31 şılde künı Resei “Baiqoŋyr” ǧaryş ailaǧynan kezektı ret «Proton-M» zymyran tasyǧyşyn ūşyrdy. Būl zymyrannyŋ ekologiia men adam densaulyǧy üşın tudyrǧan zalalyna qaramastan Resei ailaqtaǧy ūşyru operasiialaryn älı jalǧastyryp keledı. Osy jönınde “Adyrna” ūlttyq portaly “Qazaqstan” ūlttyq telearnasy, Digital Department direktory, saiasatker Aman Mämbetalievtyŋ pıkırın bıldı.
“Bız Protonǧa nege qarsymyz? Sebebı zymyran janarmaiynyŋ 60-65%-yn geptil qūraidy. Būl zat adamda qaterlı ısık auruyn tudyrady. Sondyqtan atalmyş önımdı älemde eş jerde qoldanbaidy. Älem memleketterınıŋ geptildı qoldanudan bas tartuy 1960 jyldan bastap, 1978 jyly aiaqtalǧan bolatyn. Reseidıŋ Plesesk, Vostochnyi ǧaryş ailaqtary geptilden baiaǧyda-aq bas tartqan. Al Baiqoŋyr Resei üşın eksperiment jasauǧa qolaily orta bolyp otyr. Osydan bırneşe jyl būryn aqbökenderdıŋ qyryluy auada taralǧan geptildıŋ äserınen bolǧan edı.
Älemdegı alǧaşqy antigeptildık qozǧalystar 2000 jyly bastaldy. Sodan berı bızdıŋ jetken jetıstıgımız mynau: Baiqoŋyrda būǧan deiın jylyna 20-22 ret zymyran ūşyrylǧan bolsa, keiınnen ol 8 ret qana ūşyrylatyn boldy. Bıraq mūny jeŋıs deuge de kelmeidı. Ǧaryş ailaǧyndaǧy operasiialar sanyn azaitqanmen, halyqtyŋ densaulyǧyna, ekologiiaǧa keletın ziiannyŋ mölşerın tömendete almai otyrmyz”
Geptildı qoldanudy qalai şekteimız?
“Geptil - adamnyŋ ūltyna, dınıne, lauazymyna qaramai, bärın bırdei jalmai beretın zor apat. Bolaşaǧyna alaŋdaityn, adekvatty azamat geptildıŋ keltıretın zalalyn sezıne aluy kerek. Kosmodromnyŋ basşylyǧa joldaǧan hattarymyz jauapsyz qaluda. Zymyran tasyǧyştar turaly jasalǧan köptegen analitikalyq zertteuler bar. Äleumettık jelıler arqyly sol mälımetterdı köbırek taratsaq, ısımızden nätije şyǧara alamyz. Sonymen qatar, zaŋ aiasynda saiasi mitingıler ötkızu de tiımdı bolmaq”
Apat jaily ekolog mamandar ne deidı? Ekologiialyq odaq “Baitaq bolaşaq” respublikalyq qoǧamdyq bırlestıgınıŋ atqaruşy direktory Qairat Nūrhanov geptildıŋ adamzatqa tigızetın zalaly jaily aityp berdı.
“Geptil auaǧa tarap, jaiylymǧa qonsa, topyraqtyŋ qūnarsyzdanyp, maldyŋ qyryluyna äkeledı. Taralǧan geptil jüzdegen kilometrge deiıngı aimaqty qamti alady. Qyzylorda oblysynda qūramynda geptil zaty bar auamen tynystaǧan äielderdıŋ tüsık tastaǧan kezder de tırkelgen. Būl baryp tūrǧan “közge körınbeitın ölım” emes pe? Zymyrandy geptilmen ūşyru eskı tehnologiia bolyp esepteledı. Qazırgı taŋda jaŋa ädıster jeterlık. Osynyŋ barlyǧyn eskerıp, premer ministrge hat joldau kerek. Bıraq mūndai ündeulerdıŋ bärı jauapsyz qaluda. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev bilıkke kelgelı ekologiialyq mäseleler turaly köp aitylyp keledı. Alaida lauazymdy tūlǧalar tarapynan jasalǧan äreketsızdık ülken apat äkelude.
Mūndai zymyran ūşyrar aldynda “Orhus konvensiiasy” negızınde ratifikasiia jasalu kerek. Iаǧni ūşyru üşın jergılıktı halyqtyŋ kelısımı bolu qajet. Būl älemdık konvensiia adamnyŋ densaulyǧy men ekologiialyq mäselelerdı şeşude salmaqty qūjat. Al ekologiia ministrınıŋ tarapynan eşqandai äreket körıp otyrǧan joqpyz. Ärekettı neden bastaimyz? Aldymen qazaqstandyq elşıler Resei ükımetıne nota jasau kerek, iaǧni alǧaşqy eskertu jıberu qajet. Sonymen qatar, halyqaralyq sotqa jügınu de mäselemızdı şeşıp bere alady”
Sarapşylardyŋ pıkırı oryndy-aq. Aitylǧan keŋester mınberdegıler üşın de beseneden belgılı dünie dep oilaimyz. Bıraq nege nätije joq? Nege älı künge deiın halyq kosmodromnyŋ kesırınen zardap şegıp, januarlar qyrylyp jatyr? “Tyŋdamaǧan söz jetım”. Aitylǧan söz iesın tauyp, ökılettı organdardyŋ sanaly ıs-äreketke köşuın sūraimyz. Ata zaŋymyzda “Memlekettıŋ eŋ basty bailyǧy - halyq” dep körsetılgenındei, qandai şara bolmasyn, halyqtyŋ qamy, densaulyǧy eskerılıp jasalsa eken. El aman, jūrt tynyş bolsyn!
Aiaulym ÄBILDA
“Adyrna” ūlttyq portaly
