ۇلتتىق سالت - حالقىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعىنىڭ ايقىن كورىنىسى. بۇلاي بولۋىنىڭ ءوزىنىڭ سەبەپتەرى دە بارشىلىق. قازاقتاردىڭ بايىرعى ءومىرى ءجيى كوشىپ-قونۋدى تالاپ ەتەتىن مال شارۋاشىلىعىمەن تىعىز بايلانىستى بولعان. سوندىقتان ءومىردىڭ، تۇرمىس-سالتتىڭ ىڭعايىمەن ءومىر سۇرگەن. بۇل جاعداي كوپتەگەن سالتتىڭ ەركىن قالىپتاسۋىنىڭ پايدا بولۋىنا جاعداي تۋدىردى. وسىنداي سالتتىڭ ەڭ باستىسى - امانداسۋ. «امانداسۋ» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانداي ادامنىڭ امان-ەسەندىگىن، دەنىنىڭ ساۋلىعىن ءبىلۋ ءارى تىلەكتەستىك ءبىلدىرۋ.
ەڭ باستى امانداسۋ
قازاق ۇلكەن كىسىمەن «ارمىسىز»، جاسى كىشىمەن «ارمىسىڭ» دەپ امانداسادى. «ارمىسىز» دەپ امانداسقان ادامعا «بارمىسىز»، «بارمىسىڭ» دەپ جاۋاپ قايتارىلادى.
بۇلاي امانداسۋدىڭ ءتۇپ-توركىنى 11 عاسىردا ءومىر سۇرگەن عالىم ماحمۇت قاشقاريدىڭ «تۇركى سوزدىگىندە» جازىلعان. «ار» ءسوزىنىڭ «ادام» جانە «ار، ۇيات» دەگەن ماعىنالارى بار دەپ جازعان تەرەڭ بىلىكتى بابامىز. سوندىقتان دا بايىرعى زاماننان بەرى «ارمىسىز»، «ارمىسىڭ» دەپ امانداسۋدىڭ ارعى جاعىندا «ارىڭ تازا ما ما، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان جوقسىڭ با» دەگەن سۇراق تۇر. وعان «بارمىسىز»، «بارمىسىڭ» دەپ، «ءوزىڭنىڭ دە ارىڭ تازا ما، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان جوقسىڭ با» دەپ سۇراقپەن جاۋاپ قايتارىلىپ وتىرعان.
اقىن ادىلبەك قابا «ارمىسىڭ!» اتتى ولەڭىندە ۇلتىمىزدىڭ عاسىرلار بويى اينىماي كەلە جاتقان كوزقاراسىن انىق بىلدىرگەن:
ارمىسىڭدار، قازاعىم! ار ما؟ ار ما؟
سەن – ادامسىڭ، اق، ادال، كوڭىلىڭ باردا.
تارازىعا تۇسسە ەگەر ار مەنەن جان،
اردى ساقتا، كەۋدەمنەن جانىمدى ال دا!
ايەل ادامدارمەن امانداسۋ
جاسى ۇلكەن ەر ادامدار وزدەرىمەن قاتارلاس ايەل ادامدارعا: «قالايسىز، بايبىشە، وتاعاسى، بالا-شاعا امان-ەسەن بە؟»، بويجەتكەن قىزدارعا: «اينالايىن، امانسىڭ با؟»، قۇرمەتپەن سالەم سالىپ امانداسقان كەلىنشەكتەرگە، «جاقسىمىسىڭ كەلىن، باقىتتى بول، ۇل تاپ» دەپ جىلى تىلەك تىلەي وتىرىپ امانداسقان.
قازاقتار ءوزى قاتارلى ادامعا، دوسى، قۇربىسىنا «ارما» دەپ امانداسادى. مىسالى «قىز جىبەك» جىرىندا بەكەجان جىبەككە وسىلايشا امانداسادى:
ايتامىن، ايت دەگەننەن ارما، جىبەك،
بوتاسى ولگەن تۇيەدەي زارلا، جىبەك.
كەتكەلى جامان جارىڭ كوپ جىل بولدى،
حابارى سول جەزدەمنىڭ بار ما، جىبەك!
