا قاماپ جىعىپ،
كەۋدەمە ءبىر-ەكەۋى الدى شىعىپ.
شامام جوق قارسىلاسار دەمىم قۇرىپ،
ءولىپپىن جان تاپسىرىپ مەن تۇنشىعىپ.
حات جازدىم قالام الىپ ويانا ساپ،
بولدى دەپ بۇل ءبىر سۇمدىق ۋايىمداپ... -دەپ تولعاعان قايران اقىن، اسىرا سىلتەگەن زۇلىمداردىڭ 1931 جىلى قۇربانىنا اينالادى.
ەكىنشىدەن، كارىباي تاڭاتارۇلىن ارعى-بەرگى تاريحتى تەرەڭ بىلەتىن، كەڭ تىنىستى ەپيك اقىن دەپ ايتۋعا بولادى. اقىن شىعارمالارىنداعى كەسەك تۋىندىلار - تاريحي داستاندارى سونىڭ دالەلى. «مۇرىن مەن بايجىگىت»، «مايقى بي»، «قانجىعالى بوگەمباي» «قاراكەرەي قابانباي» داستاندارىنداعى تىڭ دەرەك، كوركەمدىك شەشىم، كەستەلى ءتىل، وبرازدى تەڭەۋلەر ارقىلى اقىندىق قۋاتىن ايقىنداپ تۇر. كارىباي اقىننىڭ ەرەكشە نازار اۋدارتاتىن تۋىندىسى – «وتىرارىم –استانام » ولەڭى. اقىن مۇراسىن زەرتتەۋشى، فولكلورشى-عالىم اسقار يگەن: «ونىڭ اقتامبەردى جىراۋشا قۇلاشىن سەرمەپ، اسقاق ارمانعا تولعاتقان كەزدەرى كىسىنى ءتىپتى سەلت ەتكىزەدى» دەگەن پىكىرىن ايتادى. شىنىندا دا كارىباي اقىننىڭ وسى ولەڭى تۇلپار ءمىنىپ، تۋ العان اسقاق رۋحتى دوسپانبەت، قازتۋعان سەكىلدى جورىق جىراۋلارىنان باستاپ، ەرلىكتى، يماندىلىقتى، ەلدىكتى، بەرەكە-بىرلىكتى جىر ەتكەن بۇقار تولعاۋلارىمەن، اقيقاتتى سەمسەر ەتكەن ءدۇر ماحامبەت، ۇيقى بەرىپ ،قايعى العان دۋلات باباتايۇلىنىڭ سارى التىننىڭ بۋىنداي بۋىرقانعان جىرلارىمەن ۇندەسەدى. «جاراتۋشى ءبىر اللا، تىلەگىمدى بەرە گور» دەپ باستالاتىن كوركەم ولەڭى الاش ارمانىن جەتكىزەدى.
...ماسكەۋ، مىسىر، باعداتتاي
ساۋلەتتى قالام بولار ما؟
ەمىنبەيتىن باسقا ەلگە،
باقىت قۇسى قونار ما؟ دەگەن اقىن تىلەگى ورىندالدى. قازاعى ازاتتىقتىڭ كوك بايراعىن جەلبىرەتتى، ارقا توسىنە ساۋلەتتى قالا سالدى.
ۇشىنشىدەن، كارىباي اقىننىڭ يسلام قۇندىلىقتارىن باعالاپ، شاريعاتتى جەتىك بىلگەنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. شىعارمالارىنىڭ دەنىن ءبىر اللاعا سىيىنىپ باستايدى. «قازاقتىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋى، ماحمۇد دانانىڭ «قازاق» اتالۋى» دەگەن تولعاۋىندا شىعىس اقىندارىنا ءتان نازيراشىلىق ءداستۇردى ۇستانادى. مىسالى
ارتىمدا ءوزىم ولسەم، ءسوزىم قالسىن،
جىگىتتەر كوزى اشىق عيبرات السىن،
ماشااللاحۋ كانا ءلام ياشا ءلام ياكۋن
كوزى اشىق كوكىرەگى وياۋ زيالى جان
بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىنا كوزىن سالسىن! دەگەن جىر جولدارىنداعى ارابشا سوزدەردىڭ، «اللانىڭ قالاعانى بولادى، قالاماعانى بولمايدى» دەپ كەلتىرگەنى حاق دىنىنە مويىنسۇنعان، مۇسىلمان سەنىمىنە ساي امال جاساعان ءارى اراب ءتىلىن دە جاقسى بىلگەنىن اڭعارتادى.
