Bız, qazaq jūrty, baqyt qūsyn qolǧa qondyrǧan halyqpyz. Būl oidy men estı bola kele eskere bastadym. Nege deisız be? Oilap qarasaq, qazaq elınıŋ babalardan mūra bolyp qalǧan keŋ-baitaq jerı, taǧylymy mol tarihy, dını men dılı, ana tılı bar. Bälkım, mūndai maqtaulardy baldyrǧan balalar ǧana taŋdai qaǧa tyŋdar. Al eresek jandarǧa būl jattandy sözder bolyp körınedı. Sebebı, tıl jäne jer mäselesı soŋǧy on jyldyqta asa qyzu talqyǧa tüsude.
Ertıs pen Edıl, Arqa men Alataudyŋ arasyn qamtyǧan ūlanǧaiyr jerımızdı memlekettıŋ qorǧauyna qaldyrdyq. Tarihymyz, dınımız ben dılımız ūlt jadynan öşpestei bolyp, mäŋgıge tūraqtady dep senemız. Al ana tılımızdıŋ jaiy ne bolmaq?
Tıl erteŋın oilaǧan är ūlt öz ana tılın qorǧauǧa mındettı dep bılemız. Otanqorǧauşylar tuǧan jerın qyzǧyştai qorysa, ondaǧy halyq ta özderıne amanat etılgen tıldı däl solai qorǧai bıluı qajet.
Qazaq tılınıŋ bolaşaǧyn oilaǧan sätte menıŋ boiymdy belgısız sezımder bilep, onsyz da demeusız janymnyŋ degbırı qaşady. Ūlt bolaşaǧy tılge tıkelei bailanysty bolǧandyqtan, qazaq tılınıŋ erteŋıne üreilı küide ümıttene köz tastaimyn. Oǧan sebep-jaŋa ǧasyr ūrpaǧynyŋ ıs-qimyldary.
Menıŋ barşa synyptastarym orys tılın jetık meŋgergen. Sondyqtan da sabaqtan tys uaqytta özara tek orys tılınde söilesu qalypty jaǧdaiǧa ainalǧan-dy. Ärine, dostarymnan qalyspauǧa tyrysatyn men de özge tılde söilegendı maqtan köretınmın. Osylaişa, qazaq tılın «jer jastandyryp», joiylyp ketu qaupıne jol aşqan men öz qatemdı tek bertın kele tüsındım.
Naqtyraq aitsam, universitet qabyrǧasynda jürgenımde, qolyma äigılı lingvist-ǧalym Räbiǧa Syzdyqovanyŋ «Söz qūdıretı» atty tamaşa kıtaby tüstı. Atalmyş kıtapty oqi kele, men qazaq tılınıŋ qadırın tolyqtai tüsındım. Bızdıŋ tılımız-älemdegı eŋ bai tılderdıŋ qatarynda eken. Osyǧan dälel retınde akademik mynadai mysal keltıredı: esımderı dünienıŋ tört būryşyna taraǧan ataqty Şekspir men Baironnyŋ sözdık qory on bes myŋ sözdı qūraidy eken. Al halqymyzdyŋ maqtan tūtar jazuşysy Mūhtar Äuezov özınıŋ tört tomdyq «Abai joly» roman-epopeiasynda 16800 söz qoldanǧan. Būl qaitalanbaityn, jeke-dara sözderdıŋ sany ekenın basa aitqan jön bolar. Iаǧni qazaq tılı söileuşısı köp aǧylşyn tılın şaŋ qaptyrmasa, kem tüspesı anyq.
Osyndai bai tılımızdıŋ qadırın barşa qazaq tüsınse, bälkım tılımızdıŋ märtebesı būdan da biık orynda tūrar ma edı? Qazaqstanda tūraqtaǧan on segız millionnan astam halyqtyŋ tek alpys paiyzy ǧana qazaq tılınde erkın söileidı eken. Damyǧan memlekettermen iyq teŋestıruge talpynǧan elımız üşın būl öte kümändı körsetkış dep bılemın. Onsyz da «jūtylyp» bara jatqan ana tılımızde söileuşılerdıŋ az sanyn bilık basyndaǧy «janaşyrlar» barynşa jasyryp älek. Mäselen, Arystanbek Mūhamediūly Mädeniet jäne sport ministrı kezınde 2018 jyly 27-nauryzda tengrinews portalyna bergen sūhbatynda:«Qazaq tılınde söileitınder sany 82 paiyzdy qūraidy. 2020 jyly Qazaqstan tūrǧyndarynyŋ 95 paiyzy qazaq tılın jetık meŋgeretın bolady»,-degen edı.
