زاتى ادام بالاسىمەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان، كونەرمەس تە كوگەرمەس سەزىمدەردىڭ ءبىرى – قىزعانىش. ادامنىڭ كوزىنە شەل قاپتاتاتىن قارا قىزعانىشتاردان كەكشىلدىك پەن كۇنشىلدىك، باقاستىق پەن باقتالاستىق قوزداپ، نەشە ءتۇرلى قىلمىستار جاسالىپ جاتاتىنى دا ەشكىمگە قۇپيا ەمەس.
ارينە ماحابباتتاعى قىزعانىشتىڭ ماسەلەسى قيىنىراق. بۇل ارادا ءبىز ءبىر-بىرىنە وپاسىزدىق جاساۋ، كوزگە ءشوپ سالۋ سياقتى، تاعى باسقا ەرلى-زايىپتىلار اراسىنداعى قىزعانىشتاردىڭ سەبەپ-سالدارلارىنا توقتالىپ جاتپايمىز. تەك ەرتە زامانداعى ايگىلى ريم يمپەراتورىنىڭ: «تسەزاردىڭ ايەلىنىڭ ادالدىعى كۇماننان تىس» دەگەن استارلى ءافوريزمىن العا تارتۋمەن شەكتەلەمىز. البەتتە، ومىرلىك جار-قوساعىنا دەگەن وسىنداي شەكسىز، العاۋسىز سەنىم قازىرگى كەزدە دە وت باسى، وشاق قاسىنداعى قىزعانىش دەگەن قىزىل ءيتتىڭ ابالاعان اپتىعىن باسىپ، ازايتارى انىق.
قىزعانىش الەۋمەت ءومىرىنىڭ، قوعام تولقىنىنىڭ بارلىق قاتپار-قالتارىستارىن قامتيدى. ادام بويىنداعى تەرىس مىنەز، جاماندىق اتاۋلىنى ولتىرە شەنەگەن اباي حاكىمنىڭ «ەسكەندىر» پوەماسى: «وسى جۇرت ەسكەندىردى بىلە مە ەكەن، ماكەدونيا شاھارى وعان مەكەن. فيليپ پاتشا بالاسى ەر كوڭىلدى، ماقتان سۇيگىش، قىزعانشاق ادام ەكەن» دەپ باستالادى. مىنە، وسى ماقتان ءسۇيگىش، قىزعانشاق ەسكەندىر پاتشا بولا سالىسىمەن «ءوز جۇرتى از كورىنىپ، كورشىلەرگە كوز الارتىپ قارادى وڭدى-سولدى» دەيدى. ءيا، قىزعانىش استامشىلدىققا، اشكوزدىككە، تويىمسىزدىق پەن ىنساپسىزدىققا جەل بەرەدى. وسى زامانعى ەلارالىق قاتىناستاردا دا قىزعانىشتان تۋعان باقاي ەسەپتەر بولماي جاتىر دەپ كەپىلدىك بەرە المايمىز. اسىرەسە قازاق ەلىنىڭ جەرىنىڭ كەڭدىگىن، كەنىنىڭ كەنەندىگىن كۇندەپ كورە الماۋشىلار، سوعان جاڭاعى ەسكەندىر پاتشاداي كوز الارتۋشىلار وسى تاياۋ توڭىرەكتەن-اق تابىلاتىنىنا ەش ءشۇبالانباڭىز.
الىمساقتان كەلە جاتقان امبەگە بەلگىلى ءبىر دەرت – ۇلى تۇلعالاردىڭ، ونەر يەلەرىنىڭ تالانت-دارىنىن قىزعانۋ. ارىدا سوكراتقا، بەرىدە موتسارتقا ۋ بەرىپ ولتىرگەن دەگەن اڭگىمەلەر تاريح پاراعىندا حاتتالىپ قالعان. كەزىندە ۇلى اقىن پۋشكين «موتسارت پەن سالەري» دەگەن شاعىن درامالىق داستان جازىپ، قىزعانىش قاسىرەتىنىڭ كوركەم شىندىعىن كەلىستىرە سۋرەتتەگەن بولاتىن. موتسارتتىڭ اۋزىنا: «ول دانىشپان عوي. ال دانىشپاندىق پەن زۇلىمدىق – ءبىر قاۋىزدا قابىسپايتىن ەكى ءتۇرلى نارسە» دەگەن سوزدەر سالادى. سول ايتقانداي، ناعىز كەمەڭگەرلەر قىزعانىش سىندى پەندەشىلىككە بوي الدىرماسا كەرەك-ءتى.
