«Tas bıtık» degende esıme aqyn, Erkebūlan Qainazarovtyŋ:
Balasy jyr-än jattaǧan.
Men Qazaq degen el edım,
Tarihyn tasqa qattaǧan...», - deitın öleŋ joldary tüsıp ketedı. Är sözı atan tüiege jük bolar azuly aqynnyŋ aitqan bır auyz sözınde bügıngı maqalamyzdyŋ özektı oiy jatyr. Äŋgımemızdı arydan bastaiyq. Jartas betındegı syzbalar men tas üŋgırlerdegı suretter jalpy adamzat balasynyŋ, sonyŋ ışınde Türkı halyqtarynyŋ oi-sanasynyŋ, ömır sürgen ortasynyŋ, türmys-tırşılıgınıŋ körınısı, örkenietke degen alǧaşqy talpynysy. Tas betındegı syzbalarǧa qarap otyrsaŋyz, olar sızge sol zamannan syr şertedı. Mysal keltıreiık. Eŋ aldymen sız sol zamanǧy adamdardyŋ kündelıktı tūrmysynan habar alasyz. Iаǧni, mal baǧyp, aŋ aulap jürgen adamdar sol kezdegı baqtaşylyq pen aŋşylyq ömırdı köz aldyŋyzǧa äkeledı. Jetı jasar balasynan, jetpıstegı şalyna deiın at qūlaǧynda oinaǧan Türkı halqy ejelden batyrlyqqa kende bolǧan emes. Sol batyrlardyŋ beinesın ūrpaǧyna ūlyqtau üşın tas betıne olardyŋ erlıkterın oiyp jazǧan. Jartas betındegı qaz-qatar tızılgen sarbazdar sol batyrlardyŋ beinesı dep ūǧyuymyzǧa äbden bolady. Odan baryp babalarymyzdyŋ «qu aǧaşty söiletken» danalyǧy men halyqtyŋ sol kezdegı körkemönerlık beinesıne kuä bolamyz. «Qara jorǧa» biıne ūqsaq qimyl jasap tūrǧan, dombyra şertıp otyrǧan adam beinelerı bızdıŋ boiymyzdaǧy körkemönerge degen talant bostan bos kelmegenın, sol babalarymyzdan daryǧanyn aŋǧaramyz. Sonymen qosa, jartas betterındegı oiu-örnekter men bızdıŋ qazırgı tūrmysymyzda qoldanyp jürgen oiularmen ündestıgı. Mūny jaidan-jai säikestık emes, qaita ūrpaq ündestıgı dep oilaimyn. Jäne bır män bererlık dünie – jartas betındegı adamdardyŋ kiım ülgılerı. Ädette jartas syzbalaryndaǧy adamdarǧa nazar audarsaŋyz köbınde äielderı ūzyn köilek kigenın, erlerı jelkelıgı bar tülkı tymaq kigenın baiqaimyz. Būl kiım ülgılerı qazırgı halqymyzdyŋ ūlttyq kiım ülgılerımen ūp-ūqsas. Jäne bır astyn syzyp aita ketetın dünie jartas suretterınde köptep kezdesetın jalau kötergen adam beinesı, nūr şaşyp tūrǧan künnıŋ beinesı. Menşe būl sol kezdegı Türkı halqynyŋ täŋırge degen tabynuşylyǧymen bıte qainasyp jatady. Mıne osy siaqty basqada köptegen jartas betındegı «aqparattar» bızdı türkı älemıne tıptı de jaqyndata tüspek.
Osylaişa täŋırıne tabynǧan dala halqy – Türkıler bır kezderı bastaryna baq qonyp, atynyŋ tūiaǧy jetken jerdıŋ bärın jaulady. Olar tek qana el jaulap qana qoiǧan joq, ozyq örkenietke jettı. Nege olai aitpasqa?! VII – VIII ǧasyrlarda bızdıŋ babalarymyz poeziia janyrynyŋ temırqazyǧy bolyp sanalatyn, «Kültegın», «Tonykök» syndy şoqtyǧy biık dastandar jazyp qaldyrsa. Al endı sol kezdegı özge elderge bır qarailaiyqşy. Mysaly orys halqy osydan bes ǧasyr ötken soŋ baryp özderınıŋ alǧaşqy jyrlaryn jazdy. Bükıl älemdı özı jaratqandai bolyp otyrǧan Europanyŋ köp elderı jyr tügılı ol kezde jazudan beihabar bolatyn, al, «älemge qojamyn» dep otyrǧan Amerikany ol kezde adam emes, jabaiy maimyl jäilaityn. Mıne osylardyŋ barlyǧy Türkılerıŋ adamzatqa jasaǧan jaqsylyǧy, örkenietke salǧan sara joly dep aituymyzǧa äbden negız bar.
