تاربيە مەن سانادا شەكارا بولا ما؟

                 ى ءبولىم

وزەكتى تاقىرىپ ءوزىمىز ءۇشىن وربىمەك. قازىرگى تاڭداعى كوپشىلىك كوڭىل بولمەيتىن، بىراق كوڭىلسىزدىككە تاپ بولىپ جاتقان جاعداي مەنىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىما اينالماق.

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ، اقپاراتتىق جانە كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ بالالار اۋديتورياسىنا، ومىرىنە اسەرى وراسان زور. سەبەبى، جاسوسپىرىمدەردىڭ بارلىق ۋاقىتى ينتەرنەت، تەلەديدار قاراۋمەن وتەدى. اقىرىندا قانشا كىسى ءولىمى، قانشاما قاتىگەزدىكتى، قانشا زورلىق-زومبىلىقتى بويىنا سىڭىرگەنىن دە بىلمەي قالادى. پسيحولوگ عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە، ولار ءبارىن ميلارىندا ىشتەي قايتالاپ، ويىن ويناعاندا دا ونى ىشكى جان دۇنيەسىمەن سەزىنۋ ارقىلى بەرىلىپ كەتەدى ەكەن. بالالاردىڭ ءبارى مىنا شىنايى ءومىر مەن تەلەديدار، ينتەرنەت، كومپيۋتەرلىك ويىنداردان كورگەندەرىن اجىراتىپ، نەنىڭ نە ەكەنىن ناقتى تۇسىنەدى دەۋ – وتە جاڭساق پىكىر. ەگەر ولار جاقسى مەن جاماندى ايىرا بىلسە، ساباقتان وتە كوپ قالۋ، كىتاپ وقىماۋ، ءتۇن مەن كۇندى اۋىستىرىپ الۋ، سۋيتسيد، قوعامنان بولەكتەنۋ، اتا-اناعا اشىلىپ سىر بولىسپەۋ، «ەشكىم مەنى تۇسىنبەيدى» دەگەن ويعا كەلىپ، جالعىزدىقتى سەزىنۋ، تەرىس اعىمدارعا ەلىكتەۋ جانە تاعى باسقا قاۋىپتەر ورىن الماس ەدى.

وسى تۋراسىندا اكادەميك عاريفوللا ەسىم بىلاي دەگەن بولاتىن: «... ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامىمىزدىڭ مازمۇنىن انىقتايتىن فاكتور – اقپارات. ونى ءبىز اقپاراتتىق قوعام دەپ تە ءجۇرمىز. بۇكىل الەم ءبىر ساتتە ۇيىڭىزگە سىيىپ كەتەدى. ينتەرنەت، ەلەكتروندى پوشتا جۇيەسى، جەتىلگەن كوممۋنيكاتسيا الەمدى تۇتاستىرىپ بارادى. بۇرىنعىداي ءار ەلدىڭ «سىرىن» ساقتاۋى مۇمكىن ەمەس. ەل ىشىندەگى وقيعا كۇنى ەرتەڭ الەم تىلدەرىندەگى باسىلىم بەتتەرىندە جاريا ەتىلمەك. مۇنىڭ ءبارى قازاقستاندىقتاردىڭ وي-ورىسىنە، سەزىم-ساناسىنا، مىنەزىنە، تۇرمىسىنا ساپالى وزگەرىستەر ەنگىزۋدە».

اقپارات الەمىنىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەتكە تيگىزەر اسەرىنىڭ تاياقتىڭ ەكى ۇشى سەكىلدى پايداسىمەن قوسا زيانى دا بار. سونىڭ ءبىرى تەلەديداردان جاريالاناتىن باعدارلامالاردىڭ كوتەرگەن ەرسى تاقىرىپتارى. اتا-انا بالالارىمەن بىرگە وتىرىپ اقپارات الۋعا قىسىلاتىن زامان بولدى. وعان قاراپايىم ءبىر عانا مىسال: «جەتىنشە ارنادان» تىكەلەي ەفيردە، كۇندىزگى مەزگىلدە كورسەتىلگەن «ءوز ويىم» باعدارلاماسىن الايىق. ونداعى تاقىرىپتار «قىزدىق پەردە قىزىقتىرا ما؟»، «جىنىسىمدى اۋىستىرعىم كەلەدى»، «ترانسقا تۇسكەن ءومىر»، «نازىك جىگىتتەر»، «شالا تانىسىم 30 شاقتى رەت زورلادى»، «اتاق پا، شاتاق پا؟، «ەركەكشورا قىزداردىڭ ەرەكشەلىگى»، «زورلانعان قىزدىڭ زور قايعىسى»، «جالاڭاشتانۋ – جارناما ما؟»، «ناعىز جىگىت پە، نازىك جىگىت پە؟»، «جاتىرىن جالعا بەرگەندەر»، «قىزداردىڭ پاكتىگى ماڭىزدى ما؟»، «جىنىستىق تاربيە بەرۋ تاربيەسىزدىك پە؟»، «كوڭىلدەس بولعىم كەلەدى»، «قىزدىعىمدى ساتامىن»، «جەزوكشەلىك قاشان زاڭداستىرىلادى؟»، «ناشاقوردىڭ كۇنى»، «بالا ساتامىن»، «ەركەكشورالىق ەرسىلىك پە؟»، «بالاعا سەكسۋالدى تاربيە بەرۋ كەرەك پە؟»، «ار ساۋداسى مەن ءتان ساۋداسى»، «اتىڭ شىقپاسا...»، «وزگەرىسكە ۇشىراعان كەلبەت» جانە تاعى باسقا. بۇل باعدارلاما ەل بولاشاعىن ويلاعان ازاماتتاردىڭ جان-ايقايى مەن سوتتاسۋى ارقىلى جابىلسا دا، وسىعان ۇقساس باعدارلامالار ءالى ەفيردەن الىنعان جوق. مىنە، وسىنداي سوراقىلىقتاردى كورگەن بالالار اتا-انامەن بۇل ماسەلەنى تالقىلاپ تا جاتپايدى. بۇرىستى دۇرىس دەپ ءتۇسىنىپ، باعدارلاماداعى كەيىپكەرلەردىڭ ىستەرىنە، بەينەلەرىنە ەلىكتەۋلەرى مۇمكىن. بۇل زەرتتەۋ جۇمىسىمنىڭ نەگىزگى نىسانى – وسى بالالاردىڭ اقپارات قاۋىپسىزدىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋ. بالاعا تونگەن قاۋىپ – تۇتاس ەلگە تونگەن قاتەر. ەلدە ىرىتكى بولماۋ ءۇشىن بالا قۇقىعىن ساقتاپ، قورعاپ قالۋ ءار تۇلعانىڭ مىندەتى دەپ بىلەمىن.

                                 ءىى  بولىم

...تالدانار جۇمىستىڭ تامىرى تەرەڭدە بولۋى ماڭىزدى. ءسۇتتىڭ بەتىندەگى قايماقتى عانا قىلقىتقانداي بولماي، تۇپكى قازىعىنا دا بۇگىن باس سۇقپاقپىن. ەندەشە اتا مەن اجەنى – Ipone مەن Ipad-قا الماستىرعان بۇكىلالەمدىك جەلى ينتەرنەت تاقىرىبىنا توقتالايىن.

قوعامنىڭ تالابى دەيمىز، زاماننىڭ دامۋى دەيمىز، ايتەۋىر ينتەرنەت الەمىن قورعاشتاپ شىعاتىن سىلتاۋ تابامىز. ءيا، از ۋاقىت ىشىندە بارلىق كەرەكتى-كەرەكسىز اقپاراتتارمەن تولىققاندى قامتاماسىز ەتە الاتىن دا وسى ينتەرنەت الەمى. سولاي بولا تۇرا، ينتەرنەتتىڭ قايدان شىققانىن، قالاي پايدا بولعانىن بىلۋگە ۇمتىلمايتىنىمىز دا بار.

