31 شىلدە كۇنى رەسەي “بايقوڭىر” عارىش ايلاعىنان كەزەكتى رەت «پروتون-م» زىمىران تاسىعىشىن ۇشىردى. بۇل زىمىراننىڭ ەكولوگيا مەن ادام دەنساۋلىعى ءۇشىن تۋدىرعان زالالىنا قاراماستان رەسەي ايلاقتاعى ۇشىرۋ وپەراتسيالارىن ءالى جالعاستىرىپ كەلەدى. وسى جونىندە “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى “قازاقستان” ۇلتتىق تەلەارناسى، Digital Department ديرەكتورى، ساياساتكەر امان مامبەتاليەۆتىڭ پىكىرىن ءبىلدى.
ء“بىز پروتونعا نەگە قارسىمىز؟ سەبەبى زىمىران جانارمايىنىڭ 60-65%-ىن گەپتيل قۇرايدى. بۇل زات ادامدا قاتەرلى ىسىك اۋرۋىن تۋدىرادى. سوندىقتان اتالمىش ءونىمدى الەمدە ەش جەردە قولدانبايدى. الەم مەملەكەتتەرىنىڭ گەپتيلدى قولدانۋدان باس تارتۋى 1960 جىلدان باستاپ، 1978 جىلى اياقتالعان بولاتىن. رەسەيدىڭ پلەسەتسك، ۆوستوچنىي عارىش ايلاقتارى گەپتيلدەن باياعىدا-اق باس تارتقان. ال بايقوڭىر رەسەي ءۇشىن ەكسپەريمەنت جاساۋعا قولايلى ورتا بولىپ وتىر. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن اقبوكەندەردىڭ قىرىلۋى اۋادا تارالعان گەپتيلدىڭ اسەرىنەن بولعان ەدى.
الەمدەگى العاشقى انتيگەپتيلدىك قوزعالىستار 2000 جىلى باستالدى. سودان بەرى ءبىزدىڭ جەتكەن جەتىستىگىمىز مىناۋ: بايقوڭىردا بۇعان دەيىن جىلىنا 20-22 رەت زىمىران ۇشىرىلعان بولسا، كەيىننەن ول 8 رەت قانا ۇشىرىلاتىن بولدى. بىراق مۇنى جەڭىس دەۋگە دە كەلمەيدى. عارىش ايلاعىنداعى وپەراتسيالار سانىن ازايتقانمەن، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا، ەكولوگياعا كەلەتىن زياننىڭ مولشەرىن تومەندەتە الماي وتىرمىز”
گەپتيلدى قولدانۋدى قالاي شەكتەيمىز؟
“گەپتيل - ادامنىڭ ۇلتىنا، دىنىنە، لاۋازىمىنا قاراماي، ءبارىن بىردەي جالماي بەرەتىن زور اپات. بولاشاعىنا الاڭدايتىن، ادەكۆاتتى ازامات گەپتيلدىڭ كەلتىرەتىن زالالىن سەزىنە الۋى كەرەك. كوسمودرومنىڭ باسشىلىعا جولداعان حاتتارىمىز جاۋاپسىز قالۋدا. زىمىران تاسىعىشتار تۋرالى جاسالعان كوپتەگەن اناليتيكالىق زەرتتەۋلەر بار. الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى سول مالىمەتتەردى كوبىرەك تاراتساق، ىسىمىزدەن ناتيجە شىعارا الامىز. سونىمەن قاتار، زاڭ اياسىندا ساياسي ميتينگىلەر وتكىزۋ دە ءتيىمدى بولماق”
اپات جايلى ەكولوگ ماماندار نە دەيدى؟ ەكولوگيالىق وداق “بايتاق بولاشاق” رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى قايرات نۇرحانوۆ گەپتيلدىڭ ادامزاتقا تيگىزەتىن زالالى جايلى ايتىپ بەردى.
“گەپتيل اۋاعا تاراپ، جايىلىمعا قونسا، توپىراقتىڭ قۇنارسىزدانىپ، مالدىڭ قىرىلۋىنا اكەلەدى. تارالعان گەپتيل جۇزدەگەن كيلومەترگە دەيىنگى ايماقتى قامتي الادى. قىزىلوردا وبلىسىندا قۇرامىندا گەپتيل زاتى بار اۋامەن تىنىستاعان ايەلدەردىڭ تۇسىك تاستاعان كەزدەر دە تىركەلگەن. بۇل بارىپ تۇرعان “كوزگە كورىنبەيتىن ءولىم” ەمەس پە؟ زىمىراندى گەپتيلمەن ۇشىرۋ ەسكى تەحنولوگيا بولىپ ەسەپتەلەدى. قازىرگى تاڭدا جاڭا ادىستەر جەتەرلىك. وسىنىڭ بارلىعىن ەسكەرىپ، پرەمەر مينيسترگە حات جولداۋ كەرەك. بىراق مۇنداي ۇندەۋلەردىڭ ءبارى جاۋاپسىز قالۋدا. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ بيلىككە كەلگەلى ەكولوگيالىق ماسەلەلەر تۋرالى كوپ ايتىلىپ كەلەدى. الايدا لاۋازىمدى تۇلعالار تاراپىنان جاسالعان ارەكەتسىزدىك ۇلكەن اپات اكەلۋدە.
مۇنداي زىمىران ۇشىرار الدىندا “ورحۋس كونۆەنتسياسى” نەگىزىندە راتيفيكاتسيا جاسالۋ كەرەك. ياعني ۇشىرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كەلىسىمى بولۋ قاجەت. بۇل الەمدىك كونۆەنتسيا ادامنىڭ دەنساۋلىعى مەن ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋدە سالماقتى قۇجات. ال ەكولوگيا ءمينيسترىنىڭ تاراپىنان ەشقانداي ارەكەت كورىپ وتىرعان جوقپىز. ارەكەتتى نەدەن باستايمىز؟ الدىمەن قازاقستاندىق ەلشىلەر رەسەي ۇكىمەتىنە نوتا جاساۋ كەرەك، ياعني العاشقى ەسكەرتۋ جىبەرۋ قاجەت. سونىمەن قاتار، حالىقارالىق سوتقا جۇگىنۋ دە ماسەلەمىزدى شەشىپ بەرە الادى”
ساراپشىلاردىڭ پىكىرى ورىندى-اق. ايتىلعان كەڭەستەر مىنبەردەگىلەر ءۇشىن دە بەسەنەدەن بەلگىلى دۇنيە دەپ ويلايمىز. بىراق نەگە ناتيجە جوق؟ نەگە ءالى كۇنگە دەيىن حالىق كوسمودرومنىڭ كەسىرىنەن زارداپ شەگىپ، جانۋارلار قىرىلىپ جاتىر؟ “تىڭداماعان ءسوز جەتىم”. ايتىلعان ءسوز يەسىن تاۋىپ، وكىلەتتى ورگانداردىڭ سانالى ءىس-ارەكەتكە كوشۋىن سۇرايمىز. اتا زاڭىمىزدا “مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى بايلىعى - حالىق” دەپ كورسەتىلگەنىندەي، قانداي شارا بولماسىن، حالىقتىڭ قامى، دەنساۋلىعى ەسكەرىلىپ جاسالسا ەكەن. ەل امان، جۇرت تىنىش بولسىن!
اياۋلىم ءابىلدا
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
