قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى قانداي؟

10731
Adyrna.kz Telegram

ءبىز، قازاق جۇرتى، باقىت قۇسىن قولعا قوندىرعان حالىقپىز.  بۇل ويدى مەن ەستى بولا كەلە ەسكەرە باستادىم. نەگە دەيسىز بە؟ ويلاپ قاراساق، قازاق ەلىنىڭ بابالاردان مۇرا بولىپ قالعان كەڭ-بايتاق جەرى، تاعىلىمى مول تاريحى، ءدىنى مەن ءدىلى، انا ءتىلى بار. بالكىم، مۇنداي ماقتاۋلاردى بالدىرعان بالالار عانا تاڭداي قاعا تىڭدار. ال ەرەسەك جاندارعا بۇل جاتتاندى سوزدەر بولىپ كورىنەدى. سەبەبى، ءتىل جانە جەر ماسەلەسى سوڭعى ون جىلدىقتا اسا قىزۋ تالقىعا تۇسۋدە.

ەرتىس پەن ەدىل، ارقا مەن الاتاۋدىڭ اراسىن قامتىعان ۇلانعايىر جەرىمىزدى مەملەكەتتىڭ قورعاۋىنا قالدىردىق. تاريحىمىز، ءدىنىمىز بەن ءدىلىمىز ۇلت جادىنان وشپەستەي بولىپ، ماڭگىگە تۇراقتادى دەپ سەنەمىز. ال انا ءتىلىمىزدىڭ جايى نە بولماق؟

ءتىل ەرتەڭىن ويلاعان ءار ۇلت ءوز انا ءتىلىن قورعاۋعا مىندەتتى دەپ بىلەمىز. وتانقورعاۋشىلار تۋعان جەرىن قىزعىشتاي قورىسا، ونداعى حالىق تا وزدەرىنە امانات ەتىلگەن ءتىلدى ءدال سولاي قورعاي ءبىلۋى قاجەت.

قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان ساتتە مەنىڭ بويىمدى بەلگىسىز سەزىمدەر بيلەپ، ونسىز دا دەمەۋسىز جانىمنىڭ دەگبىرى قاشادى. ۇلت بولاشاعى تىلگە تىكەلەي بايلانىستى بولعاندىقتان، قازاق ءتىلىنىڭ ەرتەڭىنە ۇرەيلى كۇيدە ۇمىتتەنە كوز تاستايمىن. وعان سەبەپ-جاڭا عاسىر ۇرپاعىنىڭ ءىس-قيمىلدارى.

مەنىڭ بارشا سىنىپتاستارىم ورىس ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن. سوندىقتان دا ساباقتان تىس ۋاقىتتا ءوزارا تەك ورىس تىلىندە سويلەسۋ قالىپتى جاعدايعا اينالعان-دى. ارينە، دوستارىمنان قالىسپاۋعا تىرىساتىن مەن دە وزگە تىلدە سويلەگەندى ماقتان كورەتىنمىن. وسىلايشا، قازاق ءتىلىن «جەر جاستاندىرىپ»، جويىلىپ كەتۋ قاۋپىنە جول اشقان مەن ءوز قاتەمدى تەك بەرتىن كەلە ءتۇسىندىم.

ناقتىراق ايتسام، ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا جۇرگەنىمدە، قولىما ايگىلى لينگۆيست-عالىم رابيعا سىزدىقوۆانىڭ «ءسوز قۇدىرەتى» اتتى تاماشا كىتابى ءتۇستى. اتالمىش كىتاپتى وقي كەلە، مەن قازاق ءتىلىنىڭ قادىرىن تولىقتاي ءتۇسىندىم. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز-الەمدەگى ەڭ باي تىلدەردىڭ قاتارىندا ەكەن. وسىعان دالەل رەتىندە اكادەميك مىناداي مىسال كەلتىرەدى: ەسىمدەرى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تاراعان اتاقتى شەكسپير مەن بايروننىڭ سوزدىك قورى ون بەس مىڭ ءسوزدى قۇرايدى ەكەن. ال حالقىمىزدىڭ ماقتان تۇتار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ ءتورت تومدىق «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا 16800 ءسوز قولدانعان. بۇل قايتالانبايتىن، جەكە-دارا سوزدەردىڭ سانى ەكەنىن باسا ايتقان ءجون بولار. ياعني قازاق ءتىلى سويلەۋشىسى كوپ اعىلشىن ءتىلىن شاڭ قاپتىرماسا، كەم تۇسپەسى انىق.