ينتەرنەت ۇعىمى حح عاسىردىڭ اياعىندا پايدا بولسا دا، جۇردەك پويىزدىڭ جىلدامدىعىن ەسكە سالاتىنداي جەدەل قارقىنمەن قانات جايىپ كەلەدى. ايگىلى ەر توستىك ەرتەگىسىندە توستىك جىل ساناپ ەمەس، اي ساناپ، كۇن ساناپ ءوسىپتى دەيتىن جەرى بولاتىن. سول ەر توستىكتىڭ ەر جەتۋى سياقتى دامىپ وتىرعان ءبىر سالا بولسا، ول – بۇكىلعالامدىق جەلى ينتەرنەت. ونىڭ شىعۋ تاريحى دا قىزىق. 1957 جىلى كەڭەستەر وداعى جاساندى جەر سەرىگىن عارىشقا ۇشىرعان سوڭ، اقش قورعانىس مينيسترلىگى «ەگەر سوعىس بولا قالعان جاعدايدا امەريكاعا سەنىمدى اقپارات الماسۋ جۇيەسى كەرەك بولادى» دەپ ەسەپتەگەن. ونداي جۇيەنى اقش-تىڭ ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ويلاپ تاپقان. ARPANET دەپ اتالاتىن جوبا 1969 جىلى 29 قازاندا ءتورت مەكەمەنىڭ كومپيۋتەرلەرىن تەلەفون ارقىلى بايلانىستىرادى.

سودان سوڭ ARPANET دامىپ، ونى ءتۇرلى سالا عالىمدارى پايدالانا باستايدى. 1983 جىلى بۇل اتاۋ «ينتەرنەت» دەگەن ۇعىممەن الماستىرىلدى. بۇل كۇندە ينتەرنەتتى تۇراقتى پايدالانۋشىلار سانى بۇكىل الەم بويىنشا 1,5 ملرد ادامنان اسىپتى. بۇل – جەر شارىن مەكەندەيتىن حالىقتىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى عالامتور يگىلىگىن ءوز كادەسىنە جاراتۋدا دەگەن ءسوز.

قازاقستاندا ينتەرنەتتىڭ پايدا بولۋ كۇنى قاشان دەگەنگە ەكى جاۋاپ بار. ءبىرىنشىسى – 1991 جىلدىڭ ءساۋىر ايى. سول جىلى «پاراسات» فيرماسى بازاسىندا Relkom جۇيەسىنىڭ قازاقستانداعى العاشقى ايماقتىق تورابى اشىلعان بولاتىن. بۇل توراپ UUCP بويىنشا ەلەكتروندىق پوشتا قىزمەتىن كورسەتەتىن. ال ەكىنشى تۋعان كۇنى – كازنەت دۇنيەگە كەلگەن 1994 جىلدىڭ 19 قىركۇيەگى. وسى كۇنى العاش رەت KZ دومەنى تىركەلگەن ەدى. سول جىلدىڭ اياعىندا قازاقستاندىق سايتتاردىڭ سانى 15-كە جەتكەن.

باق-تى جاپپاي مونوپوليالاۋ ناۋقانى قىزعان كەزدە «كاراۆان»، «نوۆوە پوكولەنيە» گازەتتەرىنىڭ، «ريك» راديوسىنىڭ، «كتك» تەلەارناسىنىڭ باسشىلىعى ءماجبۇرلى تۇردە اۋىستىرىلعان بولاتىن. ال وسى پروتسەستىڭ ناتيجەسىندە ناۋقاننان الاستاتىلعاندار وزدەرىنىڭ ساياسي جانە شىعارماشىلىق مۇددەلەرىن ءداستۇرلى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريا ەتە المايتىندىقتان، ول مۇمكىندىكتەرىن ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتە ىسكە اسىرۋعا كىرىستى. ءدال وسى كەزەڭ ينتەرنەتتە ۇكىمەت باسىندا وتىرعانداردى وتكىر سىنعا العان وپپوزيتسيالىق سايتتاردىڭ پايدا بولۋىمەن سيپاتتالادى.

س.دۋۆانوۆ ءوزىنىڭ «WEB جۋرناليستيكا: وپاسنىە تەندەنتسي» اتتى ماقالاسىندا «قازاقستانداعى ينتەرنەت-جۋرناليستيكانىڭ قالىپتاسۋىنا باستى سەبەپ بولعان 1996 جىلعى نەگاتيۆتى ساياسي پروتسەستەر»، – دەپ اتاپ كورسەتەدى.

العاشقى كەزدە ينتەرنەتتى پايدالانۋشىلاردىڭ سانى از بولعاندىقتان، سىنالعان شەنەۋنىكتەر بۇل ۇردىسكە اسا ءمان بەرە قويعان جوق. از ۋاقىتتان سوڭ جۇيەدەگى اقپارات قاعازعا شىعارىلىپ، ەل اراسىندا تاراتىلا باستايدى. ءسويتىپ ينتەرنەتتىڭ اۋديتورياسى كوبەيە تۇسەدى.

قر ستاتيستيكا جونىندەگى اگەنتتىگىنىڭ مəلىمەتتەرى بويىنشا، ينتەرنەتتى مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردى قوسپاعاندا، ەل تۇرعىندارىنىڭ 3,1% قولدانا المايدى، 18,4% «كومپيۋتەرلىك ونەردى» ەندى عانا باستاپ ۇيرەنىپ كەلەدى، ال 11,6% ازاماتتار «تəجىريبەلى پايدالانۋشى» ساناتىنا جاتادى.

تاعى ءبىر ەسكەرەتىنى، ينتەرنەتتەن الىنعان اقپاراتقا باستاپقىدان سەنىمسىزدىكپەن قاراۋ ۇردىسكە اينالعان بولاتىن جانە جالعان اقپاراتتاردىڭ كوپتەپ تارالۋىن ەسكەرسەك، مۇنداي ءىس-ارەكەت ۇلكەن مانگە يە. سونىمەن قاتار، ليتسەنزيا العان جەلىلىك باسىلىمدار ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدارمەن جانە بيلىك ورگاندارىنىڭ وكىلدەرىمەن قارىم-قاتىناس قۇرۋدا ءبىرشاما باسىلىمدىقتارعا يە. «سترانا.ru» جوباسىنىڭ باس رەداكتورى م.ءليتۆينوۆيچتىڭ پىكىرىنشە، «ليتسەنزيانىڭ بولۋى – جەلىلىك باق-تىڭ بەرگەن مالىمەتتەرىنىڭ شىندىققا ساي كەلۋىنىڭ كەپىلى، سەبەبى ينتەرنەتتە اقپارات تاراتۋ ءتارتىبىنىڭ قاتايۋىنا، سول ارقىلى كاسىبي دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى» دەگەن بولاتىن.

قازاقستان عانا ەمەس، بارلىق ەلدە ينتەرنەت جۋرناليستيكا سالاسىنىڭ ءبىر تۇرىنە ارنالعان. ياعني، باستى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى. قازىر قاراپ وتىرساڭىز، بارلىق تەلەارنانىڭ، بارلىق مەكەمە، ۇيىمداردىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسى پايدا بولدى، مىسالى، الەۋمەتتىك جەلىدە پاراقشاسى، Youtube ۆيدەوحوستينگتەردە اككاۋنتتارى جانە ارنايى سايتتارى بار.

وزدەرىڭىزگە بەلگىلى «ءازىل الەمى» تەاترىنىڭ جەتەكشىسى تۇرسىنبەك قاباتوۆتىڭ ازىلدەرى بارشا قازاققا مايداي جاعادى. ءتىپتى، ءوزىمىزدىڭ ءىس-ارەكەتتەرىمىزدى كورسەتكەندە قىزارمايمىز، تەك ءماز بولامىز. ۇيالى تەلەفوننان باس المايتىن قازىرگى زاماننىڭ ۇلكەندى-كىشىلى زامانداستارىن ەشكىمدە شارۋاسى جوق وزدەرىمەن-وزدەرى بۇكشيە جۇرەتىن مايمىلدارعا تەڭەگەن بولاتىن. سىرتتان قاراساڭىز، راسىندا بۇل تەڭەۋدىڭ جانى بار دەلىك. ال ءبىز وعان اۋزىمىزدى باسا كۇلەمىز، بىراق رەتتەلمەيمىز. كىنانى بىرەۋگە تاعۋعا بولمايدى، قاي نارسەنى دە وزىمىزدەن باستاۋ كەرەك.