ەجەلگى قازاق دالاسىندا بىرەۋدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن سۇلۋ جارىن، جۇيرىك اتىن، قىران بۇركىتىن قىزعانىپ قارا كۇشكە جۇگىنۋ جاعدايلارى از بولماعانىن بايقايمىز. عاشىقتاردىڭ اراسىنا تىكەنەك بولىپ شىققان قارا قىزعانىشتىڭ قياناتشىل بەينەلەرى – قودار مەن بەكەجان. ەرەيمەننىڭ جازىعىندا، ساعىنايدىڭ اسىنداعى الامان بايگەدە قۇستاي ۇشىپ ءبىرىنشى بولىپ كەلە جاتقان اقان سەرىنىڭ قۇلاگەر تۇلپارىنىڭ التىن باسىن بالتالاپ شاۋىپ جەر قاپتىرعان دا – باتىراش قىزعانىش ەدى. بىراق قاسكويلەر ءبارىبىر دىتتەگەن ارام پيعىلدارىنا جەتە العان جوق. قايتا قازاقتىڭ بارلىق زاماندارداعى ورەن جۇيرىگى قۇلاگەر بولىپ قالدى. حالقىمىز ءۇشىن حاس تالانتتىڭ دا شىنايى بەينەسى – قۇلاگەر.
نازىك جۇرەكتى، جانى جارالانعىش كەرەمەت دارىن يەلەرى قىزعانىش پەن كۇنشىلدىك قۇربانى بولىپ جاتاتىنى بەلگىلى. سىرتتان عايباتتاۋ، قاڭقۋ مەن سىبىس تاراتۋ، وتىرىك پەن وسەك – كۇنشىلدەردىڭ باستى قارۋى. قازاقتىڭ اياۋلى ءانشىسى كۇلاش بايسەيىتوۆا، ايماڭداي اقىنى مۇقاعالي ماقاتاەۆ جانە باسقالارى قىزعانىشتىڭ قىزىل يتىنە تالانبادى دەپ كىم ايتادى.
كەزىندە كەڭەستىك كەر ساياساتتىڭ سىرەۋ مۇزدى سەڭىن بۇزىپ كەنەسارى حان تۋرالى «قاھار» رومانىن جازعان ۇلتجاندى قايسار قالامگەر ءىلياس ەسەنبەرلين كورە الماۋشىلىقتىڭ قۇرباندىعىنا شالىندى، بالە ىزدەگەندەر باسىنان قيقۋ كەتىرمەدى. اقساقال جازۋشىلارىمىزدىڭ ءوزى ۇلت مۇددەسىن پەندەشىلىككە جىعىپ بەرىپ، قازاق جاستارىنىڭ ساناسىندا ۇلكەن سىلكىنىس تۋدىرعان شىعارمانى سان-ساققا جۇگىرتىپ، الدىنان ون سان كەدەرگىلەر ورناتىپ باقتى. وسى جاعداي تالقىعا تۇسكەن جيىندا تەك پارتيزان جازۋشى ءادي ءشارىپوۆ قانا: «ءبىز نەگە وسىنشالىقتى قىزعانشاق، كۇنشىلمىز؟ تاريحي تاقىرىپتى باعالاماۋ كورسوقىرلىق قوي!» دەپ نازالاندى. ايتكەنمەن، سول «قاھاردى»، تۇتاستاي «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىن حالىق ءوزى حان كوتەرىپ اكەتتى. تريلوگيا لەنيندىك سىيلىققا ۇسىنىلدى. قاتاڭ ىرىكتەۋدەن كەيىن ەكى ۇمىتكەر عانا قالدى: گرۋزين دۋمبادزە مەن قازاق ەسەنبەرلين. كۋاگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، ماسكەۋگە ۇلكەن توپ بولىپ كەلگەن گرۋزيندەر ءوز جازۋشىسىنىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ، مارتەبەلى سىيلىققا تەك سونىڭ لايىقتىلىعىنا ءتيىستى ورىننىڭ كوزىن جەتكىزگەن، سەندىرگەن. ال ءبىز، قازاقتار نە ىستەدىك؟ ەسەنبەرليندى جالالاعان دومالاق ارىز، شاعىم حاتتاردى توگىپ تاستادىق. ءسويتىپ سىيلىق دۋمبادزەگە بەرىلدى. ءبىر-ءبىرىنىڭ باعىن قىزعانعان، التى باقان، الاۋىز قازاق ايدالادا قالدى.
وسىنداي كەلەڭسىز جايلار كەلەشەگىمىزگە ساباق بولسا، قانە. اباي حاكىم ايتقانداي، جانى اياۋلى جاقسىعا قوسامىن دەپ ىرىلداتىپ قىزعانىشتىڭ ءبىر-ءبىر قىزىل ءيتىن ساقتاعاننان ساقتاسىن قۇداي. يماندىلىققا جات قىزعانىش ءناپسىسىن تىيا بىلەيىك، ىشتارلىق پەن كورە الماۋشىلىقتان اۋلاق بولايىق، اعايىن!..
قورعانبەك امانجول