Qyzyq... Mıne, ministr dıttegen 2020 jyl da kelıp jetıp, ol qyzmetın auystyryp kettı. Al memlekettık tılımızde söileitınder sany «anau» aitqandai därejege jete qoimady. Esesıne «resmi tıl» märtebesın ielengen orys tılınde söileitınder sany kün sanap artuda. Sebep nede? Halyq arasynda:«Aldyŋǧy arba qaida bastasa, soŋǧy arba sonda jürer»,-degen söz bar. Bälkım, qalyŋ jūrtşylyq qazaq tılınde söilegenın qalasaq, memleket basyndaǧy jandardyŋ ülgı körsetkenı abzalyraq bolar. Tūŋǧyş prezident N.Ä. Nazarbaev 2018 jyly Ükımet müşelerıne qazaq tılınde söileudı tapsyrǧan bolatyn. Endıgı bızdıŋ ümıtımızdı «köş jüre tüzeler» maqaly jaqsy tüsındırıp tūrǧandai...
İä, būl mäselege kelgende kınänı tek bır adamǧa sılteu-baryp tūrǧan aqymaqtyq. Keler ūrpaq aldynda ana tılımızdıŋ jai-küiıne küllı qazaq jūrtşylyǧy jauapty emes pe? Endeşe, tılımızdıŋ tazalyǧyn saqtaudy ärkım özınen bastaǧan jön bolar.
Tıl tazalyǧyna bırneşe anyqtama beruge bolady. PhD doktory Oryntai Oşanova tıl tazalyǧyn saqtaudyŋ joldaryn özınıŋ «Söileu mädenietı» atty kıtabynda tamaşa tüsındırgen. Ǧalymnyŋ aituynşa, tıl tazalyǧyn saqtau üşın dialekt, jargon sözderdıŋ qoldanysyn azaitu kerek. Būl sözder qazaq tılınıŋ bai ekenıne kümän keltıredı. Rasymen de, sinonim, omonim, köpmaǧynaly sözderge bai tılımızdı dialekt sözdermen arzandatudyŋ qajetı joq. Ärqaşan da ädebi tıl normasyn saqtau-özge ūlt aldynda qazaq tılınıŋ märtebesın asqaqtatpaq.
Menıŋ oiymşa, qazaq tılınıŋ qoldanys aiasyn keŋeitıp, ömırın ūzartu üşın özge tıldıŋ sözderın qosyp söileudı doǧaru qajet. Mäselen, bız auyzekı söileu barysynda «ok», «esli chto», «potomu chto», «po-moemu», jäne taǧy da basqa sözderdı öte köp qoldanamyz. Būl, menıŋ oiymşa, qazaq tılınıŋ ömır süruın toqtatuǧa alyp keletın jaǧdai. Bälkım, bırde-bır orys sözın qospai söileitın qazaq joq şyǧar. Mıne, osy mäselenı eskere otyryp, är adam tıl tazalyǧyn saqtaudy öz basynan bastai alady. Tamşy tama-tama köl bolaryn ūmytpaǧan jön.
Qazaq tılınıŋ bolaşaǧyna bajailap qarauǧa tyrysqan sätte, menıŋ kökeiımde bır sūraq tuyndady. Bızge üştıldılık kerek pe? Ärine, üştıldılık-zaman sūranysyna sai tuyndap otyrǧanyn tüsınemın. Degenmen de, esı kırmegen säbilerge balabaqşadan bastap aǧylşyn, orys tılderın üiretuge men tübegeilı qarsymyn. Öz ana tılın jetık meŋgerıp ülgermegen balaǧa özge tılderdı üiretıp, sanasyn «qinaudyŋ» qajetı bar ma? Keibır ata-analardyŋ arnaiy aǧylşyn tılın üiretetın balabaqşalardy ızdeitını tıptı jüikemdı tozdyrady.
Men säbilerdıŋ tek ana tılınde söileuı şart dep kesıp aita almaimyn. Üş emes, bes tıldı meŋgerse de, bıreuge qarsy kelu oiymda joq. Menıŋ aitpaǧym-aǧylşyn, orys tılderın balalarǧa 3-4-synyptan bastap üiretsek te keş emes. Ol jasqa deiın baldyrǧandar qazaq tılın bırşama meŋgerıp alady. Al balabaqşadan bastap üştıldı bılım alu-öskeleŋ ūrpaqty «tırı mäŋgürtke» ainaldyrudyŋ bastamasy dep bılemın. Ol balalardyŋ ana tılı bolmaidy. Sondyqtan da memleket jas säbilerdıŋ öz ana tılın jetık meŋgeruıne airyqşa köŋıl bölgenı dūrys bolar.
