تاس بىتىكتەردەگى جازۋ تاريحى

«تاس بىتىك» دەگەندە ەسىمە  اقىن، ەركەبۇلان قاينازاروۆتىڭ:

• «باباسى قۇران جاتتاعان،

بالاسى جىر-ءان جاتتاعان. مەن قازاق دەگەن ەل ەدىم، تاريحىن تاسقا قاتتاعان...»، - دەيتىن  ولەڭ جولدارى ءتۇسىپ كەتەدى. ءار ءسوزى اتان تۇيەگە جۇك بولار ازۋلى اقىننىڭ ايتقان ءبىر اۋىز سوزىندە بۇگىنگى ماقالامىزدىڭ وزەكتى ويى جاتىر. اڭگىمەمىزدى ارىدان باستايىق. جارتاس بەتىندەگى سىزبالار مەن تاس ۇڭگىرلەردەگى سۋرەتتەر جالپى ادامزات بالاسىنىڭ، سونىڭ ىشىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ وي-ساناسىنىڭ، ءومىر سۇرگەن ورتاسىنىڭ، ءتۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ كورىنىسى، وركەنيەتكە دەگەن العاشقى تالپىنىسى. تاس بەتىندەگى سىزبالارعا قاراپ وتىرساڭىز، ولار سىزگە سول زاماننان سىر شەرتەدى. مىسال كەلتىرەيىك. ەڭ الدىمەن ءسىز سول زامانعى ادامداردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنان حابار الاسىز. ياعني، مال باعىپ، اڭ اۋلاپ جۇرگەن ادامدار سول كەزدەگى باقتاشىلىق پەن اڭشىلىق ءومىردى كوز الدىڭىزعا اكەلەدى. جەتى جاسار بالاسىنان، جەتپىستەگى شالىنا دەيىن ات قۇلاعىندا ويناعان  تۇركى حالقى ەجەلدەن باتىرلىققا كەندە بولعان ەمەس. سول باتىرلاردىڭ بەينەسىن ۇرپاعىنا ۇلىقتاۋ ءۇشىن تاس بەتىنە ولاردىڭ ەرلىكتەرىن ويىپ جازعان. جارتاس بەتىندەگى قاز-قاتار تىزىلگەن ساربازدار سول باتىرلاردىڭ بەينەسى دەپ ۇعىۋىمىزعا ابدەن بولادى. ودان بارىپ بابالارىمىزدىڭ «قۋ اعاشتى سويلەتكەن» دانالىعى مەن حالىقتىڭ سول كەزدەگى كوركەمونەرلىك بەينەسىنە كۋا بولامىز. «قارا جورعا» بيىنە ۇقساق قيمىل جاساپ تۇرعان، دومبىرا شەرتىپ وتىرعان ادام بەينەلەرى ءبىزدىڭ بويىمىزداعى كوركەمونەرگە دەگەن تالانت بوستان بوس كەلمەگەنىن، سول بابالارىمىزدان  دارىعانىن اڭعارامىز. سونىمەن قوسا،  جارتاس بەتتەرىندەگى ويۋ-ورنەكتەر مەن ءبىزدىڭ قازىرگى تۇرمىسىمىزدا قولدانىپ جۇرگەن ويۋلارمەن ۇندەستىگى. مۇنى جايدان-جاي سايكەستىك ەمەس، قايتا ۇرپاق ۇندەستىگى دەپ ويلايمىن. جانە ءبىر ءمان بەرەرلىك دۇنيە – جارتاس بەتىندەگى ادامداردىڭ كيىم ۇلگىلەرى. ادەتتە جارتاس