ادامزاتتى وزىنە قاراتقان ينتەرنەتتىڭ باسشىسى جوق. ول – تاۋەلسىز، ەركىن. سوندىقتان، ادامدار دا ونىڭ الدىندا تاۋەلسىز بولعانىن قالار ەدىم.

ينتەرنەتتى مەڭگەرۋىمىز كەرەك دەپ تاڭەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن زامان تەحنيكاسىمەن شۇعىلدانا بەرگەنىمىزدىڭ ادامزات ومىرىنە تيگىزەتىن وزىندىك پايداسى مەن زيانى بارشىلىق ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. ارقاشان ءار نارسەنىڭ جاقسىسىن ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەنىپ، پايداسىن كورىپ ءبىلىپ، ال زيانىنان ساقتانۋ كەرەك. «اسىل تاستان، ونەر جاستان» دەمەكشى قازىرگى تەحنيكا قارقىندى دامىعان زاماندا، دەنى ساۋ، ءبىلىمدى ۇرپاق ينتەرنەتتەن قاجەتتى ماعلۇماتتاردى جيناپ، قازاقستانعا ءوز ۇلەسىن قوسادى دەپ سەنەمىن! تەك قانا ونى ساۋاتتى پايدالانۋ كەرەك.

ال ءسىز ينتەرنەت الەمىن جۇيەلى پايدالانىپ ءجۇرسىز بە؟ قانشالىقتى ۋاقىتىڭىزدى ارنايسىز؟ سىزگە كەلەر پايداسى مەن زيانى قانداي؟!

تالقىلار تانىمدى تاقىرىپ ءالى الدا. جالعاسىن كۇتىڭىز...

                                                ءىىى  بولىم

تاربيە مەن سانا شەكاراسىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن ول – اقپارات!

جان-جاقتان تۇسەتىن اقپاراتتى بالالار ءۇشىن قاۋىپسىز دەپ ايتا الامىز با؟ باق-تاعى جاسوسپىرىمدەردىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدەگى زاڭنامالىق تۇجىرىمدار بار ما؟! الەمدە قانداي، قازاقستاندا قانداي؟

وسى ساۋالدار توڭىرەگىندە ىزدەنىپ كورەلىك. سوڭىنا دەيىن وقىڭىز. كەلىسكەن تۇسىڭىز، نە ايتار اقپاراتىڭىز بولسا، پىكىرگە قالدىرا كەتىڭىز!

جاستار – ەل بولاشاعى. ولاردىڭ العان بىلىمدەرى مەن حاباردار بولعان اقپاراتتارىنا ءبىرتۇتاس ەل بولىپ جاۋاپ بەرەدى. مەملەكەت مۇشەلەرىنىڭ دەنساۋلىعىنا، ادامگەرشىلىگىنە، رۋحاني دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىن اقپاراتتاردان قورعاۋ شارالارى سول كەزەڭدەردە قابىلدانعان بارلىق زاڭنامادا كوزدەلگەن. سونىڭ ىشىندە بالا مۇددەسى، بالا دەنساۋلىعى، بالا تاربيەسى باستى تاقىرىپ بولىپ تۇردى. سوندىقتان دا، 1989 جىلى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا بالالار قۇقىقتارى تۋرالى كونۆەنتسيا بولىپ، مۇندا بالالاردىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، مادەني قۇقىقتارىمەن قاتار، ساياسي، ازاماتتىق قۇقىقتارى دا قارالدى. بۇل كونۆەنتسيا العاشقى تولىققاندى جازىلعان حالىقارالىق قۇجات دەپ ەسەپتەلەدى. كونۆەنتسيانىڭ ارقاسىندا بالا قۇقىعى العاش رەت حالىقارالىق قۇقىقتىق كۇشكە يە بولىپ، 2002 جىلى بۇل قۇجاتتى 191 ەل راتيفيكاتسيالاعان. بۇل مەملەكەتتەر ءار 5 جىل سايىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا بالالار قۇقىقتارى جونىندە ەسەپ بەرىپ وتىردى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تاراتاتىن اقپاراتتارعا باستى نازار اۋدارىلىپ، بالالاردىڭ الەۋمەتتىك، رۋحاني، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنە جانە ءال-اۋقاتىنا، ولاردىڭ پسيحيكالىق ويلاۋ جۇيەلەرى مەن بالانىڭ دەنە سالاۋاتىنىڭ جاقسى قالىپتاسۋىنا باعىتتالعان ماتەريالدار مەن اقپاراتتار تاراتۋ كەرەك.

سوندىقتان دا بارلىق مەملەكەتتەر مىنا جاعدايلاردى قولدايدى:

- بالالارعا پايدالى الەۋمەتتىك جانە مادەني تۇرعىدان ءبىلىم بەرەتىن، ساپالى اقپاراتتار تاراتاتىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن قولدايدى;

- ءار مەملەكەتتەردىڭ ۇلتتىق، مادەني دەرەكتەرىن الىپ، اقپاراتتاردى دايىنداۋ كەزىندە، ولاردى تاراتىپ، باسقالارمەن الماسۋ كەزىندە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى ساقتاۋدى قولدايدى;

- جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان ادەبي شىعارمالاردى كوبەيتۋدى قولدايدى;

- بالالاردىڭ ومىرىنە قاۋىپ توندىرەتىن اقپاراتتاردىڭ الدىن الۋدى جانە سونداي ماتەريالداردىڭ تارالۋىنا جول بەرمەيتىن قاعيدالاردى قولدايدى.

اتاپ ايتقاندا، بۇل كونۆەنتسيادا بالالاردىڭ دەم الۋىنا جانە بوس ۋاقىتتارىن ءتيىمدى وتكىزۋلەرىنە، ويىندار ويناپ، ويىن-ساۋىق شارالارىنا قاتىسۋلارىنا رۇقسات ەتىلگەن. تەك مۇندا قويىلاتىن ءبىر عانا تالاپ، بارلىق ءىس-ارەكەت، بارلىق شارالار بالانىڭ جاسىنا سايكەس بولۋى كەرەك دەلىنگەن.

جارناما تۋرالى باپتارعا توقتالايىق. ويتكەنى، جارنامادان كورگەنىن قايتالايتىن جاستار دا، جارنامادا كورسەتىلگەن زاتتارعا قىزىعىپ، سول دۇنيەنى الاتىن ادامداردىڭ قاراسى دا مول ەكەنى انىق. 11-ءىنشى باپتا بىلاي دەلىنگەن: «بالالارعا ارنالىپ، بالالاردى پايدالانۋ ارقىلى جاسالعان جارناما ولاردىڭ مۇددەلەرىنە زيان تيگىزبەۋى جəنە ولاردىڭ ەرەكشە قابىلداۋ قابىلەتىن ەسكەرۋى ءتيىس».

ادام ومىرىنە زياندى، بىراق قولدانىستا جۇرگەن تاۋارلار تۋرالى جارنامالارعا كوپ ەلدەر وتە قاتاڭ تىيىم سالعان. بۇل ەڭ دۇرىس قابىلدانعان شەشىم دەپ سانايمىن. ويتكەنى، تەمەكى بۇيىمدارى مەن الكوگول ىشىمدىكتەرى جانە تاعى باسقا زياندى تاۋارلاردى ەشقاشان ناسيحاتتاۋعا بولمايدى. ولاردان بالا تۇگىلى ۇلكەندەردى دە اۋلاق ۇستاۋ قاجەت. كوپتەگەن ەلدەر مۇندايعا اسا زور ءمان بەرەدى. 15 باپتا تەمەكى بۇيىمدارىنىڭ جارناماسىنا تىيىم سالىنادى.