Tıl bolaşaǧyn söz etkende orfografiialyq, punktuasiialyq qatelerdı de aitpai ketuge bolmas. Bügıngı taŋda «Meloman», «Marvin» dükender jelısıne bas sūǧa qalsaŋ, qazaq tılınde jaryq körgen kıtaptardyŋ sany köp ekenın baiqauǧa bolady. Äsırese, türlı-tüstı mūqabalary közdıŋ jauyn alyp, anadaidan «men mūndalap» tūrady. Qolǧa tüskenın aşyp körseŋ, ärtürlı qatelerdı qinalmai-aq tauyp alasyŋ. Nege? Nege ekınıŋ-bırı kıtap jazuǧa qūmartyp jür? Redaktor degen mamandar älı de aramyzda ma? Mıne, osy syndy jauaby joq sūraqtar menı mazalaidy.
Kıtapty sapasyna qaramai, sanyn köbeitudı toqtatu kerek. Sebebı öskeleŋ ūrpaq aqparatty qatelerımen qosyp «sıŋıruı» ǧajap emes. Ana tılın jetık bılu- söileudı azdyq etedı. Sauatty jaza bılu de, tynys belgılerın ornymen qoiu da asa köp bılımdı talap etedı. Osy tūrǧyda bız mınsızdıkke ūmtyla bılsek jön bolar.
Qazaq tılınıŋ bolaşaǧy jarqyn bolsyn deseŋız men tıl janaşyry retınde mynadai keŋester berer edım: bırınşıden, körkem ädebiettı köp oqyǧan abzal. Esımderı belgısız avtorlardan, kıtapty biznes üşın jazatyndardan aulaq bolyp, klassikalyq tuyndylarǧa basa män bergen jön. 15-20 kıtap oqyǧannan keiın sızdıŋ de sözderdı qūbylta söileuge yntaŋyz aşyla bastary anyq. Men būl jaǧdaidy jeke bas täjıribeme süiene jazudamyn.
Ekınşıden, şeşendık sözderdı oqyp, maqal-mätelderdı jattauǧa keŋes beremın. Söz arasyna qanatty sözderdı qosyp, maqaldatyp söileu-adamnyŋ bılımdılıgınen habar beredı. Men äŋgıme basyn säikes maqaldan bastap söilegendı ūnatamyn. Mıne, osy keŋesterge qūlaq türsek, bız qazaq tılınıŋ bolaşaǧyn jarqyn ete alamyz.
Äsem Sydyqqyzy
Qoryta kele, qazaq tılı-märtebesı asqaq, asqan qūdıretke ie tıl. Būl tılde qanşama ūly şyǧarmalar, jyr-dastandar ömırge kelıp, qanşama sezımder aqtaryldy! Ǧalymdardyŋ aituynşa, älemde alty myŋ tıl bolsa, bolaşaqta sonyŋ alty jüzı ǧana qalady. Qalǧan tılderdıŋ bolaşaǧy joq, olar söileuşılerı bolmaǧandyqtan «ölı» tılge ainalady eken. Osy sebepten men qazaq tılınde söileitın adamdardyŋ sany azaimasa eken dep tıleimın. Asa bai tılımızdı älem jūrtşylyǧy tanysa, bälkım, qazaq tılın meŋgergısı keletın jandar qatary tolyǧar edı.
Men, aqtyq demım qalǧanşa tılımızdıŋ ūzaq ömır süruıne atsalysuǧa ant etemın. Sebebı qazaq tılı - rasymen de, ǧajap tıl!
Äsem Sydyqqyzy
Qoryta kele, qazaq tılı-märtebesı asqaq, asqan qūdıretke ie tıl. Būl tılde qanşama ūly şyǧarmalar, jyr-dastandar ömırge kelıp, qanşama sezımder aqtaryldy! Ǧalymdardyŋ aituynşa, älemde alty myŋ tıl bolsa, bolaşaqta sonyŋ alty jüzı ǧana qalady. Qalǧan tılderdıŋ bolaşaǧy joq, olar söileuşılerı bolmaǧandyqtan «ölı» tılge ainalady eken. Osy sebepten men qazaq tılınde söileitın adamdardyŋ sany azaimasa eken dep tıleimın. Asa bai tılımızdı älem jūrtşylyǧy tanysa, bälkım, qazaq tılın meŋgergısı keletın jandar qatary tolyǧar edı.
Men, aqtyq demım qalǧanşa tılımızdıŋ ūzaq ömır süruıne atsalysuǧa ant etemın. Sebebı qazaq tılı - rasymen de, ǧajap tıl!
Äsem Sydyqqyzy,
äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı
Jurnalistika fakultetınıŋ 3 kurs studentı
Paidalanylǧan ädebietter tızımı: 1.Oşanova O. Söileu mädenietı.- Almaty: Qazaq universitetı baspasy, 2008, 267 b.- Syzdyq R. Söz qūdıretı.- Almaty: Rauan baspasy, 1997, 315 b.
