«Tas bitik» degende esime aqyn, Erkebulan Qaınazarovtyń:
- «Babasy quran jattaǵan,
Balasy jyr-án jattaǵan.
Men Qazaq degen el edim,
Tarıhyn tasqa qattaǵan...», - deıtin óleń joldary túsip ketedi. Ár sózi atan túıege júk bolar azýly aqynnyń aıtqan bir aýyz sózinde búgingi maqalamyzdyń ózekti oıy jatyr. Áńgimemizdi arydan bastaıyq. Jartas betindegi syzbalar men tas úńgirlerdegi sýretter jalpy adamzat balasynyń, sonyń ishinde Túrki halyqtarynyń oı-sanasynyń, ómir súrgen ortasynyń, túrmys-tirshiliginiń kórinisi, órkenıetke degen alǵashqy talpynysy. Tas betindegi syzbalarǵa qarap otyrsańyz, olar sizge sol zamannan syr shertedi. Mysal keltireıik. Eń aldymen siz sol zamanǵy adamdardyń kúndelikti turmysynan habar alasyz. Iaǵnı, mal baǵyp, ań aýlap júrgen adamdar sol kezdegi baqtashylyq pen ańshylyq ómirdi kóz aldyńyzǵa ákeledi. Jeti jasar balasynan, jetpistegi shalyna deıin at qulaǵynda oınaǵan Túrki halqy ejelden batyrlyqqa kende bolǵan emes. Sol batyrlardyń beınesin urpaǵyna ulyqtaý úshin tas betine olardyń erlikterin oıyp jazǵan. Jartas betindegi qaz-qatar tizilgen sarbazdar sol batyrlardyń beınesi dep uǵyýymyzǵa ábden bolady. Odan baryp babalarymyzdyń «qý aǵashty sóıletken» danalyǵy men halyqtyń sol kezdegi kórkemónerlik beınesine kýá bolamyz. «Qara jorǵa» bıine uqsaq qımyl jasap turǵan, dombyra shertip otyrǵan adam beıneleri bizdiń boıymyzdaǵy kórkemónerge degen talant bostan bos kelmegenin, sol babalarymyzdan daryǵanyn ańǵaramyz. Sonymen qosa, jartas betterindegi oıý-órnekter men bizdiń qazirgi turmysymyzda qoldanyp júrgen oıýlarmen úndestigi. Muny jaıdan-jaı sáıkestik emes, qaıta urpaq úndestigi dep oılaımyn. Jáne bir mán bererlik dúnıe – jartas betindegi adamdardyń kıim úlgileri. Ádette jartas syzbalaryndaǵy adamdarǵa nazar aýdarsańyz kóbinde áıelderi uzyn kóılek kıgenin, erleri jelkeligi bar túlki tymaq kıgenin baıqaımyz. Bul kıim úlgileri qazirgi halqymyzdyń ulttyq kıim úlgilerimen up-uqsas. Jáne bir astyn syzyp aıta ketetin dúnıe jartas sýretterinde kóptep kezdesetin jalaý kótergen adam beınesi, nur shashyp turǵan kúnniń beınesi. Menshe bul sol kezdegi Túrki halqynyń táńirge degen tabynýshylyǵymen bite qaınasyp jatady. Mine osy sıaqty basqada kóptegen jartas betindegi «aqparattar» bizdi túrki álemine tipti de jaqyndata túspek.
Osylaısha táńirine tabynǵan dala halqy – Túrkiler bir kezderi bastaryna baq qonyp, atynyń tuıaǵy jetken jerdiń bárin jaýlady. Olar tek qana el jaýlap qana qoıǵan joq, ozyq órkenıetke jetti. Nege olaı aıtpasqa?! VII – VIII ǵasyrlarda bizdiń babalarymyz poezııa janyrynyń temirqazyǵy bolyp sanalatyn, «Kúltegin», «Tonykók» syndy shoqtyǵy bıik dastandar jazyp qaldyrsa. Al endi sol kezdegi ózge elderge bir qaraılaıyqshy. Mysaly orys halqy osydan bes ǵasyr ótken soń baryp ózderiniń alǵashqy jyrlaryn jazdy. Búkil álemdi ózi jaratqandaı bolyp otyrǵan Eýropanyń kóp elderi jyr túgili ol kezde jazýdan beıhabar bolatyn, al, «álemge qojamyn» dep otyrǵan Amerıkany ol kezde adam emes, jabaıy maımyl jáılaıtyn. Mine osylardyń barlyǵy Túrkileriń adamzatqa jasaǵan jaqsylyǵy, órkenıetke salǵan sara joly dep aıtýymyzǵa ábden negiz bar.