بۇل حالىقارالىق دەڭگەيدەگى قۇجاتتار. ال قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا «قوعامدىق يماندىلىق» دەگەن ءسوز تىركەستەرى كوپ كەزدەسەدى. وسى تۋراسىندا كونستيتۋتسيانىڭ 12 بابىنىڭ 5 بولىمىندە: «ادامنىڭ جəنە ازاماتتىڭ ءوز قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن جۇزەگە اسىرۋى باسقا ادامداردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن بۇزباۋعا، كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىس پەن قوعامدىق يماندىلىققا نۇقسان كەلتىرمەۋگە ءتيىس». بۇل تەك قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا عانا ەمەس، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى قۇقىقتىق قۇجاتتاردا دا ءسوز ەركىندىگىنە شەكتەۋلەر قويىلادى. ويتكەنى ەشكىم ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماي، ەشكىم ەشكىمدى بىلمەي جاتىپ سوگە جونەلمەۋ كەرەك.

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى دە. ياعني، ولار پورنوگرافياعا، قاتىگەزدىك پەن كۇش جۇمساعانعا، زورلىققا قارسى باعىتتالعان زاڭنامانى باسشىلىققا الا وتىرىپ، قوعامدىق ادامگەرشىلىكتى قورعايدى. اتازاڭدا جوعارىدا قىسقاشا ايتىپ وتكەن 20 باپتىڭ 3 بولىگى دە كونستيتۋتسياداعى نورمالاردى كۇشتەپ وزگەرتۋگە، سوعىس پەن قاتىگەزدىكتى، الەۋمەتتىك، راسالىق، ۇلتتىق، ناسىلدىك، دىندىك، جۇزدىك، رۋلىق باسىمدىقتاردى ۇگىتتەۋگە قارسىلىق بىلدىرەدى.

«باق تۋرالى» زاڭدا بارلىق مۇددەلەر مەن نورمالار اتاپ وتىلگەن. 1 باپتىڭ 14 بولىگىندە ەروتيكا ۇعىمى كورسەتىلىپ، ءمان-ماعىناسى تۇسىندىرىلگەن. ياعني، ەروتيكالىق ءونىم دەگەنىمىز – ادامگەرشىلىك ار-ۇياتتان اتتاپ وتەتىن، قازاققا اشىق ايتقاندىعى ءتان ەمەس دۇنيە بولىپ تابىلاتىن، قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ، ۇنەمى الاڭداتىپ تۇراتىن باسپالىق باسىلىم نەمەسە تەلە-راديوداعى باعدارلاما. بۇل تۋرالى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تۋرالى زاڭدا 14 باپتىڭ 2 بولىگىندە ەروتيكالىق سيپاتتاعى ماتەريالداردى جاريالاپ تاراتاتىن مەرزىمدى باسىلىمداردى ستاتسيونارلىق ەمەس ءۇي-جايلاردا جانە ءبىلىم بەرەتىن ۇيىمدار، بالالارعا قاتىستى مەكەمەلەردىڭ، عيبادات وتكىزىلەتىن ۇيلەردىڭ جانىندا جانە سول اۋماقتاردى ساتۋعا تىيىم سالىنعان. سونىمەن قاتار، ون سەگىزگە تولماعان جاستاعى بالالارعا بولشەك ساۋدا جاساۋعا تىيىم سالىنادى. بۇل ەروتيكالىق اقپاراتتاردى تاراتۋ جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار بەلگىلەگەن ارنايى ستاتسيونارلىق مەكەندەردە جۇرگىزىلۋى ءتيىس.

پورنوگرافيالىق جانە سەكسۋالدىق-ەروتيكالىق سيپاتتاعى راديوداعى، تەلەديدارداعى باعدارلامالاردىڭ ەفيرگە شىعۋىنا جانە سونداي سيپاتتاعى كينولار مەن ۆيدەولاردىڭ تارالۋىنا، ولاردى كورسەتۋگە، زاڭ بويىنشا تىيىم سالىنادى. سونىمەن قاتار، قاتىگەزدىك پەن زورلىقتى ناسيحاتتاۋعا دا وتە قاتاڭ تىيىم سالىنعان. مۇنىڭ بارلىعى بالالاردىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىنە، ولاردىڭ ادامي سانا-سەزىمىن لاستاۋدان قورعاۋعا باعىتتالعان ءىس-شارالار.

2000 جىلى 6 قىركۇيەكتە نيۋ-يوركتە قازاقستان رەسپۋبليكاسى بالالار تاقىرىبىندا، ياعني، بالانى ساتۋ، بالالاردىڭ جەزوكشەلىكپەن اينالىسۋى نەمەسە وعان ماجبۇرلەۋ، بالالاردىڭ پورنوگرافياسىنا بايلانىستى بالالار قۇقىقتارى تۋرالى قابىلدانعان كونۆەنتسياعا فاكۋلتاتيۆتىك حاتتاماعا قول قويعان بولاتىن.

ناپولەون بوناپارتتىڭ مىنا سوزدەرى ەرىكسىز ەسكە ورالادى: «ساعان قارسى باعىتتالعان ءتورت ءجۇز مىلتىقتان گورى ءتورت ءباسپاسوزدىڭ قارسى تۇرعانى الدەقايدا قاۋىپتى» دەگەن پىكىرىنەن-اق ءباسپاسوزدىڭ قۇدىرەتىن اڭعارۋعا بولادى.

سونىمەن قاتار، 1973 جىلى چيليدە بولعان توڭكەرىستە سالۆادور اەندە: «مەنىڭ قولىمنان اسكەردىڭ كەتىپ قالعانى تۇك ەمەس ەدى. مەنىڭ قولىمنان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى كەتىپ قالدى عوي»، – دەپ ەڭىرەگەندە ەتەگى جاسقا تولعانى تاريحتا جازىلعان. سوندا قاراپ وتىرساڭىز، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ مىندەتتەرى مەن اتقارىپ جاتقان قىزمەتتەرىنە بەي-جاي قاراۋعا بولمايدى.

بالانىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىنە بايلانىستى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بالانىڭ قۇقىعى تۋرالى» زاڭدى 2002 جىلى 8 تامىز كۇنى قابىلداپ، بالانىڭ قۇقىقتارى جونىندەگى كونۆەنتسيا راتيفيكاتسيالاندى. وسى زاڭدارداعى باپتارعا سۇيەنسەك، بالانىڭ ءسوز بوستاندىعى مەن ار-وجدان ەركىندىگىن ساقتاپ، اقپاراتتاردى الۋىنا رۇقسات بەرىلىپ، قوعامدىق ومىرگە ارالاسۋ قۇقىعىنا يە بولاتىنى ايتىلعان. الايدا مۇنىڭ بارلىعى بەلگىلى ءبىر زاڭ شەڭبەرىندە جۇزەگە اسىرىلىپ، ەگەر تەرىس دۇنيە بالاعا اسەر ەتەتىن بولسا، زاڭدا بەكىتىلگەن شەڭبەردەن اسۋعا تىيىم سالىنادى.

مەملەكەتتىك قۇجاتتارعا ارنايى توقتالعاندىقتان مىنا باپتى دا ايتا كەتكەن ءجون. 34 باپتا: «پورنوگرافيانى، قاتىگەزدiك پەن زورلىق-زومبىلىقتى دəرiپتەيتiن، ادامنىڭ قادiر-قاسيەتiن قورلايتىن، بالالارعا زياندى əسەر ەتەتiن جəنە قۇقىق بۇزۋشىلىققا ىقپال ەتەتiن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن، əدەبيەتتi, ويىن-ساۋىق جəنە باسقا iس-شارالاردى پايدالانۋ» زاڭعا قارسى بولىپ تابىلادى.

سونىمەن قاتار، بالانى الكوگول ونىمدەرى مەن تەمەكى ونىمدەرىنىڭ زياندى اسەرى تۋرالى ايتىپ، ولاردان قورعايتىن زاڭ ەرەجەلەرى دە بەكىتىلگەن.

