Stalin, Nazarbaev, endı oligarh Kaspii men Qara teŋız arasyn qosudy ūsyndy

Soŋǧy künderı Kaspii men Qara teŋızdı jerasty tunnelı arqyly qosu ideiasy qaitadan özektı bola bastady. Būl utopiialyq joba alǧaş ret HH ǧasyrdyŋ basynda İosif Stalinnıŋ tarapynan ūsynylǧan edı, al HHI ǧasyrdyŋ basynda sol kezdegı Qazaqstan prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev ony qaita kün tärtıbıne engızdı. «Fantastikalyq joba» atalǧan osy bastamany soŋǧy kezde atyşuly äzerbaijandyq oligarh Mūsa Süleimanov qaita köterdı. Onyŋ esımı būǧan deiın bırneşe ırı alaiaqtyq ısterge bailanysty atalǧan bolatyn. KASPİI QAŞYP BARADY... Bıraz būryn ADO-G kompaniialar toby men Zyria halyqaralyq teŋız porty atynan söilegen Mūsa Süleimanov Kaspii maŋyndaǧy memleketterdıŋ basşylaryna ündeu jasap, būl ūsynysty Kaspii teŋızınıŋ tartylu mäselesın şeşuge baǧyttalǧan «tūjyrymdamalyq bastama» dep atady. Süleimanov Qara teŋız ben Kaspiidı qosatyn diametrı 10 metrlık jer asty tunnelın saludy ūsyndy. Onyŋ aituynşa, Qara teŋızdıŋ deŋgeiı joǧary bolǧandyqtan, su Kaspiige özdıgınen aǧyp kelıp, teŋız deŋgeiın tūraqtandyruǧa kömektesedı. Äzerbaijandyq oligarhtyŋ sözıne qaraǧanda, ADO-G toby jobanyŋ tehnikalyq-ekonomikalyq negızdemesın daiyndau üşın öz resurstaryn jūmyldyruǧa daiyn. Būl bastama äzerbaijandyq aqparattyq keŋıstıkte aitarlyqtai qyzyǧuşylyq tudyrmaǧanymen, Qazaqstanda qoǧamda eleulı rezonans tudyruda. 2006 jyldan berı Kaspii teŋızınıŋ su deŋgeiı ekı metrge tömendegen. Būl jaǧdai özge mäselelermen qatar, öŋırlık sauda men infraqūrylym üşın de aitarlyqtai qauıp töndırıp otyr. Bügınde Kaspii teŋızı suynyŋ kürt tömendeuınen eŋ köp zardap şegıp otyrǧan el — Qazaqstan. Būl mäsele eldıŋ teŋız sauda porttarynyŋ jūmysyna, sondai-aq jaǧalaudaǧy öŋırlerdıŋ äleumettık-ekonomikalyq ahualyna da äserın tigıze bastady. AQTAU AILAǦYNDAǦY KEDERGI Astana Times basylymynyŋ jazuynşa, Äzerbaijanda köterılgen būl ideia Qazaqstanǧa köpten kütken Düniejüzılık mūhitqa şyǧu mümkındıgın berıp qana qoimai, port infraqūrylymyna töngen qaterdı de joiuǧa kömektesuı mümkın. Qazaqstandyq būqaralyq aqparat qūraldary Qara teŋız ben Kaspiidı qosu ideiasyn talqylauǧa belsendı türde aralasuda. «Resmi ūsynys Qazaqstanǧa älı tüspegenımen, bızdıŋ el būl jobada negızgı qatysuşy retınde qarastyrylyp otyr, sebebı Kaspiidıŋ taiazdanuy Aqtau portynyŋ jūmysyna kedergı keltıre bastady», - dep jazdy QazAqparat agenttıgı. Port äkımşılıgı ökılderınıŋ aituynşa, su deŋgeiınıŋ tömendeuı saldarynan kemelerdıŋ jük kötergıştıgı 1 000 tonnaǧa azaiǧan. Eger jaǧdai odan ärı naşarlasa, būl sauda kemejaiy salasynyŋ tolyq toqtap qaluyna äkeluı mümkın. NAZARBAEVQA DEIINGI DÄUIRDE Kaspii men Qara teŋızdı qosatyn kanal salu turaly Europa däuırınıŋ basynda-aq antikalyq avtorlar jazǧan. Alaida būl joba 1917 jyly Qazan töŋkerısınen soŋ naqtyraq sipat ala bastady. 1921 jyly injener F.P. Morgunenkov ūsynǧan Manych kanalynyŋ qūrylys syzbasy keiıngı barlyq jobalarǧa negız boldy. Osy ideialardyŋ keibırı keŋestık kezeŋde ışınara jüzege asyrylǧan. 1951 jyly ıske qosylǧan Volga-Don kanaly esepke alynbasa, Kaspii men Qara teŋız arasyn jalǧaityn keme jüretın kanal saludyŋ jalǧyz mümkın nūsqasy – Kumo-Manych oipaty. Būl aimaq Europa men Aziianyŋ şartty şekarasy sanalady. Köne zamandarda būl oipat Kaspii men Azov teŋızın jalǧap jatqan būǧaz bolǧan, sondyqtan ekı su aidyny arasyndaǧy eŋ tömen ornalasqan qūrlyq bölıgı. KSRO kezınde mūndai kanal salu jūmystary bastalyp ta ketken edı. Qūrylys batys baǧyttan – Don özenı men Rostov oblysy jaǧynan jürgızıldı. 