Endi Túrki álemindegi tas bitikterdiń eń kıelisi bolǵan «Kúltegin», «Tonykók» jyrlayna toqtala keteıin. Jyrda jazylǵandaı qara terin, qara qanyn aǵyzyp júrip el basyndaǵy qara bultty seıiltip, óz tusynda Túrki qaǵanatynyń shańyraǵan shaıqaltpaı ustaǵan batyr erlerdiń erlik dastany búgingi urpaǵyna úlken mura. «Er etigimen qan keship, at aýyzdyǵymen sý ishken» almaǵaıyp zamanda eli úshin otqa túsken erlerdiń bas-aıaǵy bular emes árıne. Degenmen Tonykóktiń ózi:
- «Men, Bilge Tonykókpin,
Eli
Tabaǵan jurtyna qaraǵan,
Kókireginde
Sory kóppin.» -dep jyrlaǵandaı balapan basyna, turymtaı tusyna tartqan sol bir zamanda Túrki qaǵanatynyń keregesin ydyratpaý úshin qan jutqan babalarymyzdyń asqaq rýhy bizge qymbat.
Tas bitikterdiń tarıhyn joǵaryda qysqasha baıandap kettim. Endi babamyzdyń kózindeı bolyp qalǵan osy qol jetpes qundy murany biz qalaı túısiniýimiz kerek?! Sol jáıly az kem aıta keteıin. Bir sheti qazaqtyń salt-dástúrimen ushtasyp jatatyn bul tas bitikter eń birinshi «ózin joǵaltqan» ultqa, sol ulttyń erteńi bolǵan bizderge rýhanı medet, túpsanaǵa aparar joldaǵy bet túzeıtin qubylamyz bomaqshy. Olaı deıtinim, bizdiń sanamyzdyń kúńgirttenip ketkeni sonshalyqty, ata-babamyzben aramyzda «olar» jáne «biz» degen asý bermes alyp qamal jatyr. Eń qorqynyshtysy bul emes, eń qorqynyshtysy – biz sol qamaldan asýǵa talpynbaımyz. Qazaqta «jaqsy áke jaman ulǵa qyryq jyl azyq» degen támsil bar. Al jaqsy baba she? Ol qansha jyl azyq bolmaq? Biz qashanǵy «olardyń» erligimen, danalyǵymen, kóregendigimen, batyrlyǵymen maqtana beremiz? Biz nege solar salǵan sara jolmen júrýge umtylmaımyz? Mine, bizdegi alshaqtyq qaıda jatyr...
Qazir áıteý «Qazaq» degen aýyzdyń bári súıkimdi. Birdemeni urandatýǵa daıyn turatyn halyqpyz ǵoı. Táýelsizdik alǵannan keıin bir-aq kúnde qazaq bolyp shyǵa keldik. Túk bolmaǵandaı. Eshkim sol ýaqytqa deıingi ulttyń joǵyn joqtaǵan joq. Ulttyq tamyry bolady emespe? Biz sony tereńdetýge áreket etpedik. Qur ásheıin uran bolyp qaldy. al tamyry taıaz aǵash jel soqsa qulap qalatynyn biletin bolarsyzdar. Biz sonda jel soqpasa eken dep tilegenmen Qudaıdyń jeli soqpaı qoımaıdy ǵoı. Sol sıaqty ultty súrindiretin qıynshylyqtar da bolmaı qoımaıdy. Óz-ózimizdi aldaǵanmen is bitpeıtinin túsinetin kezimiz keldi ǵoı. «Bir qaıǵyny oılasań, júz qaıǵyny qozǵaıdy» dep Abaı atamyz aıtpaqshy sózdiń bári tas bitikten shyqty ǵoı, biz sol tas betindegi syzbalar men jazýlarǵan jiti nazar aýdarsaq, jan tánimizben túısinsek, boıymyzdaǵy Túrkilik rýhtyń oıanary haq. Syzbasy bar jartastardyń ornalasqan jerlerin qunyttap qarasańyz kezinde babalarymyz qonys etken – Uly dala. «estigenińdi aıtpa, kórgenińdi aı» depti ǵoı bireý. Mende bir kórgen dúnıemdi aıtaıyn. Qazaqtyń ǵana emes, ısi Túrkiniń kúl tókken ata qonysy bolǵan Altaı jerinde osy jartas syzbalary kóptep ornalasqan. Mazmundary da san alýan. Bul teginnen tegin emes, baıyzap qarasańyz basynan baǵy taıǵan Túrkiler men eri myltyq, qatyny besik alyp údire bosqan qazaqtyń taǵdyrynan syr shertip turǵanaı.
Berdihan Ákbar,
ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti
Jýrnalıstıka fakýltetiniń 3 kýrs stýdenti
