بالاسىن بەسىككە بولەپ الديلەپ، الاقانىنا سالىپ ايالاعان قازاق ۇرپاعىنا «تاربيە – تال بەسىكتەن» دەگەن ماعىناسى تەرەڭ ءتامسىل قالدىردى. اناسىنىڭ ءالديى قۇلاعىنىڭ قۇرىشىن قاندىرىپ، بالبىراپ ۇيىقتايتىن بالاپاننىڭ ۇيقىسى دا قانىق، كوڭىلى دە كوتەرىڭكى، جانى دا تازا، بويى دا سەرگەك بولاتىنىن ءيسى قازاق جاقسى بىلەدى. ال وسىنداي بالانىڭ وسكەندە قىلدان تايىپ، اتا-انا بەرگەن تاربيەنى تارك ەتىپ بەتىمەن كەتەتىنى بولماۋشى ەدى. ال ارا-تۇرا ەركەتوتايلاردىڭ بۇزىقتىعى بولىپ جاتسا اۋىل بولىپ «اياعىن تىيدىرتىپ»، جامان قىلىعىن قويدىرتىپ، جونگە كەلتىرىپ، اقىلعا سالاتىن ەدى. بۇل رەتتە بالالارعا مۇعالىمدەردىڭ بەرەر تاربيەسىنىڭ ءجونى بولەك، عيبراتى ءوز الدىنا ءبىر توبە ەدى. بالاسىنىڭ قۇلاعى قارايىپ، جاسى تولعان قۇلىنشاعىن جەتەلەپ مەكتەپكە بارعان اتا-انا بالاسىن ماڭدايىنان ءسۇيىپ تۇرىپ مۇعالىمگە «ەتى سەنىكى، سۇيەگى مەنىكى»، تاربيەلەپ، وقىتىپ ادام قىلارسىڭ دەپ تابىستاپ جاتاتىن. مۇنى ەستىگەن مۇعالىم دە سول بالا ءۇشىن بارىن سالىپ، بىلگەنىن ۇيرەتىپ، تاربيەسىنە تىكەلەي ءوزى عانا جاۋاپتى بولىپ قالعانداي جانىن بەرۋشى ەدى. ارتىق كەتكەن كەزدەردە ايالاپ وتىرعان بالاسىن اياماي جازالاپ تا الاتىن. سول كەزدە بالا دا ونى اتا-اناسىنا ايتىپ بارمايتىن، ۇيىنە جىلاپ كەلمەيتىن. اتا-انا وندايدى بىلسە دە ارتىق ءسوز ايتىپ، شۋ شىعارىپ مەكتەپكە جۇگىرمەيتىن. كەرىسىنشە، ءوزىڭ بىردەمە بۇلدىرگەنسىڭ عوي، قولىڭمەن ىستەگەندى موينىڭمەن كوتەرۋ كەرەك، مۇعالىمدىكى دۇرىس دەپ بالاسىن تىيىپ تاستايتىن. كىم بالاسىن جەككورەدى دەيسىڭ، تەك قاتەسىن ءتۇسىنىپ، ادامنىڭ الا ءجىبىن اتتامايتىن ادال بولسىن، ۇلكەندى سىيلاپ، كىشىگە ىزەت كورسەتەر ادام بولسىن دەگەن نيەت قوي ول. ەندىگى جەردە مۇعالىم دە بۇكىل جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنىنا الىپ، بالاعا ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيەلەۋدە ايانىپ قالماۋشى ەدى. ءتىپتى، ءوز بالاسىنداي كورىپ، ەشتەڭەدەن كەم قالدىرماي ارتىق كەتسە ايىبىن وتەتىپ، كەرى كەتسە كەتىگىن تولتىرىپ، از عانا جەتىستىگىنە ماقتانىپ، مارقايىپ جاتاتىن ادەمى ءبىر ءۇردىس بار ەدى. قازىر شە؟ قازىر وسى ءبىر كەرەمەت ساباقتاستىقتىڭ، اتا-انا مەن مۇعالىم، وقۋشى مەن مۇعالىم اراسىنداعى كەرەمەت سىيلاستىق پەن تۇسىنىستىكتىڭ ءجىبى جىڭىشكەردى، ءتىپتى تاربيەنىڭ وسى جاعى اياعىنان اقساپ قالدى... نەگە؟ ءبىر ءسات ويلانىپ كورىڭىزشى. ءسىز بالاڭىزدى مۇعالىمگە نە دەپ، قالاي تابىستادىڭىز؟
«تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار» ەكەنىن دە بىلەمىز. بارلىق بالانىڭ ءتارتىپتى نەمەسە بۇزىق ەمەس ەكەنى سياقتى، مۇعالىمدەردىڭ دە ءبارى بىردەي بىلىمدى، بالا تاربيەسىندە سالماقتى سابىر مەن تەرەڭ اقىلدىڭ يەسى مە دەگەن سۇراق تۋارى زاڭدى. ەكى تاراپتى دا ماقتاۋدان، ءيا، داتتاۋدان اۋلاقپىز. بىراق شىندىققا تۋرا قاراۋ ءلازىم. ويتكەنى بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا ايتارلىقتاي وزگەرگەن قازىرگى ءومىردىڭ جاقسى-جامان جاقتارى بالا مەن اتا-اناعا عانا ەمەس، ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان مۇعالىمگە دە وڭ جانە تەرىس اسەر ەتەرى حاق. وسىنداي قايشىلىقتاردى سارالاي كەلە، جالپى وسى ۇشتىكتىڭ اراسىنداعى تۇسىنىستىك دەگەن ۇعىمعا سىنا تۇسكەنىن ايتپاۋعا بولمايدى. ونى كۇندەلىكتى ومىردە كورىپ-ءبىلىپ وتىرمىز. سوندىقتان اتا-انانىڭ دا مۇعالىمدەردىڭ جاۋاپكەرلىشىلىگىنە، ءبىلىمى، مادەنيەتى مەن تاربيەسىنە قاتىستى بىرقاتار تالاپ قويىپ، ونى تالاپ ەتۋگە قۇقى بار ەكەنى زاڭدىلىق.
«بالام بالا بولسىن دەسەڭ، وقىت، مال اياما» دەدى اباي. ال كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جۇرت باۋىر ەتى بالاسىنان ەشتەڭەسىن ايامايتىنى حاق. وقىدىم، توقىدىم، وسىمەن بولدىم، تولدىم دەمە دەگەندى دە ۇنەمى قۇلاعىنا قۇيىپ وتىرۋ ءلازىم. الايدا بارىن اياماي بالاسىنا بەرگەن قازاق قاجەت بولعاندا بالاسىنان تاربيەسىنىڭ وتەۋى رەتىندە ونىڭ ادامگەرشىلىگىن، بىلىمدىلىگىن، بىلىكتىلىگىن دە تالاپ ەتىپ، ايالاپ وتىرعان بالاسىن قاجەت كەزدە اياماي تارتىپكە سالۋى دا قاجەت قوي... ال بۇگىنگى اتا-انالاردىڭ كوبى (ارينە، بارىنە توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىز) بالاسىنان «مال ايامايتىنى» سونشا، ساباقتان بولەك نەشە ءتۇرلى كۋرستارعا وقىتقانىمەن، بالاعا بارىنشا تالاپ قويىپ، قاداعالاۋدى، نە وقىپ، نەنى ۇيرەنىپ، كىمدەرمەن