سىزبالارىنداعى ادامدارعا نازار اۋدارساڭىز كوبىندە ايەلدەرى ۇزىن كويلەك كيگەنىن، ەرلەرى جەلكەلىگى بار تۇلكى تىماق كيگەنىن بايقايمىز. بۇل كيىم ۇلگىلەرى قازىرگى حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق كيىم ۇلگىلەرىمەن ۇپ-ۇقساس. جانە ءبىر استىن سىزىپ ايتا كەتەتىن دۇنيە جارتاس سۋرەتتەرىندە كوپتەپ كەزدەسەتىن جالاۋ كوتەرگەن ادام بەينەسى، نۇر شاشىپ تۇرعان كۇننىڭ بەينەسى. مەنشە بۇل سول كەزدەگى تۇركى حالقىنىڭ تاڭىرگە دەگەن تابىنۋشىلىعىمەن بىتە قايناسىپ جاتادى. مىنە وسى سياقتى باسقادا كوپتەگەن جارتاس بەتىندەگى «اقپاراتتار» ءبىزدى تۇركى الەمىنە ءتىپتى دە جاقىنداتا تۇسپەك. وسىلايشا تاڭىرىنە تابىنعان دالا حالقى – تۇركىلەر ءبىر كەزدەرى باستارىنا باق قونىپ، اتىنىڭ تۇياعى جەتكەن جەردىڭ ءبارىن جاۋلادى. ولار تەك قانا ەل جاۋلاپ قانا قويعان جوق، وزىق وركەنيەتكە جەتتى. نەگە ولاي ايتپاسقا؟!  VII – VIII عاسىرلاردا ءبىزدىڭ بابالارىمىز پوەزيا جانىرىنىڭ تەمىرقازىعى بولىپ سانالاتىن، «كۇلتەگىن»، «تونىكوك» سىندى شوقتىعى بيىك داستاندار جازىپ قالدىرسا. ال ەندى سول كەزدەگى وزگە ەلدەرگە ءبىر قارايلايىقشى. مىسالى ورىس حالقى وسىدان بەس عاسىر وتكەن سوڭ بارىپ وزدەرىنىڭ العاشقى جىرلارىن جازدى. بۇكىل الەمدى ءوزى جاراتقانداي بولىپ وتىرعان ەۋروپانىڭ كوپ ەلدەرى جىر تۇگىلى ول كەزدە جازۋدان بەيحابار بولاتىن، ال، «الەمگە قوجامىن» دەپ وتىرعان امەريكانى ول كەزدە ادام ەمەس، جابايى مايمىل ءجايلايتىن. مىنە وسىلاردىڭ بارلىعى تۇركىلەرىڭ ادامزاتقا جاساعان جاقسىلىعى، وركەنيەتكە سالعان سارا جولى دەپ ايتۋىمىزعا ابدەن نەگىز بار. ەندى تۇركى الەمىندەگى تاس بىتىكتەردىڭ ەڭ كيەلىسى بولعان «كۇلتەگىن»، «تونىكوك» جىرلاىنا توقتالا كەتەيىن. جىردا جازىلعانداي قارا تەرىن، قارا قانىن اعىزىپ ءجۇرىپ ەل باسىنداعى قارا بۇلتتى سەيىلتىپ، ءوز تۇسىندا تۇركى قاعاناتىنىڭ شاڭىراعان شايقالتپاي ۇستاعان باتىر ەرلەردىڭ ەرلىك داستانى بۇگىنگى ۇرپاعىنا ۇلكەن مۇرا. «ەر ەتىگىمەن قان كەشىپ، ات اۋىزدىعىمەن سۋ ىشكەن» الماعايىپ زاماندا ەلى ءۇشىن وتقا تۇسكەن ەرلەردىڭ باس-اياعى بۇلار ەمەس ارينە. دەگەنمەن تونىكوكتىڭ ءوزى:

