Balasyn besıkke bölep äldilep, alaqanyna salyp aialaǧan qazaq ūrpaǧyna «Tärbie – tal besıkten» degen maǧynasy tereŋ tämsıl qaldyrdy. Anasynyŋ äldiı qūlaǧynyŋ qūryşyn qandyryp, balbyrap ūiyqtaityn balapannyŋ ūiqysy da qanyq, köŋılı de köterıŋkı, jany da taza, boiy da sergek bolatynyn isı qazaq jaqsy bıledı. Al osyndai balanyŋ öskende qyldan taiyp, ata-ana bergen tärbienı tärk etıp betımen ketetını bolmauşy edı. Al ara-tūra erketotailardyŋ būzyqtyǧy bolyp jatsa auyl bolyp «aiaǧyn tyidyrtyp», jaman qylyǧyn qoidyrtyp, jönge keltırıp, aqylǧa salatyn edı. Būl rette balalarǧa mūǧalımderdıŋ berer tärbiesınıŋ jönı bölek, ǧibraty öz aldyna bır töbe edı. Balasynyŋ qūlaǧy qaraiyp, jasy tolǧan qūlynşaǧyn jetelep mektepke barǧan ata-ana balasyn maŋdaiynan süiıp tūryp mūǧalımge «etı senıkı, süiegı menıkı», tärbielep, oqytyp adam qylarsyŋ dep tabystap jatatyn. Mūny estıgen mūǧalım de sol bala üşın baryn salyp, bılgenın üiretıp, tärbiesıne tıkelei özı ǧana jauapty bolyp qalǧandai janyn beruşı edı. Artyq ketken kezderde aialap otyrǧan balasyn aiamai jazalap ta alatyn. Sol kezde bala da ony ata-anasyna aityp barmaityn, üiıne jylap kelmeitın. Ata-ana ondaidy bılse de artyq söz aityp, şu şyǧaryp mektepke jügırmeitın. Kerısınşe, özıŋ bırdeme büldırgensıŋ ǧoi, qolyŋmen ıstegendı moinyŋmen köteru kerek, mūǧalımdıkı dūrys dep balasyn tyiyp tastaityn. Kım balasyn jekköredı deisıŋ, tek qatesın tüsınıp, adamnyŋ ala jıbın attamaityn adal bolsyn, ülkendı syilap, kışıge ızet körseter adam bolsyn degen niet qoi ol. Endıgı jerde mūǧalım de bükıl jauapkerşılıktı moiynyna alyp, balaǧa bılım beru men tärbieleude aianyp qalmauşy edı. Tıptı, öz balasyndai körıp, eşteŋeden kem qaldyrmai artyq ketse aiybyn ötetıp, kerı ketse ketıgın toltyryp, az ǧana jetıstıgıne maqtanyp, marqaiyp jatatyn ädemı bır ürdıs bar edı. Qazır şe? Qazır osy bır keremet sabaqtastyqtyŋ, ata-ana men mūǧalım, oquşy men mūǧalım arasyndaǧy keremet syilastyq pen tüsınıstıktıŋ jıbı jıŋışkerdı, tıptı tärbienıŋ osy jaǧy aiaǧynan aqsap qaldy... Nege? Bır sät oilanyp körıŋızşı. Sız balaŋyzdy mūǧalımge ne dep, qalai tabystadyŋyz?
«Taiaqtyŋ ekı ūşy bar» ekenın de bılemız. Barlyq balanyŋ tärtıptı nemese būzyq emes ekenı siiaqty, mūǧalımderdıŋ de bärı bırdei bılımdı, bala tärbiesınde salmaqty sabyr men tereŋ aqyldyŋ iesı me degen sūraq tuary zaŋdy. Ekı tarapty da maqtaudan, iä, dattaudan aulaqpyz. Bıraq şyndyqqa tura qarau läzım. Öitkenı būrynǧymen salystyrǧanda aitarlyqtai özgergen qazırgı ömırdıŋ jaqsy-jaman jaqtary bala men ata-anaǧa ǧana emes, et pen süiekten jaralǧan mūǧalımge de oŋ jäne terıs äser eterı haq. Osyndai qaişylyqtardy saralai kele, jalpy osy üştıktıŋ arasyndaǧy tüsınıstık degen ūǧymǧa syna tüskenın aitpauǧa bolmaidy. Ony kündelıktı ömırde körıp-bılıp otyrmyz. Sondyqtan ata-ananyŋ da mūǧalımderdıŋ jauapkerlışılıgıne, bılımı, mädenietı men tärbiesıne qatysty bırqatar talap qoiyp, ony talap etuge qūqy bar ekenı zaŋdylyq.
