Zaty adam balasymen bırge jasasyp kele jatqan, könermes te kögermes sezımderdıŋ bırı – qyzǧanyş. Adamnyŋ közıne şel qaptatatyn qara qyzǧanyştardan kekşıldık pen künşıldık, baqastyq pen baqtalastyq qozdap, neşe türlı qylmystar jasalyp jatatyny da eşkımge qūpiia emes.
Ärine mahabbattaǧy qyzǧanyştyŋ mäselesı qiynyraq. Būl arada bız bır-bırıne opasyzdyq jasau, közge şöp salu siiaqty, taǧy basqa erlı-zaiyptylar arasyndaǧy qyzǧanyştardyŋ sebep-saldarlaryna toqtalyp jatpaimyz. Tek erte zamandaǧy äigılı Rim imperatorynyŋ: «Sezardyŋ äielınıŋ adaldyǧy kümännan tys» degen astarly aforizmın alǧa tartumen şektelemız. Älbette, ömırlık jar-qosaǧyna degen osyndai şeksız, alǧausyz senım qazırgı kezde de ot basy, oşaq qasyndaǧy qyzǧanyş degen qyzyl ittıŋ abalaǧan aptyǧyn basyp, azaitary anyq.
Qyzǧanyş äleumet ömırınıŋ, qoǧam tolqynynyŋ barlyq qatpar-qaltarystaryn qamtidy. Adam boiyndaǧy terıs mınez, jamandyq ataulyny öltıre şenegen Abai hakımnıŋ «Eskendır» poemasy: «Osy jūrt Eskendırdı bıle me eken, Makedoniia şahary oǧan meken. Filip patşa balasy er köŋıldı, Maqtan süigış, qyzǧanşaq adam eken» dep bastalady. Mıne, osy maqtan süigış, qyzǧanşaq Eskendır patşa bola salysymen «öz jūrty az körınıp, körşılerge köz alartyp qarady oŋdy-soldy» deidı. İä, qyzǧanyş astamşyldyqqa, aşközdıkke, toiymsyzdyq pen ynsapsyzdyqqa jel beredı. Osy zamanǧy elaralyq qatynastarda da qyzǧanyştan tuǧan baqai esepter bolmai jatyr dep kepıldık bere almaimyz. Äsırese Qazaq elınıŋ jerınıŋ keŋdıgın, kenınıŋ kenendıgın kündep köre almauşylar, soǧan jaŋaǧy Eskendır patşadai köz alartuşylar osy taiau töŋırekten-aq tabylatynyna eş şübälanbaŋyz.
Älımsaqtan kele jatqan ämbege belgılı bır dert – ūly tūlǧalardyŋ, öner ielerınıŋ talant-darynyn qyzǧanu. Aryda Sokratqa, berıde Mosartqa u berıp öltırgen degen äŋgımeler tarih paraǧynda hattalyp qalǧan. Kezınde ūly aqyn Puşkin «Mosart pen Saleri» degen şaǧyn dramalyq dastan jazyp, qyzǧanyş qasıretınıŋ körkem şyndyǧyn kelıstıre surettegen bolatyn. Mosarttyŋ auzyna: «Ol danyşpan ǧoi. Al danyşpandyq pen zūlymdyq – bır qauyzda qabyspaityn ekı türlı närse» degen sözder salady. Sol aitqandai, naǧyz kemeŋgerler qyzǧanyş syndy pendeşılıkke boi aldyrmasa kerek-tı.
Ejelgı qazaq dalasynda bıreudıŋ maŋdaiyna bıtken sūlu jaryn, jüirık atyn, qyran bürkıtın qyzǧanyp qara küşke jügınu jaǧdailary az bolmaǧanyn baiqaimyz. Ǧaşyqtardyŋ arasyna tıkenek bolyp şyqqan qara qyzǧanyştyŋ qiianatşyl beinelerı – Qodar men Bekejan. Ereimennıŋ jazyǧynda, Saǧynaidyŋ asyndaǧy alaman bäigede qūstai ūşyp bırınşı bolyp kele jatqan Aqan serınıŋ Qūlager tūlparynyŋ altyn basyn baltalap şauyp jer qaptyrǧan da – batyraş qyzǧanyş edı. Bıraq qasköiler bärıbır dıttegen aram piǧyldaryna jete alǧan joq. Qaita qazaqtyŋ barlyq zamandardaǧy ören jüirıgı Qūlager bolyp qaldy. Halqymyz üşın has talanttyŋ da şynaiy beinesı – Qūlager.
Näzık jürektı, jany jaralanǧyş keremet daryn ielerı qyzǧanyş pen künşıldık qūrbany bolyp jatatyny belgılı. Syrttan ǧaibattau, qaŋqu men sybys taratu, ötırık pen ösek – künşılderdıŋ basty qaruy. Qazaqtyŋ aiauly änşısı Küläş Baiseiıtova, aimaŋdai aqyny Mūqaǧali Maqataev jäne basqalary qyzǧanyştyŋ qyzyl itıne talanbady dep kım aitady.
Kezınde keŋestık ker saiasattyŋ sıreu mūzdy seŋın būzyp Kenesary han turaly «Qahar» romanyn jazǧan ūltjandy qaisar qalamger Iliias Esenberlin köre almauşylyqtyŋ qūrbandyǧyna şalyndy, bäle ızdegender basynan qiqu ketırmedı. Aqsaqal jazuşylarymyzdyŋ özı ūlt müddesın pendeşılıkke jyǧyp berıp, qazaq jastarynyŋ sanasynda ülken sılkınıs tudyrǧan şyǧarmany san-saqqa jügırtıp, aldynan on san kedergıler ornatyp baqty. Osy jaǧdai talqyǧa tüsken jiynda tek partizan jazuşy Ädi Şärıpov qana: «Bız nege osynşalyqty qyzǧanşaq, künşılmız? Tarihi taqyrypty baǧalamau körsoqyrlyq qoi!» dep nazalandy. Äitkenmen, sol «Qahardy», tūtastai «Köşpendıler» trilogiiasyn halyq özı han köterıp äkettı. Trilogiia lenindık syilyqqa ūsynyldy. Qataŋ ırıkteuden keiın ekı ümıtker ǧana qaldy: gruzin Dumbadze men qazaq Esenberlin. Kuägerlerdıŋ aituynşa, Mäskeuge ülken top bolyp kelgen gruzinder öz jazuşysynyŋ şaşbauyn köterıp, märtebelı syilyqqa tek sonyŋ laiyqtylyǧyna tiıstı orynnyŋ közın jetkızgen, sendırgen. Al bız, qazaqtar ne ıstedık? Esenberlindı jalalaǧan domalaq aryz, şaǧym hattardy tögıp tastadyq. Söitıp syilyq Dumbadzege berıldı. Bır-bırınıŋ baǧyn qyzǧanǧan, alty baqan, alauyz qazaq aidalada qaldy.
Osyndai keleŋsız jailar keleşegımızge sabaq bolsa, qane. Abai hakım aitqandai, jany aiauly jaqsyǧa qosamyn dep yryldatyp qyzǧanyştyŋ bır-bır qyzyl itın saqtaǧannan saqtasyn Qūdai. İmandylyqqa jat qyzǧanyş näpsısın tyia bıleiık, ıştarlyq pen köre almauşylyqtan aulaq bolaiyq, aǧaiyn!..
Qorǧanbek AMANJOL