• «مەن، بىلگە تونىكوكپىن،

ەلى تاباعان جۇرتىنا قاراعان، كوكىرەگىندە سورى كوپپىن.» -دەپ جىرلاعانداي بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا تارتقان سول ءبىر زاماندا تۇركى قاعاناتىنىڭ كەرەگەسىن ىدىراتپاۋ ءۇشىن قان جۇتقان بابالارىمىزدىڭ اسقاق رۋحى بىزگە قىمبات. تاس بىتىكتەردىڭ تاريحىن جوعارىدا قىسقاشا بايانداپ كەتتىم. ەندى بابامىزدىڭ كوزىندەي بولىپ قالعان وسى قول جەتپەس قۇندى مۇرانى ءبىز قالاي ءتۇيسىنىۋىمىز كەرەك؟! سول ءجايلى از كەم ايتا كەتەيىن. ءبىر شەتى قازاقتىڭ سالت-داستۇرىمەن ۇشتاسىپ جاتاتىن بۇل تاس بىتىكتەر ەڭ ءبىرىنشى «ءوزىن جوعالتقان» ۇلتقا، سول ۇلتتىڭ ەرتەڭى بولعان بىزدەرگە رۋحاني مەدەت، تۇپساناعا اپارار جولداعى بەت تۇزەيتىن قۇبىلامىز بوماقشى. ولاي دەيتىنىم، ءبىزدىڭ سانامىزدىڭ كۇڭگىرتتەنىپ كەتكەنى سونشالىقتى، اتا-بابامىزبەن ارامىزدا «ولار» جانە «ءبىز» دەگەن اسۋ بەرمەس الىپ قامال جاتىر. ەڭ قورقىنىشتىسى بۇل ەمەس، ەڭ قورقىنىشتىسى – ءبىز سول قامالدان اسۋعا تالپىنبايمىز. قازاقتا «جاقسى اكە جامان ۇلعا قىرىق جىل ازىق» دەگەن ءتامسىل بار. ال جاقسى بابا شە؟ ول قانشا جىل ازىق بولماق؟ ءبىز قاشانعى «ولاردىڭ» ەرلىگىمەن، دانالىعىمەن، كورەگەندىگىمەن، باتىرلىعىمەن ماقتانا بەرەمىز؟ ءبىز نەگە سولار سالعان سارا جولمەن جۇرۋگە ۇمتىلمايمىز؟ مىنە،  بىزدەگى الشاقتىق قايدا جاتىر... قازىر ايتەۋ «قازاق» دەگەن اۋىزدىڭ ءبارى سۇيكىمدى. بىردەمەنى ۇرانداتۋعا دايىن تۇراتىن حالىقپىز عوي. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءبىر-اق كۇندە قازاق بولىپ شىعا كەلدىك. تۇك بولماعانداي. ەشكىم سول ۋاقىتقا دەيىنگى ۇلتتىڭ جوعىن جوقتاعان جوق. ۇلتتىق تامىرى بولادى ەمەسپە؟ ءبىز سونى تەرەڭدەتۋگە ارەكەت ەتپەدىك. قۇر اشەيىن ۇران بولىپ قالدى. ال تامىرى تاياز اعاش جەل سوقسا قۇلاپ قالاتىنىن بىلەتىن بولارسىزدار. ءبىز سوندا جەل سوقپاسا ەكەن دەپ تىلەگەنمەن  قۇدايدىڭ جەلى سوقپاي قويمايدى عوي. سول سياقتى ۇلتتى سۇرىندىرەتىن قيىنشىلىقتار دا بولماي قويمايدى. ءوز-ءوزىمىزدى الداعانمەن ءىس بىتپەيتىنىن تۇسىنەتىن كەزىمىز كەلدى عوي. «ءبىر قايعىنى ويلاساڭ، ءجۇز قايعىنى قوزعايدى» دەپ اباي اتامىز ايتپاقشى ءسوزدىڭ ءبارى تاس بىتىكتەن شىقتى عوي، ءبىز سول تاس بەتىندەگى سىزبالار مەن جازۋلارعان ءجىتى نازار اۋدارساق، جان تانىمىزبەن تۇيسىنسەك، بويىمىزداعى تۇركىلىك رۋحتىڭ ويانارى حاق. سىزباسى بار جارتاستاردىڭ ورنالاسقان جەرلەرىن قۇنىتتاپ قاراساڭىز كەزىندە بابالارىمىز قونىس ەتكەن – ۇلى دالا. «ەستىگەنىڭدى ايتپا، كورگەنىڭدى اي» دەپتى عوي بىرەۋ. مەندە ءبىر كورگەن دۇنيەمدى ايتايىن. قازاقتىڭ عانا ەمەس، ءيسى تۇركىنىڭ كۇل توككەن اتا قونىسى بولعان التاي جەرىندە وسى جارتاس سىزبالارى كوپتەپ ورنالاسقان. مازمۇندارى دا سان الۋان. بۇل تەگىننەن تەگىن ەمەس، بايىزاپ قاراساڭىز باسىنان باعى تايعان تۇركىلەر مەن ەرى مىلتىق، قاتىنى بەسىك الىپ ۇدىرە بوسقان قازاقتىڭ تاعدىرىنان سىر شەرتىپ تۇرعاناي.  

بەردىحان اكبار،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى 

جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ  3 كۋرس ستۋدەنتى