«Balam bala bolsyn deseŋ, oqyt, mal aiama» dedı Abai. Al közı aşyq, kökıregı oiau jūrt bauyr etı balasynan eşteŋesın aiamaityny haq. Oqydym, toqydym, osymen boldym, toldym deme degendı de ünemı qūlaǧyna qūiyp otyru läzım. Alaida baryn aiamai balasyna bergen qazaq qajet bolǧanda balasynan tärbiesınıŋ öteuı retınde onyŋ adamgerşılıgın, bılımdılıgın, bılıktılıgın de talap etıp, aialap otyrǧan balasyn qajet kezde aiamai tärtıpke saluy da qajet qoi... Al bügıngı ata-analardyŋ köbı (ärine, bärıne topyraq şaşudan aulaqpyz) balasynan «mal aiamaityny» sonşa, sabaqtan bölek neşe türlı kurstarǧa oqytqanymen, balaǧa barynşa talap qoiyp, qadaǧalaudy, ne oqyp, nenı üirenıp, kımdermen aralasyp, qaida baryp jürgenın baqylaudy bosaŋsytyp aldy nemesme qoidy, sebebı uaqyty joq, bolsa da bos emes... Ras, balanyŋ auzynan ne şyqsa sony oryndap, aitqanyn alyp berıp, erkıne qoiyp qoidyq. Qu tırlıkten qol bosamai, jūmys-jūmys dep jürgende qolynda tabaqtai planşetı, bolmasa kürektei smartfony, üiınde televizordai kompiuterı bar bala baqylausyz qaldy. Özınde joq bolsa da, qatarynan qalmasyn dep balasynyŋ quanyşy üşın qaryzǧa alyp bergender qanşama?! Saldarynan qolyndaǧy smartfonnyŋ markasymen, üstındegı qymbat kiımımen maqtanyp, qasyndaǧy dosyn mensınbeitın menmendıgı basym, basynda atys-şabys oiynnan basqa dym joq maqtabas maqtanşaq, erteŋı qaraŋǧy balalardyŋ köptep ösıp jatqany da ötırık emes...
Planşet, gadjet pen smartfondardyŋ ömırımızge demde dendep enıp ketkenı sonşa, onsyz tırlık toqtap, bailanys üzılıp qalatyndai deŋgeige jettık. Bılım beru salasynda da basty qajettılıktıŋ bırıne ainaldy. Qaşyqtan oqudyŋ jeleuımen ata-ana bala basyn tügendep kem degende arzan bolsa da smartfon alyp berdı. Talap sondai, qajettılık bolǧanmen, alyp bergen dünielerdı qalai dūrys qoldanudy, äleumettık jelılerdı qalai paidalanu kerek ekenın jete üiretıp jatpaityny taǧy bar... Olardy qoldanudyŋ öz tärtıbı, belgılı uaqyty, bıluge tiıstı erejesı bar ekenın bılmeitın, öz erkı özıne tigen bala qandai saitty qarap otyr, qandai oiyn oinap jatyr, kımdermen bailanys jasap otyr, qai äleumettık jelını qalai qoldanyp jür degen köptegen maŋyzdy mäselege män bermegendıkten talai balanyŋ taǧdyry talqan bolǧany da jasyryn emes, ökınıştısı sol - ol älı de jalǧasyp jatyr... Jai ǧana mysal, balaŋyzdy bır sätke baqylaŋyzşy. Qūlaqqap taǧyp alyp atys-şabys oinaǧan balanyŋ mınezı äp-sätte özgerıp, ainalasyna meiırımı joǧalǧany sonşa, eşteŋege qarauǧa mūrşasy joq, adrenalin alyp alǧan kezde ekı betı qyp-qyzyl bolyp alabūrtyp, közı janyp, alaq-jūlaq etıp yzalanyp otyrady.
Adrenalin degen ne dep otyrǧan şyǧarsyz. Artyq bolmas aita keteiık, ol - büirek üstı bezderınıŋ qabatynda bolatyn mi tärızdı zattan tüzılıp, aǧza şarşaǧanda, miǧa qandai da bır psihologiialyq küş tüsken uaqytta zat almasu men midyŋ, jalpy aǧzanyŋ qalypty jūmysyn erıkten tys küşeitetın gormon. Mäselen, bala anau qyrǧyn bolyp soǧysatyn qūbyjyqtar turaly oiyndardy oinap otyrǧanda berılıp ketetını sonşa, aqyryn baiqasaŋyz tynys aluy jiılıp, atyn atap şaqyrsaŋ da estimeitın, qasyna barsaŋ da baiqamaityn küide bolady. Al abaisyzda köŋılı bölınıp ketse renjıp, özınen kışı bıreu bolsa ūryp ta jıberuden taiynbaidy. Sol sätte ana balanyŋ boiyndaǧy agressiiany körgende özıŋ qorqasyŋ. Būl jai bızdıŋ ǧana emes, qazır bükıl älemnıŋ bas auruyna ainalǧan asa kürdelı mäselenıŋ bırı bolyp otyr. Ata-anaǧa, mūǧalımge öte tanys jaǧdai – būl.