ەڭ سوراقى قىلمىستاردىڭ ءبىرى – بالانى جەزوكشەلىككە يتەرمەلەۋ. بۇل ماسەلەگە مەملەكەت ەشقاشان دا بەي-جاي قاراعان ەمەس. بالالاردى جەزوكشەلىك جانە پورنوگرافيادان قورعاۋ ءۇشىن زاڭعا 40 باپتى ەنگىزگەن: «بالانى جەزوكشەلiكپەن اينالىسۋعا تارتقاندارعا، بالاعا پورنوگرافيالىق ماتەريالداردى نەمەسە زاتتاردى، باسپا باسىلىمدارىن، كينو نەمەسە بەينەماتەريالداردى، پورنوگرافيالىق سيپاتتاعى جəنە ەروتيكالىق مازمۇنداعى وزگەدە نəرسەلەردi تاراتقاندارعا، جارنامالاعاندارعا نەمەسە ساتقاندارعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭ اكتiلەرiندە كوزدەلگەن تəرتىپپەن جاۋاپتىلىق بەلگiلەنەدi». حالىقارالىق قۇجاتتارمەن سالىستىرعاندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسى بالالاردىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگى تۋراسىندا حالىقارالىق ستاندارتتارعا ءالى دە الىستاۋ ەكەنى بايقالادى.

الەۋمەتتىك جەلىدە سۇراۋ جۇرگىزگەندە 13 جاستان باستالعان ەرەسەك بالالاردىڭ 54 %-ى تەلەديدار كورەتىندىگىن ايتسا، 60 پايىزى بەينەنى، ياعني، ۆيدەولاردى كوپ قارايتىندىعىن، 53 %-ى كومپيۋتەرلىك ويىنداردا ويناسا، 51 %-ى ينتەرنەتتە زورلىق پەن قاتىگەزدىكتى كوپ كورەتىندەرىن ايتىپ ءوتتى. ال 13 جاستان اسقان ۇلكەن بالالاردىڭ ءبىرازى ەروتيكالىق مازمۇندى جۋرنالداردىڭ قولجەتىمدىلىگىن ايتقان بولاتىن. بۇل جاۋاپتارعا قاراپ، كوڭىلىڭ تولقىپ، بولاشاقتى ويلاپ قام جەۋگە بولادى. قانشا جەردەن شەگەلەپ زاڭ شىعارىپ، نورمالارىن بەكىتسە دە بالالاردىڭ ءوز اۋىزدارىنان ەستىپ وتىرعانىمىز مىناۋ؟! ءىستىڭ تىندىرىلۋى ءبىر ادامعا ەمەس، بۇتكىل ءبىرتۇتاس حالىققا بايلانىستى ەكەنىن دە ۇمىتۋعا بولماس.

كوپتەگەن پەداگوگتار بۇگىنگى بالا تاقىرىبىندا ءسوز قوزعاعاندا، كوپشىلىگىنىڭ ويلارى ءبىر جەردەن شىعۋدا. «ءبىزدىڭ ەلدە كەز-كەلگەن بەينە ماتەريالداردى جالعا الاتىن دۇكەنگە كەلىپ، ەمىن-ەركىن ساۋدا جاساي الادى. ياعني، بالا قالاعان بەينە ءونىمدى الا الادى جانە سونى كورەدى. بەينە ءونىمدى دە، بالانى دا شەكتەپ جاتقان ەشكىم جوق. ەڭ قىزىقتىسى، ساتۋشى دا ەش ويلانباستان بالاعا نەمەسە جاسوسپىرىمگە سۇراعان تاۋاردى ەش ۋايىمسىز بەرە سالادى!... » دەسە، بىرەۋلەرى «قازىر ساتۋشىلارعا ءبارىبىر بولىپ كەتكەندەي. ولار تاۋاردىڭ اقشاسى تولەنسە بولدى، بالا بولسىن، ءجاسوسپىرىم بولسىن قۋانا-قۋانا بالالارعا تىيىم سالىنعان زاتتاردى بەرە سالادى».

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تەلەراديو حابارلارىن تاراتۋ تۋرالى زاڭ جوباسىنىڭ 29-بابى «تەلەباعدارلامالاردى تاراتۋ كەزىندە بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردى قورعاۋ»، 1-تارماعىندا «جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا 06.00-دەن 22.00-گە دەيىنگى كەزەڭدە بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ تاندىك، پسيحيكالىق، يماندىلىق، مورالدىق جانە رۋحاني دامۋىنا زيان كەلتىرۋى مۇمكىن تەلەباعدارلاماردى، سونداي-اق «مادەنيەت تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا سايكەس «ە 18» يندەكسىمەن يندەكستەلگەن فيلمدەردى تاراتۋعا جول بەرىلمەيدى» دەپ جازىلعان.

جوعارىداعى زاڭدى باسشىلىققا الساق، مىسالى، وتاندىق «جەتىنشى ارنا» تەلەارناسىنان كورسەتىلگەن «ءوز ويىم» باعدارلاماسى جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا كۇندىزگى 15:00-دە باستالاتىن ەدى. ال قازىرگى تاڭدا، وسى سەكىلدى «كەل، تاتۋلاسايىق»، «قالاۋلىم»، «ءبىر بولايىق»، «قالاۋىم LIVE» جانە تاعى باسقا باعدارلامالاردىڭ كوڭىلگە قونىمسىز تاقىرىپتارى مەن ايقاي-ۇرىستارى، لاس سوزدەرى ءالى كۇنگە دەيىن تەلەارنالاردان كورسەتىلۋدە. وسىعان وراي، مۇنداي باعدارلامالاردىڭ ءىسى زاڭ بۇزۋشىلىققا جاتادى دەپ ەسەپتەيمىن.

                                                IV ءبولىم

بالا ءۇشىن زياندى اقپاراتتىڭ تارالۋى جانە قورعاۋ جولدارى قانداي؟

تەلەارنالار مەن گازەت-جۋرنالداردىڭ جەكەمەنشىككە ءوتۋى ارنايى جولاقتى كەسە بەرۋلەرىنە مۇمكىندىك جاساعانداي. قازىرگى تاڭدا اقپاراتتىڭ تاراتىلۋى، كورسەتىلۋى ورىندى دەپ تولىققاندى ايتا المايمىز. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جاعىمسىز، قيسىنسىز، قاتىگەز، تەرىس، بۇرىس اقپاراتتاردى اشىق تا ايقىن تاراتاتىن بولعان. كەز-كەلگەن بالاعا ساۋالناما جۇرگىزگەندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا زورلىق-زومبىلىق، قاتىگەزدىك پەن ساتقىندىق ەمىن-ەركىن كورسەتىلەتىنىن بىلدىك. اسىرەسە، مۇندايلار ۆيدەو جۇزىندە كوپ تارالادى. بىرەۋى تەلەديداردان كورسە، ءبىرازى ينتەرنەتتەگى ارنادان، YouTube, VK, WhatsApp, telegram جانە تاعى باسقا الەۋمەتتىك جەلىلەردەن كورەتىندەرىن ايتتى. سونىمەن قاتار، مۇنىڭ بارلىعى قاراپ وتىرساڭىز، وتە قولجەتىمدى جانە تەگىن. ونىڭ ورنىنا ءتىل ۇيرەنۋ، قىزىقتى مالىمەتتەر الۋ، قازاق ۇلتىنىڭ بۇگىنىنىڭ قادىرىن ءبىلۋ ءۇشىن تاريحىن ناسيحاتتايتىن دۇنيەلەردى نەگە كورسەتپەسكە؟! كورسەتىلمەيدى ەمەس، ارينە مۇنداي باعدارلامالار، ماقالالار، وچەركتەر جەتەرلىك. بىراق سونى بالانىڭ ساناسىنا ءتان قىزىقتىراتىن، قۇشتارلىعىن ارتتىراتىن، تاعى دا بىلسەم ەكەن دەپ ۇمتىلاتىنداي ەتىپ جاساۋ از.