1936 jyly Ust-Manych, al 1941 jyly Veselovskii men Proletarskii gidrotoraptary ıske qosylǧan soŋ, kanaldar men şliuzder arqyly bailanysqan su qoimalary tızbegı paida boldy. «EURAZİIаǦA» QARJY BÖLGEN EQDB 2007 jyly Manych kanalynyŋ qūrylysy turaly joba jaŋa ataumen qaita jandandy. Sol jyldyŋ säuırınde Resei prezidentı Vladimir Putin Federaldy jinalysqa jyl saiynǧy joldauynda Qara jäne Kaspii teŋızderı arasyndaǧy keme qatynasyn jaqsartu maqsatynda Volga-Don kanalynyŋ ekınşı tarmaǧyn salu mäselesın ükımetke qaraudy ūsyndy. Arada bırneşe ai ötkende, mausym aiynda Qazaqstan prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev Sankt-Peterburg ekonomikalyq forumynda Volga-Don kanalymen salystyrǧanda joldy 1000 şaqyrymǧa qysqartatyn «Euraziia» kanalyn salu ideiasyn ortaǧa saldy. Jospar boiynşa, jaŋa kanal Kaspii men Azov (Qara) teŋızderın qosyp, Qazaqstan kemelerı üşın Jerorta teŋızıne jäne ärı qarai aşyq mūhitqa deiıngı teŋız jolyn aşuy tiıs edı. Kanal ejelgı zamandarda Kaspii men Qara teŋızdı tabiǧi jolmen jalǧaǧan būǧaz ornalasqan Kumo-Manych oipatynyŋ tabanymen jürgızıledı dep josparlanǧan. Jobada kanaldyŋ enı – 60 metr, tereŋdıgı şamamen 10 metr, al ūzyndyǧy 700-den 850 şaqyrymǧa deiın jetuı tiıs bolǧan. Salystyrar bolsaq, Tynyq jäne Atlant mūhittaryn qosatyn Panama kanalynyŋ ūzyndyǧy – 81 şaqyrym, al Egipettegı Sues kanaly – 170 şaqyrymnan säl asady. «Euraziia» kanalymen «özen-teŋız» sanatyndaǧy, salmaǧy 10 myŋ tonnaǧa deiıngı kemeler jüruı tiıs edı. Būl kemeler Kaspii, Azov, Qara teŋızderınde jäne Şyǧys Jerorta teŋızınde erkın jüze alatyn bolady dep boljanǧan. Qyzyǧy, būl jobany zertteu men pysyqtauǧa 2009 jyly Europa qaita qūru jäne damu bankı (EQDB) qarjy bölgen. 2010 jyly Resei men Qazaqstannyŋ bırlesken jūmys toby «Euraziia» kanalyn saludyŋ qūnyn 4,5 milliard euro dep baǧalady. Al 2014 jyly Qazaqstan prezidentı būl bastamaǧa qaita oralyp, MMU studentterıne oqyǧan därısınde būl joba turaly taǧy da aitty. SÜLEIMANOVTYŊ SUDA NESI BAR? Kaspii men Qara teŋızdı qosu ideiasy bırden sarapşylar men ekologtardyŋ alaŋdauşylyǧyn tudyrdy. Olardyŋ pıkırınşe, mūndai jobany jüzege asyru ekologiialyq tūrǧydan ülken qauıpke äkeluı mümkın. Reseilık ekologtar «Euraziia» kanalyn salu Reseidıŋ oŋtüstıgındegı auyl şaruaşylyǧy jerlerınıŋ tūzdanuy men tozuyn jyldamdatady dep eseptedı. Būdan bölek, Qara teŋız ben Kaspiidı qosu mäselesı geosaiasi tūrǧyda da talqylandy. Sarapşylardyŋ paiymdauynşa, būl bastamany Kaspii jaǧalauyndaǧy barlyq elder bırdei qoldai qoimauy mümkın. Eger kezınde Nūrsūltan Nazarbaev ūsynǧan «Euraziia» kanalynyŋ jobasy ekı teŋız arasynda kemelerdıŋ qatynauyn közdegen bolsa, qazırgı Mūsa Süleimanov ūsynǧan joba – mülde basqa sipatta. Būryn kabeldık telehabar taratu salasynda jūmys ıstegendıkten halyq arasynda «TV Mūsa» atanyp ketken Süleimanovtyŋ bastamasy – Qara teŋızden Kaspiige su tartatyn diametrı on metrlık jerasty tunnelın salu. Kaspiidıŋ taiazdanuy bükıl aimaq üşın ekologiialyq tūrǧyda ülken qauıp ekenı sözsız. Alaida äzerbaijandyq oligarhtyŋ būl bastamasy Kaspii maŋy elderınde qandai da bır baiypty talqylauǧa türtkı bolady deu ekıtalai. Eske sala keteiık, bırneşe jyl būryn Süleimanov Äzerbaijandaǧy şaǧyn jäne orta biznestı qoldauǧa arnalǧan jeŋıldetılgen nesie qorynan 25 million dollar aluǧa tyrysqan alaiaqtyq shemaǧa qatysy bar dep aiyptalǧan. Ol būl qarajatty Batumi qalasynda qonaqüi-kazino saluǧa jūmsamaq bolǧan.