جاعدايعا بايلانىستى امانداسۋ
قازاق ۇلتىنىڭ بولمىسىن تەرەڭىنەن زەرتتەپ كوپشىلىكپەن بولىسۋگە بۇكىل سانالى ءومىرىن باعىشتاعان اقسەلەۋ سەيدىمبەك «قازاق الەمى» كىتابىندا بىلاي دەپ جازعان:
«قازاق اماندىق-ساۋلىق بىلىسۋگە ايىرىقشا ءمان بەرىپ، جونىمەن سالەمدەسۋدى ىرىم كورەتىن بولعان. ماسەلەن، مال جايىپ جۇرگەن مالشىعا ەسەندەسكەندە «جايار كوبەيسىن!»، «ءورىس شۇيگىن بولسىن!»، «ءورىس كەڭ بولسىن!» – دەگەندەي تىلەك بىلدىرە ءتىل قاتادى. مۇنداي تىلەككە «ايتسىن!»، «ايتقانىڭ كەلسىن»، دەپ جاۋاپ بەرىپ، ءارى قاراي ءجون سۇراسىپ كەتەتىن بولعان. سول سياقتى، مال سۋارىپ تۇرسا «سۋارار كوبەيسىن!»، كوشكە كەزدەسسە «كوش كولىكتى بولسىن!»، جولاۋشىعا كەزدەسسە «ساپار وڭ بولسىن!»، باس قوسقان ورتاعا تاپ بولسا «ورتا تولسىن!»، مال سويىپ جاتسا «سويار كوبەيسىن!»، سوعىم شۇيگىن بولسىن!»، ءشوپ شاۋىپ، قي ويىپ نەمەسە باسقا جۇمىس جاساپ جاتسا «ەڭبەك بەرەكەلى بولسىن!»، كيىز باسىپ جاتسا «باسار كوبەيسىن!»، «ەڭبەك زەينەتتى بولسىن!»، قوي قىرقىپ جاتسا «قىرقىم كوبەيسىن!»، ولىك ۇستىندە كەزىكسە «قازانىڭ ارتىنىڭ قايىرىن بەرسىن!»، كەشتەتىپ ۇيگە كىرسە «كەش جارىق!»، بالا تۋعان ۇيگە كىرسە «نارەستەنىڭ باۋى بەرىك بولسىن!»، اۋىل جاڭا قونىپ جاتسا «قونىس قۇتتى بولسىن!» ت.ب. دەگەندەي تىلەكتەر ايتىسىپ امانداسۋ تۇرلەرى قالىپتاسقان. تىپتەن، تانىمايتىن ادامنان ءجون سۇراسقاندا «كىمسىڭ دەپ دۇڭك ەتكىزبەي، «تانىمادىق قوي» دەپ سىپايىلاپ ءتىل قاتقان».
«كەش جارىق!» دەگەنگە ۇيقاستىرا «ەشكىڭ ارىق!»دەپ جاۋاپ بەرۋ قازاقتىڭ باستى ءىسى مالل شارۋاشىلىعى ەكەنىن دالەلدەيدى. ءبىر قىزىعى بۇلاي امانداسۋ قازىرگى كۇندە ءتىپتى قالادا دا ساقتالعان. «قايىرلى تاڭ! قايىرلى كۇن! قايىرلى كەش!» دەپ امانداسۋلارعا سول كۇيىندە جاۋاپ بەرىپ امانداسادى.
اراب تىلىندە اسسالاماعالەيكۋم دەپ امانداسۋ، وعان ۋالەيكۇمسالەم، دەپ جاۋاپ بەرۋ، قازاق دالاسىنا اراب ەلىنەن شىققان ءدىن تاراتۋشىلارمەن بىرگە كەلدى.
لاۋازىمى بيىك ادامدارمەن امانداسۋ
لاۋازىمى بيىك قوعام مۇشەلەرىمەن امان-ساۋلىق سۇراسۋ ءبىر بولەك بولعانى بەلگىلى. بۇرىنعى كەزدە قازاق حالقى اقسۇيەك، قاراسۇيەك دەپ ەكى توپقا بولىنگەن. شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى تورەلەر مەن ءدىن وكىلدەرى قوجالار اقسۇيەك ساناتىندا قابىلدانعان. ال كوپشىلىك حالىق قاراسۇيەك دەپ اتالعان.
قازاقتار حان، تورە-سۇلتاندارمەن امانداسقاندا ولاردى «الديار» دەپ اتاپ، ەكى قولىن كەۋدەسىنە، نەمەسە تىزەرلەپ تۇرعاندا وق قولىن وڭ تىزەسىنە قويۋى شارت بولعان. تورەمەن جول ۇستىندە كەزدەسىپ قالعان جاعدايدا قاراپايىم قازاق اتىنان ءتۇسىپ ءبىر تىزەسىن بۇگىپ امانداسۋى كەرەك بولعان. ال تورە وڭ قولىن ونىڭ يىعىنا قويىپ: «امان با؟» دەپ جاۋاپ بەرەتىن.