تورتىنشى، ساڭلاق اقىن ءوز تۇرعىلاستارى سەكىلدى حاكىم ابايدى ۇستاز تۇتقان. اقىن ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنىنا قاراپ وتىرىپ، قولىندا اراب،پارسى تىلدەرىندەگى كىتاپتاردىڭ بولعانىن، ءوزى دە كىتاپ شىعارۋعا تالپىنعانىن بايقاۋعا بولادى. ءوز ولەڭدەرىنە بيىك تالاپ قويادى. اباي ۇلگىسىمەن بىلىمگە، ادامدىققا شاقىرادى.
بالاسى تاڭاتاردىڭ مەن- كارىباي.
بولىپپىن مالعا كەدەي، ولەڭگە باي.
ءسوزىمدى بىرەۋ ماقتار، بىرەۋ سوگەر،
جۇرتقا تەگىس ۇناۋى ەكىتالاي – دەپ سىن كوزبەن قارايدى.
«ارتىنا ءسوز قالدىرعان ولمەيدى دەپ
ايتقانىن ۇعىڭىزدار اقىن اباي» دەپ كوڭىلىنە مەدەت تۇتىپ، اباي سوزىنە جۇگىنەدى.
الاشقا ورتاق تۇلعا، ءدۇلدۇل اقىن كارىباي تاڭاتارۇلىنىڭ ەسىمى ەرتەرەكتە اسەت نايمانبايۇلىمەن ايتىسى ارقىلى عانا قالىڭ كوپشىلىككە بەلگىلى بولسا، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن عانا ءار جەردەن جيناقتالعان شىعارمالارى ناسيحاتتالىپ، ادەبي ورتادا تانىلا باستادى. جىلدار بويى ساناسىندا عانا ساقتاپ كەلگەن تارباعاتاي جۇرتشىلىعى اقىنمەن رۋحاني قاۋىشىپ، اسىلىن تاپقانداي، وشكەن وتىن جاققانداي قۋاندى. رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق، اۋداندىق گازەتتەرگە دۇركىن-دۇركىن كارىباي تاڭاتارۇلى تۋرالى ماقالالار جاريالاندى. ولكەتانۋشى، شەجىرەشى، اقتاڭگەر اقىن قاليحان التىنباەۆ، شەجىرەشى، ارداگەر ءماۋلىتحان سىدىقوۆ، اعايىنى تورتاي جاعىپاروۆ، اقىن سەرىك جۇماتوۆتار اقىن ولەڭدەرىن ۇرپاق جادىندا جاڭعىرتىپ، ناسيحاتتالۋىنا ۇلەس قوستى. 1995 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرۋشى رەتىندە «اسەتپەن ايتىسقان كارىباي اقىن شىعارماشىلىعى» تاقىرىبىنداعى ديپلومدىق جۇمىس، ۇستازىم، پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشەۆ جەتەكشىلىگىمەن جازىلعان بولاتىن.
كارىباي اقىننىڭ رۋحاني مۇراسى اسىرەسە قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا جاقسى ساقتالعان. 2011 جىلى استاناداعى «ەل-شەجىرە» باسپاسىنان پروفەسسور قۇنىپيا الپىسباەۆتىڭ العى سوزىمەن كارىباي تاڭاتارۇلىنىڭ كىتابى جارىق كوردى. وسى كىتاپتاعى بارلىق شىعارمالاردى «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنا تاپسىرعان جازۋشى، زەرتتەۋشى، عالىم، قىتايداعى «اتامۇرا» سىيلىعىنىڭ يەگەر اسقار يگەنۇلى. اقىن شىعارمالارىن ەل ىشىنەن جيناپ، سارالاپ، تالداپ، تولىقتىرىپ 2015 جىلى «ءۇش قيان» باسپاسىنان شىعارعان اسقار يگەنۇلىنىڭ ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. حالىق ىشىندە ساقتالعان قازىنا، كونەكوز قاريالاردىڭ كوكىرەگىندە جاتتالعان، سارى قاعازدا حاتتالعان كارىباي مۇراسىن ىجداحاتتىلىقپەن جيناپ، ۇرپاق يگىلىگىنە بەرىپ وتىرعان اسقار يگەنۇلىنا مىڭ العىس!