بۇگىن دە بالالار اراسۆىندا ۇيالى تەلەفونداعى سمس نەمەسە نەشە ءتۇرلى ۆيدەونى ءبىر-بىرىنە «لاقتىرىپ» جىبەرۋ ەڭ قاۋىپتىسى سەكىلدى. بالالاردى دا ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ورتاسى قانداي ەكەنىن دە بىلمەي قالامىز. ينتەرنەت ارقىلى كوشەدەگى بۇزاقىلاردىڭ توبەلەستەرىن كورىپ، قاتىگەزدىكتەرىنە تاڭداي قاعىپ، قىزىق كورىپ، سونى ءبىر كۇنى ىستەۋلەرى بەك كامىل. قازىر بارلىق بالادا ۇيالى تەلەفون، سمارتفون. جوق بولسا، باسقالاردان كەم بولاتىنداي اتا-اناسىنان الىپ بەرۋدى تالاپ ەتەدى. قولقالاپ قويماعان سوڭ، اتا-انا قالايدا الىپ بەرەدى. سونىڭ كەسىرى وزىنە دە، وزگە دە ءتيىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن بالا ويلانىپ تا جاتقان جوق.

اۋىلدا وسكەن بالا مەن قالادا وسكەن بالانىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. بىراق قازىر اۋىلدىڭ دا جاعدايى جاقسارىپ، بارلىعىندا بىردەي بولماسا دا، كوپتەگەن ايماقتا ينتەرنەت ۇستايدى. اۋىلدا قايناعان تىرلىك بولعان سوڭ با، اۋىلدىڭ بالالارى الەۋمەتتىك جەلىنى شەكتەن تىس پايدالانبايدى. ۇلكەندەردىڭ ورتاسىندا كوپ جۇرگەندىكتەن بە، ەكراندا كورسەتىلەتىن زورلىق كورىنىستەرگە قارسى جانە دۇرىس دەپ سانامايدى. ال قالاداعى بالالاردىڭ جاعدايلارى دا، ويلارى دا كەرىسىنشە. كوبىنە قىزدار جاعى تەرىس پىكىرىن بىلدىرسە، ۇلداردىڭ باسىم كوپشىلىگى «وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق» دەپ تۇسىنەدى.

بالالاردىڭ بارلىعى بىردەي بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن، اۋديو مەن بەينە كورسەتىلىمدەرىن شەكتەن تىس كوپ پايدالانۋ زيان بولاتىنىن ۇعىنا بەرمەيدى. جوبالاپ العاندا جاسوسپىرىمدەر ەڭ باستىسى كومپيۋتەرلىك ويىنداردى ويناۋدى، ينتەرنەتتى كوپ پايدالانۋدى، تەلەديدار، ۆيدەو قاراۋدى زياندى دەپ ەسەپتەيدى ەكەن. وسىلاردىڭ ىشىندە ەڭ قاۋىپتىسى رەتىندە كومپيۋتەردىك ويىندار مەن ينتەرنەت دەپ سانايدى. ولاردىڭ وينايتىن ويىندارىندا ۇنەمى قانتوگىس، اياۋسىزدىق ورىن الادى. بارلىق ويىندار سونداي، بىرەۋدى ءولتىرىپ كەتۋ، قاناتىپ كەتۋ، زورلىق كورسەتۋ، ايتەۋىر ءوزىڭ تاڭداپ العان پەرسوناجدى قالاي بولعاندا دا امان الىپ قالۋ كەرەك. الايدا ونىڭ پەرسوناج ەكەنىن ۇمىتىپ، سول ويىننىڭ ىشىنە كىرىپ كەتەدى. بالا تۇگىلى ۇلكەندى دە سول ويىندى ويناتىپ، «مىناۋ سەنسىڭ، ال جەڭۋىڭ كەرەك» دەسە، دەل-سال كۇيدە ءمان بەرمەي ەمەس، كەرىسىنشە بىلەك سىبانا كىرىسىپ جەڭۋگە ۇمتىلارى انىق نارسە. بۇل كومپيۋتەرلىك ويىنداردىڭ ادام ساناسىن ۋلاۋىنىڭ ناق كورىنىسى.

ادام كەيدە كورگەن ءفيلمنىڭ ىشىندە جۇرگەندەي سەزىنەدى. ۇنەمى سول كورىنىس، سول بەينە، سول ادامدار، سول جەر، سول قىلىقتار، ادەتتەر، سونداعى سوزدەردى ويلاپ جۇرەدى. سوندىقتان دا، شىنايى ومىردە تۇسىنبەۋشىلىكتەر بولىپ، قارىم-قاتىناستا كىشىگىرىم قيىندىقتار تۋىنداپ جاتادى. ءتىپتى بالالار ويىنعا بەرىلىپ كەتكەندەرى سونشالىق ءبىر-بىرىمەن تىلدەسۋدەن دە قالادى. بۇرىنعى قازاقتىڭ تەپسە تەمىر ۇزەتىن قارا دومالاق قارا كۇش بالالارى كۇرەسىپ، اسىق ويناپ، لاڭگى تەۋىپ، اتقا شاۋىپ، ءبىر-بىرىمەن ارقا-جارقا بولسا، بۇگىندە ۇيالى تەلەفون، كومپيۋتەر ويىندارى باۋراپ الىپ، ءبىر-بىرىمەن ارالاسۋدان قالدى.

قازىرگى زاماننىڭ بالالارى بوس ۋاقىتتارىن «بوس» وتكىزەدى. ءتورت قابىرعادا نە تەلەديدار كورىپ جاتادى، نە كومپيۋتەردەن ويىن وينايدى، ودان قالسا ۇيالى تەلەفونعا شۇقشيادى. نەگىزىنەن بۇل الاڭداتاتىن جاعداي. دالادا كوپ ۋاقىتىن وتكىزەتىن بالا از. بىرەن-ساران بالا عانا فۋتبول، ۆولەيبول وينايدى، روليك تەبەدى، سكەيتبوردتا سىرعانايدى. ۇنەمى سپورت سەكتسيالارىنا باراتىن بالالار سانى دا كوپ ەمەس، تابيعاتقا شىعاتىندارى مۇلدەم سيرەك. ءومىردى بەلسەندى قوزعالىستا ءسۇرۋدىڭ ءوزى تومەندەۋىمەن قاتار، بالالاردىڭ جاقىن اعايىندارىمەن قارىم-قاتىناستا بولۋىنىڭ ءوزى سيرەپ بارادى. ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، 21% بالالار عانا قوناققا بارادى ەكەن. ولارعا كوپشىلىكتىڭ ورتاسىندا بولعانعا قاراعاندا، تىنىش جەردە ينتەرنەتتە وتىرعاندارى ۇنايدى.

ال كىتاپ وقۋ، قولونەرمەن اينالىسۋ، سۋرەت سالۋ، شەبەرلىگىن ارتتىرۋ نەمەسە شاحمات ۇيرەنۋ، مۋزىكامەن شۇعىلدانۋ دەگەندەر مۇلدەم از كورسەتكىش كورسەتەدى. بالالار ۇدايى ينتەرنەتتە «وتىرادى». شامامەن العاندا ءبىزدىڭ ءتىپتى 4-5 جاستاعى بالالارىمىزدىڭ ءوزى ينتەرنەتكە قۇشتار. 6 جاس پەن 9 جاس ارالىعىنداعى بالالار كومپيۋتەرلىك ويىندارعا وتە قاتتى قىزىعادى، ولار ءۇشىن بۇل ەڭ قىزىقتى دۇنيە ىسپەتتى.

جالپى ايتقاندا تەلەديدار، بەينە مەن اۋديو، مۋزىكا، ينتەرنەت، كومپيۋتەردەگى ويىندار بالالاردىڭ ومىرلەرىندە اسا ۇلكەن ءرول اتقارىپ تۇر. ءار ەلدى مەكەندە بايلانىستىڭ ارتۇرلىلىگىن، ياعني، تەلەديدار مەن ينتەرنەتتىڭ، كومپيۋتەرلىك ويىنداردىڭ تارالۋ جيىلىگى ءارتۇرلى ەكەندىگىن دە ەسكەرە كەتكەن ءجون. سوعان بايلانىستى دا قاراساق، اۋىلدىق جەردە بالالار كوبىنە تەلەديدار قاراسا، قالالىق جەرلەردە ۇنەمى ينتەرنەتتە «وتىرادى»، كومپيۋتەرلىك ويىندار ويناپ، ديسكتەردەن نەمەسە ونلاين بەينەجازبالار كورگەندى قالايدى.