Endı Türkı älemındegı tas bıtıkterdıŋ eŋ kielısı bolǧan «Kültegın», «Tonykök» jyrlayna toqtala keteiın. Jyrda jazylǧandai qara terın, qara qanyn aǧyzyp jürıp el basyndaǧy qara būltty seiıltıp, öz tūsynda Türkı qaǧanatynyŋ şaŋyraǧan şaiqaltpai ūstaǧan batyr erlerdıŋ erlık dastany bügıngı ūrpaǧyna ülken mūra. «Er etıgımen qan keşıp, at auyzdyǧymen su ışken» almaǧaiyp zamanda elı üşın otqa tüsken erlerdıŋ bas-aiaǧy būlar emes ärine. Degenmen Tonyköktıŋ özı:
Elı
Tabaǧan jūrtyna qaraǧan,
Kökıregınde
Sory köppın.» -dep jyrlaǧandai balapan basyna, tūrymtai tūsyna tartqan sol bır zamanda Türkı qaǧanatynyŋ keregesın ydyratpau üşın qan jūtqan babalarymyzdyŋ asqaq ruhy bızge qymbat.
Tas bıtıkterdıŋ tarihyn joǧaryda qysqaşa baiandap kettım. Endı babamyzdyŋ közındei bolyp qalǧan osy qol jetpes qūndy mūrany bız qalai tüisınıuımız kerek?! Sol jäily az kem aita keteiın. Bır şetı qazaqtyŋ salt-dästürımen ūştasyp jatatyn būl tas bıtıkter eŋ bırınşı «özın joǧaltqan» ūltqa, sol ūlttyŋ erteŋı bolǧan bızderge ruhani medet, tüpsanaǧa aparar joldaǧy bet tüzeitın qūbylamyz bomaqşy. Olai deitınım, bızdıŋ sanamyzdyŋ küŋgırttenıp ketkenı sonşalyqty, ata-babamyzben aramyzda «olar» jäne «bız» degen asu bermes alyp qamal jatyr. Eŋ qorqynyştysy būl emes, eŋ qorqynyştysy – bız sol qamaldan asuǧa talpynbaimyz. Qazaqta «jaqsy äke jaman ūlǧa qyryq jyl azyq» degen tämsıl bar. Al jaqsy baba şe? Ol qanşa jyl azyq bolmaq? Bız qaşanǧy «olardyŋ» erlıgımen, danalyǧymen, köregendıgımen, batyrlyǧymen maqtana beremız? Bız nege solar salǧan sara jolmen jüruge ūmtylmaimyz? Mıne, bızdegı alşaqtyq qaida jatyr...
Qazır äiteu «Qazaq» degen auyzdyŋ bärı süikımdı. Bırdemenı ūrandatuǧa daiyn tūratyn halyqpyz ǧoi. Täuelsızdık alǧannan keiın bır-aq künde qazaq bolyp şyǧa keldık. Tük bolmaǧandai. Eşkım sol uaqytqa deiıngı ūlttyŋ joǧyn joqtaǧan joq. Ūlttyq tamyry bolady emespe? Bız sony tereŋdetuge äreket etpedık. Qūr äşeiın ūran bolyp qaldy. al tamyry taiaz aǧaş jel soqsa qūlap qalatynyn bıletın bolarsyzdar. Bız sonda jel soqpasa eken dep tılegenmen Qūdaidyŋ jelı soqpai qoimaidy ǧoi. Sol siaqty ūltty sürındıretın qiynşylyqtar da bolmai qoimaidy. Öz-özımızdı aldaǧanmen ıs bıtpeitının tüsınetın kezımız keldı ǧoi. «Bır qaiǧyny oilasaŋ, jüz qaiǧyny qozǧaidy» dep Abai atamyz aitpaqşy sözdıŋ bärı tas bıtıkten şyqty ǧoi, bız sol tas betındegı syzbalar men jazularǧan jıtı nazar audarsaq, jan tänımızben tüisınsek, boiymyzdaǧy Türkılık ruhtyŋ oianary haq. Syzbasy bar jartastardyŋ ornalasqan jerlerın qūnyttap qarasaŋyz kezınde babalarymyz qonys etken – Ūly dala. «estıgenıŋdı aitpa, körgenıŋdı ai» deptı ǧoi bıreu. Mende bır körgen düniemdı aitaiyn. Qazaqtyŋ ǧana emes, isı Türkınıŋ kül tökken ata qonysy bolǧan Altai jerınde osy jartas syzbalary köptep ornalasqan. Mazmūndary da san aluan. Būl tegınnen tegın emes, baiyzap qarasaŋyz basynan baǧy taiǧan Türkıler men erı myltyq, qatyny besık alyp üdıre bosqan qazaqtyŋ taǧdyrynan syr şertıp tūrǧanai.
Berdıhan Äkbar,
äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı
Jurnalistika fakultetınıŋ 3 kurs studentı