وسىنداي باي ءتىلىمىزدىڭ قادىرىن بارشا قازاق تۇسىنسە، بالكىم ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسى بۇدان دا بيىك ورىندا تۇرار ما ەدى؟ قازاقستاندا تۇراقتاعان ون سەگىز ميلليوننان استام حالىقتىڭ تەك الپىس پايىزى عانا قازاق تىلىندە ەركىن سويلەيدى ەكەن. دامىعان مەملەكەتتەرمەن يىق تەڭەستىرۋگە تالپىنعان ەلىمىز ءۇشىن بۇل وتە كۇماندى كورسەتكىش دەپ بىلەمىن. ونسىز دا «جۇتىلىپ» بارا جاتقان انا تىلىمىزدە سويلەۋشىلەردىڭ از سانىن بيلىك باسىنداعى «جاناشىرلار» بارىنشا جاسىرىپ الەك. ماسەلەن، ارىستانبەك مۇحامەديۇلى مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى كەزىندە 2018 جىلى 27-ناۋرىزدا tengrinews پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا:«قازاق تىلىندە سويلەيتىندەر سانى 82 پايىزدى قۇرايدى. 2020 جىلى قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ 95 پايىزى قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرەتىن بولادى»،-دەگەن ەدى.

قىزىق... مىنە، مينيستر دىتتەگەن 2020 جىل دا كەلىپ جەتىپ، ول قىزمەتىن اۋىستىرىپ كەتتى. ال مەملەكەتتىك تىلىمىزدە سويلەيتىندەر سانى «اناۋ» ايتقانداي دارەجەگە جەتە قويمادى. ەسەسىنە «رەسمي ءتىل» مارتەبەسىن يەلەنگەن ورىس تىلىندە سويلەيتىندەر سانى كۇن ساناپ ارتۋدا. سەبەپ نەدە؟ حالىق اراسىندا:«الدىڭعى اربا قايدا باستاسا، سوڭعى اربا سوندا جۇرەر»،-دەگەن ءسوز بار. بالكىم، قالىڭ جۇرتشىلىق قازاق تىلىندە سويلەگەنىن قالاساق، مەملەكەت باسىنداعى جانداردىڭ ۇلگى كورسەتكەنى ابزالىراق بولار. تۇڭعىش پرەزيدەنت ن.ءا. نازارباەۆ 2018 جىلى ۇكىمەت مۇشەلەرىنە قازاق تىلىندە سويلەۋدى تاپسىرعان بولاتىن. ەندىگى ءبىزدىڭ ءۇمىتىمىزدى «كوش جۇرە تۇزەلەر» ماقالى جاقسى ءتۇسىندىرىپ تۇرعانداي...

ءيا، بۇل ماسەلەگە كەلگەندە كىنانى تەك ءبىر ادامعا سىلتەۋ-بارىپ تۇرعان اقىماقتىق. كەلەر ۇرپاق الدىندا انا ءتىلىمىزدىڭ جاي-كۇيىنە كۇللى قازاق جۇرتشىلىعى جاۋاپتى ەمەس پە؟ ەندەشە، ءتىلىمىزدىڭ تازالىعىن ساقتاۋدى اركىم وزىنەن باستاعان ءجون بولار.

ءتىل تازالىعىنا بىرنەشە انىقتاما بەرۋگە بولادى. PhD دوكتورى ورىنتاي وشانوۆا ءتىل تازالىعىن ساقتاۋدىڭ جولدارىن ءوزىنىڭ «سويلەۋ مادەنيەتى» اتتى كىتابىندا تاماشا تۇسىندىرگەن. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، ءتىل تازالىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ديالەكت، جارگون سوزدەردىڭ قولدانىسىن ازايتۋ كەرەك. بۇل سوزدەر قازاق ءتىلىنىڭ باي ەكەنىنە كۇمان كەلتىرەدى. راسىمەن دە، سينونيم، ومونيم، كوپماعىنالى سوزدەرگە باي ءتىلىمىزدى ديالەكت سوزدەرمەن ارزانداتۋدىڭ قاجەتى جوق. ارقاشان دا ادەبي ءتىل نورماسىن ساقتاۋ-وزگە ۇلت الدىندا قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن اسقاقتاتپاق.