ال تەلەديداردان 10 جاستان باستاپ، 18 جاس ارالىعىنداعى بالالار ەڭ تانىمال، اتاقتى كومەديا، مەلودراما، سەريال، ويىن-ساۋىق، مۋزىكالىق باعدارلامالاردى قارايدى. ودان كەيىن بالالاردىڭ 30 پايىزى مۋلتفيلمدەر مەن سپورت تۋراسىنداعى حابارلاردى، بوەۆيكتەردى قاراعاندى ۇناتادى. اسىرەسە، ەر بالالار بوەۆيك، اتىس-شابىسقا ءۇيىر.

ال 6 جاستان 9 جاسقا دەيىنگى بالالار مۋلتفيلمدەر قاراۋدى جاقسى كورەدى، ودان كەيىن بارىپ وزدەرىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيلەرىن كورسەتەتىن ينتەللەكتۋالدى باعدارلامالار، حابارلار، ءتىل ۇيرەتەتىن، وقىتاتىن، شەبەرلىككە باۋليتىن حابارلاردى، سيرەك كەزدەسەتىن جانۋارلار مەن ادامدار كوپ بارا بەرمەيتىن تابيعات ورىندارى مەن ونداعى تىرشىلىكتى كورسەتەتىن دەرەكتى فيلمدەردى، ساياحاتتاردى كورگەندى ۇناتادى. ال سودان كەيىن بارىپ، مەلودراما مەن كومەديا، دراما كورەدى. ياعني، قانشالىقتى بالانىڭ جاسى كىشى بولسا سونشالىقتى ول ءوز-وزىنە قىزىقتى دۇنيەلەر ىزدەپ، تانىمىن كەڭەيتىپ، بىلگىسى كەلەتىنى كوبەيىپ، تانىمدىق باعدارلامالارعا كوپ قىزىعادى. ال نەعۇرلىم بالانىڭ جاسى ۇلكەن بولسا، سوعۇرلىم ول جەڭىل نارسەگە، كۇلكىلى دۇنيەگە، نە ويىن-ساۋىق باعدارلامالارعا ءۇيىر بولادى ەكەن.

ەندىگى كەزەك سۇيىكتى كەيىپكەرلەر بولماق. بالالاردىڭ قىزىعاتىنىن، فيلم، مۋلتفيلمدەگى سۇيىكتى كەيىپكەرلەرىن، ول كەيىپكەرلەردى نەلىكتەن ۇناتاتىندىقتارىن، قاي قاسيەتتەرىن جاقسى كورەتىندىكتەرىن ءبىلۋ – ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن ايقىنداۋعا نەگىز بولادى. كوپشىلىگىن كۇلكىلى، ازىلقوي كەيىپكەرلەر قىزىقتىرادى. ال وزدەرىن ءبىر كەيىپكەرگە بالايتىن بولسا مىندەتتى تۇردە ەرجۇرەك، قاھارمان، باتىر بەينەلەردى تاڭدايدى. ەڭ كەرەمەت كەيىپكەرلەرىنىڭ توبەلەسكەندەگى قيمىلدارىن، جەڭىپ شىعاتىن تاسىلدەرىن ەرەكشە باعالاپ، ەشكىمگە ۇستاتپايتىن، ەشقاشان ەڭسەسى تۇسپەيتىن قاسيەتتەرىن ۇناتادى. سۇيىكتى كەيىپكەرلەردىڭ مىنا قاسيەتتەرىن كوپشىلىك بالا بىردەي اتاپ ءوتتى: مەيىرىمدى بولۋى، دوستىققا ادالدىق، كومەككە دەر كەزىندە كەلۋى، ماقساتقا جەتۋى، ادىلدىكتى تۋ ەتۋى، ادامگەرشىلىگى مەن شىنايىلىق قاسيەتتەرى. بىرەۋىنە دجەكي چانننىڭ توبەلەسكەنى ۇناسا، ەكىنشىسىنە كۇلكىلى قىلىقتارى ءۇشىن ۇنايدى. ال كەيبىرەۋلەرىنە مەيىرىمدىلىگى مەن اڭعال دا ادال ءجۇزى ۇنايدى. بىرەۋگە «سۋمەركي» فيلمىندە باستى رولدەگى ەدۆارد كالين بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتىمەن ۇناسا، باسقالارىنا سۇلۋلىعى ءۇشىن، قىزعا دەگەن شىن ماحابباتى ءۇشىن ۇنايدى. ياعني، جاعىمدى كەيىپكەرلەردىڭ جاعىمدى ىستەرى بالالاردى سۇيسىندىرەدى.

بالالار قانداي تانىمال باعدارلامالار، حابارلار كورەدى؟ ولار مىنا باعدارلامالاردى قارايتىن بولىپ شىقتى: «قالاۋلىم»، «ءوز ويىم»، «ايتۋعا وڭاي»، «كەل، كەلىنىم»، «كتك-دا قاباتوۆ»، «كەلىندەر بايگەسى»، «كوڭىلدى تاپقىرلار الاڭى»، «تۇنگى ستۋديا»، «جايدارمان» جانە ت.ب. مىنە، وسىنداي حابارلاردى كورۋ ارقىلى ادامداردىڭ سانا-سەزىمىن وياتاتىن، ادام مۇددەسىنە ساي، بالانىڭ رۋحاني دامۋىنا اسەر ەتەتىن جانە ەتپەيتىن، كوڭىلدى جانە قىزىقسىز باعدارلامالاردى دا قارايدى. ال بالا پسيحولوگياسىنا اسا ءمان بەرەتىن ءىرى تۇلعالاردىڭ ايتۋىنشا، «ءوز ويىم»، «قالاۋلىم»، «كەل، كەلىنىم»، «ءبىر بولايىق»، «قالاۋىم LIVE»، «كەل، تاتۋلاسايىق» سەكىلدى باعدارلامالاردان بالا ەشقانداي پايدالى نارسە المايدى. تەك قانا زيانىن تيگىزەدى.

ويتكەنى قاراپايىم عانا مىسال رەتىندە كەزىندە وتاندىق ارنادا كورسەتىلگەن «ءوز ويىم» باعدارلاماسىن الايىق. ونداعى تاقىرىپتار «قىزدىق پەردە قىزىقتىرا ما؟»، «جىنىسىمدى اۋىستىرعىم كەلەدى»، «ترانسقا تۇسكەن ءومىر»، «نازىك جىگىتتەر»، «شالا تانىسىم 30 شاقتى رەت زورلادى»، «اتاق پا، شاتاق پا؟، «ەركەكشورا قىزداردىڭ ەرەكشەلىگى»، «زورلانعان قىزدىڭ زور قايعىسى»، «جالاڭاشتانۋ – جارناما ما؟»، «ناعىز جىگىت پە، نازىك جىگىت پە؟»، «جاتىرىن جالعا بەرگەندەر»، «قىزداردىڭ پاكتىگى ماڭىزدى ما؟»، «جىنىستىق تاربيە بەرۋ تاربيەسىزدىك پە؟»، «كوڭىلدەس بولعىم كەلەدى»، «قىزدىعىمدى ساتامىن»، «جەزوكشەلىك قاشان زاڭداستىرىلادى؟»، «ناشاقوردىڭ كۇنى»، «بالا ساتامىن»، «ەركەكشورالىق ەرسىلىك پە؟»، «بالاعا سەكسۋالدى تاربيە بەرۋ كەرەك پە؟»، «ار ساۋداسى مەن ءتان ساۋداسى»، «اتىڭ شىقپاسا...»، «وزگەرىسكە ۇشىراعان كەلبەت» جانە تاعى باسقا.