ارالاسىپ، قايدا بارىپ جۇرگەنىن باقىلاۋدى بوساڭسىتىپ الدى نەمەسمە قويدى، سەبەبى ۋاقىتى جوق، بولسا دا بوس ەمەس... راس، بالانىڭ اۋزىنان نە شىقسا سونى ورىنداپ، ايتقانىن الىپ بەرىپ، ەركىنە قويىپ قويدىق. قۋ تىرلىكتەن قول بوساماي، جۇمىس-جۇمىس دەپ جۇرگەندە قولىندا تاباقتاي پلانشەتى، بولماسا كۇرەكتەي سمارتفونى، ۇيىندە تەلەۆيزورداي كومپيۋتەرى بار بالا باقىلاۋسىز قالدى. وزىندە جوق بولسا دا، قاتارىنان قالماسىن دەپ بالاسىنىڭ قۋانىشى ءۇشىن قارىزعا الىپ بەرگەندەر قانشاما؟! سالدارىنان قولىنداعى سمارتفوننىڭ ماركاسىمەن، ۇستىندەگى قىمبات كيىمىمەن ماقتانىپ، قاسىنداعى دوسىن مەنسىنبەيتىن مەنمەندىگى باسىم، باسىندا اتىس-شابىس ويىننان باسقا دىم جوق ماقتاباس ماقتانشاق، ەرتەڭى قاراڭعى بالالاردىڭ كوپتەپ ءوسىپ جاتقانى دا وتىرىك ەمەس...
پلانشەت، گادجەت پەن سمارتفونداردىڭ ومىرىمىزگە دەمدە دەندەپ ەنىپ كەتكەنى سونشا، ونسىز تىرلىك توقتاپ، بايلانىس ءۇزىلىپ قالاتىنداي دەڭگەيگە جەتتىك. ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا دا باستى قاجەتتىلىكتىڭ بىرىنە اينالدى. قاشىقتان وقۋدىڭ جەلەۋىمەن اتا-انا بالا باسىن تۇگەندەپ كەم دەگەندە ارزان بولسا دا سمارتفون الىپ بەردى. تالاپ سونداي، قاجەتتىلىك بولعانمەن، الىپ بەرگەن دۇنيەلەردى قالاي دۇرىس قولدانۋدى، الەۋمەتتىك جەلىلەردى قالاي پايدالانۋ كەرەك ەكەنىن جەتە ۇيرەتىپ جاتپايتىنى تاعى بار... ولاردى قولدانۋدىڭ ءوز ءتارتىبى، بەلگىلى ۋاقىتى، بىلۋگە ءتيىستى ەرەجەسى بار ەكەنىن بىلمەيتىن، ءوز ەركى وزىنە تيگەن بالا قانداي سايتتى قاراپ وتىر، قانداي ويىن ويناپ جاتىر، كىمدەرمەن بايلانىس جاساپ وتىر، قاي الەۋمەتتىك جەلىنى قالاي قولدانىپ ءجۇر دەگەن كوپتەگەن ماڭىزدى ماسەلەگە ءمان بەرمەگەندىكتەن تالاي بالانىڭ تاعدىرى تالقان بولعانى دا جاسىرىن ەمەس، وكىنىشتىسى سول - ول ءالى دە جالعاسىپ جاتىر... جاي عانا مىسال، بالاڭىزدى ءبىر ساتكە باقىلاڭىزشى. قۇلاققاپ تاعىپ الىپ اتىس-شابىس ويناعان بالانىڭ مىنەزى ءاپ-ساتتە وزگەرىپ، اينالاسىنا مەيىرىمى جوعالعانى سونشا، ەشتەڭەگە قاراۋعا مۇرشاسى جوق، ادرەنالين الىپ العان كەزدە ەكى بەتى قىپ-قىزىل بولىپ الابۇرتىپ، كوزى جانىپ، الاق-جۇلاق ەتىپ ىزالانىپ وتىرادى.