Al osyndai balany mektepke jıberıp otyryp qandai bır jaǧdaida mūǧalımge kınä artatyndardyŋ da az emes ekenı şyndyq. Tärtıp būzǧan balany jönge salǧany üşın mūǧalımnıŋ ekı aiaǧyn bır etıkke tyǧyp, balalaryn ändegende mūǧalımnıŋ qūnyn kök tiyn qalatyn ata-analar bar. Qalai oilaisyz, osy dūrys pa? Mektep - qoǧamdyq oryn. Al qoǧamdyq orynda tärtıp jalpyǧa ortaq jäne zaŋ. Endı osyǧan baǧynbaǧan balany mūǧalım ne ısteuı kerek sızdıŋşe? Tärtıptı talap etuge haqy bar ǧoi. Balasynyŋ betıne qarap qoi degen mūǧalımnıŋ artyna şam alyp tüsıp, qoly jaǧasynda ketetınderdı de körıp jürmız. Eŋ jamany sol, osynyŋ bärın balanyŋ közınşe jasaidy, mūǧalımdı jerge jetı kırgızıp, jetı şyǧaryp jamandaidy, onyŋ ısınıŋ dūrys emes ekenın barynşa aituǧa tyrysyp baǧady. Mūny körgen bala öz ısınıŋ qate bolǧanyn ūqpaq tügılı, mūǧalımnıŋ mūǧalım ekenın moiyndaudan qalady. Būl jerde mūǧalımder de jetısıp tūrǧan joq degen uäj artyq, ūiat. Mıne, bala bolaşaǧyna şabylǧan baltanyŋ bırı osy dep bılıŋız.
Balanyŋ aitqanyn alyp berıp, qadalaǧausyz qaldyryp bır jäne ülken qate jıberedı, balanyŋ közınşe bıreudı jamandap ekınşı qatenı, onyŋ ısınıŋ dūrys emes ekenın tüsındermei üşınşı qatenı, qoişy, söitıp tek bır ǧana būzyqtyq jasaǧany üşın myŋ qatenı özı jıberıp alǧanyn bılmeidı, bılmegen soŋ moiyndamaidy. Öitkenı «Balapan ūiada ne körse, ūşqanda sony ıledı» degendı ūmytqan ata-ananyŋ özı qoly qalt etse sol smartfonnyŋ nemese planşettıŋ «ışınde jüredı». Onyŋ ziiany şaş etekten ekenın bıle tūra, oquşy balany qoiyp, jylaǧan qūitaqandai säbidı de jūbatu üşın qolyna smartfondy berıp oiyn qosyp ūstatyp qoiady. Erteŋ onyŋ bolaşaǧy ne bolady degen ülken sūraqtyŋ baryn ūmyt qalady…
Aitaiyq degenımız ol emes, mynau. Elımızde taralyp otyrǧan ındetke bailanysty qaşyqtan oqumen oqytudyŋ täjıribesınen azdy-köptı bolsa da öttık. Köp qiyndyqtyŋ bolǧany da ras. Ol öz aldyna bır mäsele. Alda sabaq bastalatyn uaqyt jaqyndady. Balalar qaşyqtan oqityn bolǧandyqtan baǧanaǧy planşet, gadjet pen smartfondarǧa, kompiuterlerge bailanatyn uaqyty kele jatyr. Sız sabaq oqyp jatyr dep beiqam otyrǧanda ol balanyŋ «basqa älemde şarlap jürmesıne» eş kepıldık joq. «Balany tärbieleudıŋ qajetı joq, ol bärıbır saǧan tartady» degendı bır jerden oqyǧan, bolmasa, es tıgen bolarsyz. Jany bar söz. Sondyqtan, äuelı, özıŋızdı tärbieleuge tyrysyŋyz, tehnikanyŋ jetıstıkterın dūrys qoldanyp, äleumettık jelılerdı dūrys paidalanyp üirenseŋız balaŋyzdy da soǧan üireterıŋız haq. Solai ǧoi. Mūǧalım men balanyŋ arasyndaǧy qarym-qatynastaǧy basty däneker - ata-ana ekenı belgılı. Balalardy ünemı baqylaudy esten şyǧarmai, qadaǧalauǧa da mındettı jäne ol asa maŋyzdy, öte qajet ekenın är ata-ana ūǧuy kerek. Onsyz «su aiaǧy - qūrdym» ekenın ūmytuǧa bolmaidy. Ata-ana ūstamdy bolsa, ūrpaǧy da ūlaǧatty bolaryn, «ūstazy myqtynyŋ - ūstamy myqty» ekenın bıletın elmız ǧoi, ūrpaǧymyz ūstazymen maqtanatyn, ata-anasyn qūrmettep, bauyryna meiırın tögıp, ainalasyna şuaǧyn şaşyp tūratyn mereiı üstem, ūstamy myqty, ūlaǧatty bolsyn!
Janbota Sūltanmūratqyzy,
"Adyrna" ūlttyq portaly