حاندار ەلشىلەردىڭ يىعىنا دا قولىن قويعان. 1756 جىلى كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلحايىردىڭ ورداسىندا بولعان ەلشى دجون كەستل بىلاي دەپ ەستەلىك قالدىرعان: «تەز وتكەن ءۇش ساعاتتاي ۋاقىت العان قابىلداۋ بارىسىندا حان مەنىڭ يىعىما قولىن قويدى. كەيىن بىلۋىمشە بۇل ادامدى سيلاۋدىڭ ەڭ ۇلكەن كورىنىسى ەكەن».
يسلام دىنىمەن بىرگە قازاق دالاسىنا اراب ۇلتىنىڭ «اسالاۋماعالەيكۇم» دەگەن امانداسۋ ۇلگىسى كەلدى.
اقىنداردىڭ امانداسۋى
جالپى قازاقتا امانداسۋدىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى اقىنداردىڭ امانداسۋى. جىر سۇلەيلەرى كوپشىلىكتىڭ الدىنا شىققاندا وڭ قولىن كەۋدەسىنە قويىپ باسىن يەتىن بولعان. بۇنداي امانداسۋعا حالىق كوبىنەسە: «بار بول!، وركەنىڭ ءوسسىن!» دەپ جاۋاپ قايتارعان. سەبەبى قاي اقىنعا بولسا دا حالىقتىڭ قولداۋى كەرەك-اق. اسىرەسە جاس اقىندارعا حالىقپەن وسىلاي امانداسۋ ۇلكەن رۋحاني قۋات بەرەتىنى ءسوزسىز. اتاقتى اقىن كەنەن ءازىربايۇلى ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىنا العاش شىققانى تۋرالى ءوزىنىڭ ايتۋىنان بەلگىلى.
بولىس ەركەباي بۇعىبازارۇلى جاس ءانشى كەنەندى ەرتىپ كورشى قىرعىز ەلىندەگى شابدان جانبايۇلىنىڭ اسىنا بارادى. كەزەگى كەلگەندە جينالعان حالىققا امانداسىپ بولعان سوڭ ارۋاق شاقىرا ايقايلاپ الىپ ەندى ولەڭ ايتايىن دەگەندە كەنەننىڭ اۋزىنا ءسوز تۇسپەي قالادى. ەكىنشى رەتىندە دە ءدال سولاي بولادى. سوندا كوپتى كورگەن ءبىر اقساقال جاس اقىنعا دەم بەرە سويلەپ: – ەر كەزەگى ۇشكە دەيىن دەگەن، شىراعىم، قايتا ايت، – دەيدى. سوندا كەنەننىڭ اۋزىنا مىنا سوزدەر تۇسەدى:
مەن ءوزىم دۋلات دەگەن ەلدەن كەلدىم،
كول قوپا، قورداي دەگەن جەردەن كەلدىم.
جاس بالا جاڭا تالاپ مەن ءبىر قويشى،
تۋعالى مۇنداي جيىن كورمەپ ەدىم.
وسىلايشا باستاعان كەنەن قىزىنعانى سونشا توقتاماي ۇزاق ولەڭ ايتادى. جينالعان كوپشىلىك ءدان ريزا بولىپ، اقىندارعا سىيلىق ۇلەستىرگەندە كەنەنگە كەمەر بەلدىك تيەدى. سونداعى بەلدىك اقىننىڭ قازىرگى مۇراجاي-ۇيىندە ساقتاۋلى تۇر. وسىدان كەيىن كەنەننىڭ اتى كەڭ جايىلادى.
سالت قازاق ادەبيەتىندە
وسىلاي امانداسۋدىڭ عاسىرلاردان بەرى جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقانى قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىندا دا كورىنىس تاپتى. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «قاھار» اتتى تاريحي رومانىندا «ارمىسىز» دەپ امانداسۋ سۋرەتتەلگەن:
«ەرتەۋىلدەر باستىعى الىپ كەلگەندەرىنىڭ كىم ەكەنىن تۇسىندىرگەنشە بايتابىن:
- ياپىرماۋ، مىناۋ اقبوكەن ەمەس پە؟ – دەپ داۋىستاپ جىبەردى.
قىز دا تانىدى.
- بايتابىنسىڭ با؟ – ول ەندى وزگەلەرگە يىلە سالەم بەردى، –
ارمىسىزدار، اعالار؟
جولامان جاۋاپ قايتاردى.
- بارسىڭ با، قاراعىم».
وسىلايشا ءبىزدىڭ دانا بابالارىمىز «ارمىسىز»، «ارمىسىڭ» دەپ امانداسۋ ارقىلى، تەك ارى تازا ادامدار عانا ەلىن دامىعان وركەنيەتتىڭ بيىگىنە جەتكىزە الادى دەگەن تۇسىنىكتى اسىل مۇرا رەتىندە ۇرپاقتارىنا قالدىرا ءبىلدى.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