ادرەنالين دەگەن نە دەپ وتىرعان شىعارسىز. ارتىق بولماس ايتا كەتەيىك، ول - بۇيرەك ءۇستى بەزدەرىنىڭ قاباتىندا بولاتىن مي ءتارىزدى زاتتان ءتۇزىلىپ، اعزا شارشاعاندا، ميعا قانداي دا ءبىر پسيحولوگيالىق كۇش تۇسكەن ۋاقىتتا زات الماسۋ مەن ميدىڭ، جالپى اعزانىڭ قالىپتى جۇمىسىن ەرىكتەن تىس كۇشەيتەتىن گورمون. ماسەلەن، بالا اناۋ قىرعىن بولىپ سوعىساتىن قۇبىجىقتار تۋرالى ويىنداردى ويناپ وتىرعاندا بەرىلىپ كەتەتىنى سونشا، اقىرىن بايقاساڭىز تىنىس الۋى ءجيىلىپ، اتىن اتاپ شاقىرساڭ دا ەستيمەيتىن، قاسىنا بارساڭ دا بايقامايتىن كۇيدە بولادى. ال ابايسىزدا كوڭىلى ءبولىنىپ كەتسە رەنجىپ، وزىنەن كىشى بىرەۋ بولسا ۇرىپ تا جىبەرۋدەن تايىنبايدى. سول ساتتە انا بالانىڭ بويىنداعى اگرەسسيانى كورگەندە ءوزىڭ قورقاسىڭ. بۇل جاي ءبىزدىڭ عانا ەمەس، قازىر بۇكىل الەمنىڭ باس اۋرۋىنا اينالعان اسا كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. اتا-اناعا، مۇعالىمگە وتە تانىس جاعداي – بۇل.
ال وسىنداي بالانى مەكتەپكە جىبەرىپ وتىرىپ قانداي ءبىر جاعدايدا مۇعالىمگە كىنا ارتاتىنداردىڭ دا از ەمەس ەكەنى شىندىق. ءتارتىپ بۇزعان بالانى جونگە سالعانى ءۇشىن مۇعالىمنىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعىپ، بالالارىن اندەگەندە مۇعالىمنىڭ قۇنىن كوك تيىن قالاتىن اتا-انالار بار. قالاي ويلايسىز، وسى دۇرىس پا؟ مەكتەپ - قوعامدىق ورىن. ال قوعامدىق ورىندا ءتارتىپ جالپىعا ورتاق جانە زاڭ. ەندى وسىعان باعىنباعان بالانى مۇعالىم نە ىستەۋى كەرەك سىزدىڭشە؟ ءتارتىپتى تالاپ ەتۋگە حاقى بار عوي. بالاسىنىڭ بەتىنە قاراپ قوي دەگەن مۇعالىمنىڭ ارتىنا شام الىپ ءتۇسىپ، قولى جاعاسىندا كەتەتىندەردى دە كورىپ ءجۇرمىز. ەڭ جامانى سول، وسىنىڭ ءبارىن بالانىڭ كوزىنشە جاسايدى، مۇعالىمدى جەرگە جەتى كىرگىزىپ، جەتى شىعارىپ جاماندايدى، ونىڭ ءىسىنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن بارىنشا ايتۋعا تىرىسىپ باعادى. مۇنى كورگەن بالا ءوز ءىسىنىڭ قاتە بولعانىن ۇقپاق تۇگىلى، مۇعالىمنىڭ مۇعالىم ەكەنىن مويىنداۋدان قالادى. بۇل جەردە مۇعالىمدەر دە جەتىسىپ تۇرعان جوق دەگەن ءۋاج ارتىق، ۇيات. مىنە، بالا بولاشاعىنا شابىلعان بالتانىڭ ءبىرى وسى دەپ ءبىلىڭىز.