مەنىڭ ويىمشا، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتىپ، ءومىرىن ۇزارتۋ ءۇشىن وزگە ءتىلدىڭ سوزدەرىن قوسىپ سويلەۋدى دوعارۋ قاجەت. ماسەلەن، ءبىز اۋىزەكى سويلەۋ بارىسىندا «وك»، «ەسلي چتو»، «پوتومۋ چتو»، «پو-موەمۋ»، جانە تاعى دا باسقا سوزدەردى وتە كوپ قولدانامىز. بۇل، مەنىڭ ويىمشا، قازاق ءتىلىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتۋعا الىپ كەلەتىن جاعداي. بالكىم، بىردە-ءبىر ورىس ءسوزىن قوسپاي سويلەيتىن قازاق جوق شىعار. مىنە، وسى ماسەلەنى ەسكەرە وتىرىپ، ءار ادام ءتىل تازالىعىن ساقتاۋدى ءوز باسىنان باستاي الادى. تامشى تاما-تاما كول بولارىن ۇمىتپاعان ءجون.

قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا باجايلاپ قاراۋعا تىرىسقان ساتتە، مەنىڭ كوكەيىمدە ءبىر سۇراق تۋىندادى. بىزگە ۇشتىلدىلىك كەرەك پە؟ ارينە، ۇشتىلدىلىك-زامان سۇرانىسىنا ساي تۋىنداپ وتىرعانىن تۇسىنەمىن. دەگەنمەن دە، ەسى كىرمەگەن سابيلەرگە بالاباقشادان باستاپ اعىلشىن، ورىس تىلدەرىن ۇيرەتۋگە مەن تۇبەگەيلى قارسىمىن. ءوز انا ءتىلىن جەتىك مەڭگەرىپ ۇلگەرمەگەن بالاعا وزگە تىلدەردى ۇيرەتىپ، ساناسىن «قيناۋدىڭ» قاجەتى بار ما؟ كەيبىر اتا-انالاردىڭ ارنايى اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتەتىن بالاباقشالاردى ىزدەيتىنى ءتىپتى جۇيكەمدى توزدىرادى.

مەن سابيلەردىڭ تەك انا تىلىندە سويلەۋى شارت دەپ كەسىپ ايتا المايمىن. ءۇش ەمەس، بەس ءتىلدى مەڭگەرسە دە، بىرەۋگە قارسى كەلۋ ويىمدا جوق. مەنىڭ ايتپاعىم-اعىلشىن، ورىس تىلدەرىن بالالارعا 3-4-سىنىپتان باستاپ ۇيرەتسەك تە كەش ەمەس. ول جاسقا دەيىن بالدىرعاندار قازاق ءتىلىن ءبىرشاما مەڭگەرىپ الادى. ال بالاباقشادان باستاپ ءۇشتىلدى ءبىلىم الۋ-وسكەلەڭ ۇرپاقتى «ءتىرى ماڭگۇرتكە» اينالدىرۋدىڭ باستاماسى دەپ بىلەمىن. ول بالالاردىڭ انا ءتىلى بولمايدى. سوندىقتان دا مەملەكەت جاس سابيلەردىڭ ءوز انا ءتىلىن جەتىك مەڭگەرۋىنە ايرىقشا كوڭىل بولگەنى دۇرىس بولار.

ءتىل بولاشاعىن ءسوز ەتكەندە ورفوگرافيالىق، پۋنكتۋاتسيالىق قاتەلەردى دە ايتپاي كەتۋگە بولماس. بۇگىنگى تاڭدا «مەلومان»، «مارۆين» دۇكەندەر جەلىسىنە باس سۇعا قالساڭ، قازاق تىلىندە جارىق كورگەن كىتاپتاردىڭ سانى كوپ ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. اسىرەسە، ءتۇرلى-ءتۇستى مۇقابالارى كوزدىڭ جاۋىن الىپ، انادايدان «مەن مۇندالاپ» تۇرادى. قولعا تۇسكەنىن اشىپ كورسەڭ، ءارتۇرلى قاتەلەردى قينالماي-اق تاۋىپ الاسىڭ. نەگە؟ نەگە ەكىنىڭ-ءبىرى كىتاپ جازۋعا قۇمارتىپ ءجۇر؟ رەداكتور دەگەن ماماندار ءالى دە ارامىزدا ما؟ مىنە، وسى سىندى جاۋابى جوق سۇراقتار مەنى مازالايدى.

