31 shilde kúni Reseı “Baıqońyr” ǵarysh aılaǵynan kezekti ret «Proton-M» zymyran tasyǵyshyn ushyrdy. Bul zymyrannyń ekologııa men adam densaýlyǵy úshin týdyrǵan zalalyna qaramastan Reseı aılaqtaǵy ushyrý operaııalaryn áli jalǵastyryp keledi. Osy jóninde “Adyrna” ulttyq portaly “Qazaqstan” ulttyq telearnasy, Digital Department dırektory, saıasatker Aman Mámbetalıevtyń pikirin bildi.
“Biz Protonǵa nege qarsymyz? Sebebi zymyran janarmaıynyń 60-65%-yn geptıl quraıdy. Bul zat adamda qaterli isik aýrýyn týdyrady. Sondyqtan atalmysh ónimdi álemde esh jerde qoldanbaıdy. Álem memleketteriniń geptıldi qoldanýdan bas tartýy 1960 jyldan bastap, 1978 jyly aıaqtalǵan bolatyn. Reseıdiń Plesek, Vostochnyı ǵarysh aılaqtary geptılden baıaǵyda-aq bas tartqan. Al Baıqońyr Reseı úshin eksperıment jasaýǵa qolaıly orta bolyp otyr. Osydan birneshe jyl buryn aqbókenderdiń qyrylýy aýada taralǵan geptıldiń áserinen bolǵan edi.
Álemdegi alǵashqy antıgeptıldik qozǵalystar 2000 jyly bastaldy. Sodan beri bizdiń jetken jetistigimiz mynaý: Baıqońyrda buǵan deıin jylyna 20-22 ret zymyran ushyrylǵan bolsa, keıinnen ol 8 ret qana ushyrylatyn boldy. Biraq muny jeńis deýge de kelmeıdi. Ǵarysh aılaǵyndaǵy operaııalar sanyn azaıtqanmen, halyqtyń densaýlyǵyna, ekologııaǵa keletin zııannyń mólsherin tómendete almaı otyrmyz”
Geptıldi qoldanýdy qalaı shekteımiz?
“Geptıl - adamnyń ultyna, dinine, laýazymyna qaramaı, bárin birdeı jalmaı beretin zor apat. Bolashaǵyna alańdaıtyn, adekvatty azamat geptıldiń keltiretin zalalyn sezine alýy kerek. Kosmodromnyń basshylyǵa joldaǵan hattarymyz jaýapsyz qalýda. Zymyran tasyǵyshtar týraly jasalǵan kóptegen analıtıkalyq zertteýler bar. Áleýmettik jeliler arqyly sol málimetterdi kóbirek taratsaq, isimizden nátıje shyǵara alamyz. Sonymen qatar, zań aıasynda saıası mıtıngiler ótkizý de tıimdi bolmaq”
Apat jaıly ekolog mamandar ne deıdi? Ekologııalyq odaq “Baıtaq bolashaq” respýblıkalyq qoǵamdyq birlestiginiń atqarýshy dırektory Qaırat Nurhanov geptıldiń adamzatqa tıgizetin zalaly jaıly aıtyp berdi.
“Geptıl aýaǵa tarap, jaıylymǵa qonsa, topyraqtyń qunarsyzdanyp, maldyń qyrylýyna ákeledi. Taralǵan geptıl júzdegen kılometrge deıingi aımaqty qamtı alady. Qyzylorda oblysynda quramynda geptıl zaty bar aýamen tynystaǵan áıelderdiń túsik tastaǵan kezder de tirkelgen. Bul baryp turǵan “kózge kórinbeıtin ólim” emes pe? Zymyrandy geptılmen ushyrý eski tehnologııa bolyp esepteledi. Qazirgi tańda jańa ádister jeterlik. Osynyń barlyǵyn eskerip, premer mınıstrge hat joldaý kerek. Biraq mundaı úndeýlerdiń bári jaýapsyz qalýda. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev bılikke kelgeli ekologııalyq máseleler týraly kóp aıtylyp keledi. Alaıda laýazymdy tulǵalar tarapynan jasalǵan áreketsizdik úlken apat ákelýde.
Mundaı zymyran ushyrar aldynda “Orhýs konvenııasy” negizinde ratıfıkaııa jasalý kerek. Iaǵnı ushyrý úshin jergilikti halyqtyń kelisimi bolý qajet. Bul álemdik konvenııa adamnyń densaýlyǵy men ekologııalyq máselelerdi sheshýde salmaqty qujat. Al ekologııa mınıstriniń tarapynan eshqandaı áreket kórip otyrǵan joqpyz. Áreketti neden bastaımyz? Aldymen qazaqstandyq elshiler Reseı úkimetine nota jasaý kerek, ıaǵnı alǵashqy eskertý jiberý qajet. Sonymen qatar, halyqaralyq sotqa júginý de máselemizdi sheship bere alady”
Sarapshylardyń pikiri oryndy-aq. Aıtylǵan keńester minberdegiler úshin de beseneden belgili dúnıe dep oılaımyz. Biraq nege nátıje joq? Nege áli kúnge deıin halyq kosmodromnyń kesirinen zardap shegip, janýarlar qyrylyp jatyr? “Tyńdamaǵan sóz jetim”. Aıtylǵan sóz ıesin taýyp, ókiletti organdardyń sanaly is-áreketke kóshýin suraımyz. Ata zańymyzda “Memlekettiń eń basty baılyǵy - halyq” dep kórsetilgenindeı, qandaı shara bolmasyn, halyqtyń qamy, densaýlyǵy eskerilip jasalsa eken. El aman, jurt tynysh bolsyn!
Aıaýlym ÁBILDA
“Adyrna” ulttyq portaly