بالانىڭ ايتقانىن الىپ بەرىپ، قادالاعاۋسىز قالدىرىپ ءبىر جانە ۇلكەن قاتە جىبەرەدى، بالانىڭ كوزىنشە بىرەۋدى جامانداپ ەكىنشى قاتەنى، ونىڭ ءىسىنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن تۇسىندەرمەي ءۇشىنشى قاتەنى، قويشى، ءسويتىپ تەك ءبىر عانا بۇزىقتىق جاساعانى ءۇشىن مىڭ قاتەنى ءوزى جىبەرىپ العانىن بىلمەيدى، بىلمەگەن سوڭ مويىندامايدى. ويتكەنى «بالاپان ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى» دەگەندى ۇمىتقان اتا-انانىڭ ءوزى قولى قالت ەتسە سول سمارتفوننىڭ نەمەسە پلانشەتتىڭ «ىشىندە جۇرەدى». ونىڭ زيانى شاش ەتەكتەن ەكەنىن بىلە تۇرا، وقۋشى بالانى قويىپ، جىلاعان قۇيتاقانداي ءسابيدى دە جۇباتۋ ءۇشىن قولىنا سمارتفوندى بەرىپ ويىن قوسىپ ۇستاتىپ قويادى. ەرتەڭ ونىڭ بولاشاعى نە بولادى دەگەن ۇلكەن سۇراقتىڭ بارىن ۇمىت قالادى…
ايتايىق دەگەنىمىز ول ەمەس، مىناۋ. ەلىمىزدە تارالىپ وتىرعان ىندەتكە بايلانىستى قاشىقتان وقۋمەن وقىتۋدىڭ تاجىريبەسىنەن ازدى-كوپتى بولسا دا وتتىك. كوپ قيىندىقتىڭ بولعانى دا راس. ول ءوز الدىنا ءبىر ماسەلە. الدا ساباق باستالاتىن ۋاقىت جاقىندادى. بالالار قاشىقتان وقيتىن بولعاندىقتان باعاناعى پلانشەت، گادجەت پەن سمارتفوندارعا، كومپيۋتەرلەرگە بايلاناتىن ۋاقىتى كەلە جاتىر. ءسىز ساباق وقىپ جاتىر دەپ بەيقام وتىرعاندا ول بالانىڭ «باسقا الەمدە شارلاپ جۇرمەسىنە» ەش كەپىلدىك جوق. «بالانى تاربيەلەۋدىڭ قاجەتى جوق، ول ءبارىبىر ساعان تارتادى» دەگەندى ءبىر جەردەن وقىعان، بولماسا، ەس تىگەن بولارسىز. جانى بار ءسوز. سوندىقتان، اۋەلى، ءوزىڭىزدى تاربيەلەۋگە تىرىسىڭىز، تەحنيكانىڭ جەتىستىكتەرىن دۇرىس قولدانىپ، الەۋمەتتىك جەلىلەردى دۇرىس پايدالانىپ ۇيرەنسەڭىز بالاڭىزدى دا سوعان ۇيرەتەرىڭىز حاق. سولاي عوي. مۇعالىم مەن بالانىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاعى باستى دانەكەر - اتا-انا ەكەنى بەلگىلى. بالالاردى ۇنەمى باقىلاۋدى ەستەن شىعارماي، قاداعالاۋعا دا مىندەتتى جانە ول اسا ماڭىزدى، وتە قاجەت ەكەنىن ءار اتا-انا ۇعۋى كەرەك. ونسىز «سۋ اياعى - قۇردىم» ەكەنىن ۇمىتۋعا بولمايدى. اتا-انا ۇستامدى بولسا، ۇرپاعى دا ۇلاعاتتى بولارىن، «ۇستازى مىقتىنىڭ - ۇستامى مىقتى» ەكەنىن بىلەتىن ەلمىز عوي، ۇرپاعىمىز ۇستازىمەن ماقتاناتىن، اتا-اناسىن قۇرمەتتەپ، باۋىرىنا مەيىرىن توگىپ، اينالاسىنا شۋاعىن شاشىپ تۇراتىن مەرەيى ۇستەم، ۇستامى مىقتى، ۇلاعاتتى بولسىن!
جانبوتا سۇلتانمۇراتقىزى،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