كىتاپتى ساپاسىنا قاراماي، سانىن كوبەيتۋدى توقتاتۋ كەرەك. سەبەبى وسكەلەڭ ۇرپاق اقپاراتتى قاتەلەرىمەن قوسىپ «ءسىڭىرۋى» عاجاپ ەمەس. انا ءتىلىن جەتىك ءبىلۋ- سويلەۋدى ازدىق ەتەدى. ساۋاتتى جازا ءبىلۋ دە، تىنىس بەلگىلەرىن ورنىمەن قويۋ دا اسا كوپ ءبىلىمدى تالاپ ەتەدى. وسى تۇرعىدا ءبىز مىنسىزدىككە ۇمتىلا بىلسەك ءجون بولار.

قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى جارقىن بولسىن دەسەڭىز مەن ءتىل جاناشىرى رەتىندە مىناداي كەڭەستەر بەرەر ەدىم: بىرىنشىدەن، كوركەم ادەبيەتتى كوپ وقىعان ابزال. ەسىمدەرى بەلگىسىز اۆتورلاردان، كىتاپتى بيزنەس ءۇشىن جازاتىنداردان اۋلاق بولىپ، كلاسسيكالىق تۋىندىلارعا باسا ءمان بەرگەن ءجون. 15-20 كىتاپ وقىعاننان كەيىن ءسىزدىڭ دە سوزدەردى قۇبىلتا سويلەۋگە ىنتاڭىز اشىلا باستارى انىق. مەن بۇل جاعدايدى جەكە باس تاجىريبەمە سۇيەنە جازۋدامىن.

ەكىنشىدەن، شەشەندىك سوزدەردى وقىپ، ماقال-ماتەلدەردى جاتتاۋعا كەڭەس بەرەمىن. ءسوز اراسىنا قاناتتى سوزدەردى قوسىپ، ماقالداتىپ سويلەۋ-ادامنىڭ بىلىمدىلىگىنەن حابار بەرەدى. مەن اڭگىمە باسىن سايكەس ماقالدان باستاپ سويلەگەندى ۇناتامىن. مىنە، وسى كەڭەستەرگە قۇلاق تۇرسەك، ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىن جارقىن ەتە الامىز.

اسەم سىدىققىزى

 

قورىتا كەلە، قازاق ءتىلى-مارتەبەسى اسقاق، اسقان قۇدىرەتكە يە ءتىل. بۇل تىلدە قانشاما ۇلى شىعارمالار، جىر-داستاندار ومىرگە كەلىپ، قانشاما سەزىمدەر اقتارىلدى! عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، الەمدە التى مىڭ ءتىل بولسا، بولاشاقتا سونىڭ التى ءجۇزى عانا قالادى. قالعان تىلدەردىڭ بولاشاعى جوق، ولار سويلەۋشىلەرى بولماعاندىقتان «ءولى» تىلگە اينالادى ەكەن. وسى سەبەپتەن مەن قازاق تىلىندە سويلەيتىن ادامداردىڭ سانى ازايماسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. اسا باي ءتىلىمىزدى الەم جۇرتشىلىعى تانىسا، بالكىم، قازاق ءتىلىن مەڭگەرگىسى كەلەتىن جاندار قاتارى تولىعار ەدى.

مەن،  اقتىق دەمىم قالعانشا ءتىلىمىزدىڭ ۇزاق ءومىر سۇرۋىنە اتسالىسۋعا انت ەتەمىن. سەبەبى قازاق ءتىلى - راسىمەن دە، عاجاپ ءتىل!

اسەم سىدىققىزى،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 3 كۋرس ستۋدەنتى

 

 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1.وشانوۆا و. سويلەۋ مادەنيەتى.- الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى، 2008, 267 ب.

  1. سىزدىق ر. ءسوز قۇدىرەتى.- الماتى: راۋان باسپاسى، 1997, 315 ب.

 

پىكىرلەر