ارينە، اقىن مۇرالارىن جيناقتاۋدا ۇلى قۇناپيانىڭ زەرەكتىگى، قاعىلەزدىگى ۇلكەن ولجا بولعانىن ايتۋىمىز كەرەك. ۇرپاعىنان كوشىرىپ الىپ ناسيحاتتاعان، اقىن مۇرالارىن ەل ىشىنە دارىپتەگەن شەجىرەشى، فولكلورشى بەيسەنعالي سادىقانۇلىنىڭ ەسىمىن ەرەكشە ىلتيپاتپەن اتاپ وتكەن ورىندى. ب.ابىلقاسىموۆ، ز.سانىك، ا. ءجۇنىسوۆ، ءا.سادۋاقاسۇلى، ج.شاكەن، ءا.داۋلەتحان ت،ب ەڭبەكتەرىندە ەسىمى اتالىپ قانا وتكەن جىر جامپوزى - كارىباي تاڭاتارۇلىنىڭ شىعارمالارى ءالى دە زەردەلەنىپ، اقىننىڭ ايتىسكەرلىك قىرى، باتيمەن ايتىسى، اتاسى بوقباسار بي تۋرالى تولعاۋى، قابانبايدىڭ ۇرپاعى سۇلەيمەن بي تۋرالى ولەڭى، جەر-سۋ اتتارىن اسپەتتەگەن، تورەلەردىڭ الدىندا قايمىقپاي شىندىقتى ايتقان جىرلارى بولەك-بولەك تاقىرىپ.
شىعىس قازاقستان وبلىسى، تارباعاتاي اۋدانى قارعىبا اۋىلىندا دۇنيەگە كەلىپ، الاشتىڭ ورتاق پەرزەنتىنە، حاس تۇلپارىنا اينالعان كارىباي تاڭاتارۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىپ، جاڭاشا پايىمداۋدى قاجەت ەتەدى. اقىننىڭ تۋعان جىلى تۋرالى پىكىر سان الۋان. 2002 جىلى جارىق كورگەن «قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» 4- تومىندا 1861 جىل دەپ بەرىلسە، ەندى ءبىر دەرەكتەردە 1873, 1866 دەپ قاتە كورسەتىلىپ ءجۇر. اقىننىڭ تۋعان جىلى 1872 جىل ەكەندىگى ءوز ولەڭىندە تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلىپ تۇر. ولاي بولسا، 2022 جىلى سان قىرلى تالانت يەسى كارىباي تاڭاتارۇلىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولادى.
جاقىندا تارباعاتاي اۋدانىنىڭ اكىمى سەرىكقازى قۇسايىنۇلى كارىباي اقىننىڭ ەسكەرتكىشىن ورناتۋدى قولعا العانىن ەستىدىك. ەندى اقىن ەسىمىن ۇلىقتاۋ، ۇرپاعى ۇمىتپاۋ ءۇشىن تۋعان جەرى قارعىبا اۋىلىنداعى يۋ.گاگارين مەكتەبىنە كارىباي تاڭاتارۇلىنىڭ ەسىمى بەرىلسە،
«...جىر اعىپ، كوكىرەگىمنەن ولەڭ گۋلەپ،
سۋىنداي تاسىپ اققان قارعىبانىڭ.
ەندىگى بار ارمانىم وسى بولدى،
ارتىما قانداي ەڭبەك قالدىرامىن..،- دەپ تولعانعان، ەركىندىكتى اڭساعان اقىن ارمانىنىڭ ورىندالعانى سول بولار ەدى!
سەرىك اكىرامۇلى قاليەۆ،
اقىن، قر مادەنيەت قايراتكەرى