تانىمال تەلەارنادا كۇندىزگى ۋاقىت 15:00-دە باستالاتىن تىكەلەي ەفيردەن سانالى ادامنىڭ ويىن اداستىراتىن دۇنيەنىڭ كورسەتىلمەۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. راسىندا، مۇنداي ارسىز دۇنيەلەردى بالالار تۇگىلى ءبىز دە بىلمەگەن بولۋىمىز مۇمكىن. ويتكەنى قازاقتا ونداي ورەسكەلدىك جوقتىڭ قاسى. شەشەندەر «ءبىزدىڭ ۇلتتان جەزوكشە شىقپاعان!» جەپ ماقتانادى. ال ءبىز ءوزىمىزدىڭ قىزدارىمىزدىڭ ارىن، قۇندىلىعىن ساۋدالاپ، جەزوكشەلىككە جول اشىپ بەرىپ جاتىرمىز. سونىمەن قويماي، تىكەلەي ەفير ارقىلى جارنامالاپ جاتىرمىز. بۇل باعدارلامانى كورەتىن 6-9 جاستاعى بالاپانداردان باستاپ ەسەيىپ كەلە جاتقان ۇل-قىزدارىمىز نە ويلايدى؟ قوناق بولىپ وتىرعان كەيىپكەرلەرگە قاراپ، ىستەپ جۇرگەن «ىستەرىن» دۇرىس دەپ سانايتىندارىن كورىپ، ولاردا دا جەڭىل وي، تاياز ءبىلىم، حارام نيەت قالىپتاسپاي ما؟! بۇگىنگى تاڭدا بالالارىمىزدىڭ نە كورىپ، نە تىڭداپ جۇرگەنىنە باستى نازار اۋدارماساق، ەرتەڭگى كۇنى قيسىق بىتكەن اعاشتى تۇزەتۋىمىز مۇمكىن بولماس...

يوزەف گەببەلس «ماعان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن بەرىڭىزدەر، سول كەزدە مەن كەز-كەلگەن حالىقتى شوشقانىڭ توبىرىنا اينالدىرامىن» دەگەن ەكەن. سوندىقتان دا مۇنداي باسسىزدىقتى، حالىقتى ارسىز پيعىلعا يتەرمەلەۋدى، وي دۇنيەسى ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان پەرىشتەدەي پاك بالاپانداردىڭ ميىن ۋلاۋدان ساقتانايىق، ءوز ۇرپاعىمىزدى ساقتايىق!

ال ەندى كومپيۋتەرلىك ويىندارعا توقتالايىق. GTA, Counter-strike, Mafi ya II, Dota, Counter strike, FEAR 2, postal, NFS, Warcraft, Mortal Combat, Call of Duty جانە تاعى باسقا كوپتەگەن كومپيۋتەرلىك ويىندار بۇگىندە بالالاردىڭ باستى قىزىعى.

قازىرگى تاڭدا بارلىق قالالىق جەردە كومپيۋتەرلىك كلۋبتار بار. بالالار ۋاقىتتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن سول جەرلەردە وتكىزەدى. كومپيۋتەرلىك كلۋب ۇيدە ويناعانعا قاراعاندا اسەرلى، ءارى ول جەردە ورتا دا قىزىپ تۇرادى. ويىننىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتكەن وقۋشىلار قالايدا ءبىر-ءبىرىن جەڭىپ شىعۋعا تىرىسادى جانە اياقتالمايىنشا تاپجىلماي وتىرادى. كەيدە ۇتىس تىگىپ، جەڭىس كىمگە بۇيىرسا سول پايداعا كەلەتىن كەزدەر دە بولادى. مۇنداي ويىنعا قۇشتارلانىپ العان بالانىڭ ساباققا دەگەن ىنتاسى بولمايدى. ومىرگە دەگەن بەلسەندىلىگى ازاياتىنى ءسوزسىز.

ال قازىر بالالار قانشالىقتى كىتاپ وقيدى؟ ادەبيەت وقيتىن بالالار سانى از ەكەنى تۇسىنىكتى. بۇگىندە كىتاپتى قولعا ۇستاپ وتىرىپ وقۋ ەمەس، ەلەكتروندى نۇسقاسىن وقۋ جەڭىلىرەك سەكىلدى سانالادى. گازەت پەن جۋرنالداردىڭ دا بالالار ومىرىندە ءوز ورىندارى بار. بىراق ولاردا وسىعان كەلگەندە جالقاۋلىق باسىم. جالپى بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىعى ارتتىراتىن گازەت-جۋرنالدار مىنالار: «ۇلان» بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان رەسپۋبليكالىق گازەت، «ايگولەك» رەسپۋبليكالىق بالالار جۋرنالى، «بالدىرعان» بالالار جۋرنالى، «اقجەلكەن» جۋرنالى جانە تاعى باسقا. بالالاردىڭ اتاپ كورسەتكەن باستى گازەت-جۋرنالدارى وسىلار بولدى.

بالانىڭ جاس شاماسىنىڭ دا ولاردىڭ قىزىعۋشىلىقتارى مەن تاڭداۋلارى كەزىندە وزىندىك ورنى بار ەكەندىگى بايقالادى. ويتكەنى ەرەسەك بالالار زۇلىمدىق پەن قاتىگەزدىك سۋرەتتەلەتىن، زورلىق ارەكەتتەردىڭ ەلەمەنتتەرى كورسەتىلەتىن ويىندارعا كوبىرەك اۋەس. قان توگىس پەن اتىس-شابىس – ولاردىڭ جان راحاتىن تىنىشتاندىرادى. ال بۇل جاستاعى بالالار ويىن-ساۋىق، شوۋ باعدارلامالاردى ۇناتادى. سونىمەن قاتار، ولار وزدەرىنىڭ سۇيىكتى كەيىپكەرلەرىن جەكە دارا قاسيەتتەرى ءۇشىن، ادامگەرشىلىگىنە قاراپ تاڭدايدى.

ال مۇنداي ويىن-ساۋىققا ارنالعان، كوڭىل كوتەرەتىن حابارلاردى 6 جانە 9 جاستاعى بالالار اسا قاتتى ۇناتا بەرمەيدى، ال 16 جاستان باستاپ 18 جاستاعى بالالاردىڭ كوپشىلىگىنە بۇل تاقىرىپ جاقسى تانىس. سوعان وراي دا جاسى ۇلكەن بالالار قاتىگەزدىك سيپاتتاعى ويىندارعا اۋەس بولىپ كەلەدى.

بالا تاعدىرى – ۇلتتىڭ بولاشاعى. بالا جانىڭنىڭ اراشاسى. قازىرگى تاڭدا بالا تاقىرىبىندا كوتەرىلىپ جۇرگەن ماسەلەلەر جەتەرلىك. عالامنىڭ سونشالىقتى دامىعانىنىڭ سالدارىنان بالادان بولەك، اتا-انا، اتالار مەن اجەلەرگە دەيىن ۇيالى تەلەفوننىڭ، كومپيۋتەردىڭ، پلانشەتتىڭ ىشىندە وتىراتىن بولدى. ەمىن-ەركىن، ارقا-جارقا وتىرىپ اڭگىمە ايتۋدان قالىپ بارامىز. باسقا جۇرتقا تاڭسىق دۇنيە بولماس، بىراق قازاققا ءتان ەمەس قىلىق. شەت ەلدىكتەر ءۇشىن ۇل مەن قىز اتا-انانى باعۋعا مىندەتتى ەمەس، ال قازاق حالقى ۇرپاعىمەن ماقتانادى. ءتالىم دە، تاربيە دە بولەك. سول سەبەپتى ادام ساناسىن ۋلايتىن دۇنيەلەردى بالادان ساقتاعان ابزال. قازىر ەكىنىڭ ءبىرى ۇيالى تەلەفون شۇقىلاپ، وزىمەن-ءوزى اقىرىپ، نە شوشىنىپ سەكىرىپ، نە توماعا تۇيىقتالىپ، نە اشۋلى كەيىپكە ەنىپ وتىراتىنى، ادامدارمەن قارىم-قاتىناستا ءدال سول ەموتسيادان شىعا الماي تۇراتىنى انىق بايقالادى.

وسىنداي ويىن سالدارىنان بولعان وقيعانى ايتىپ وتەيىن. ماڭعىستاۋدىڭ اۋىلدىق جەرىندە مەكتەپ وقۋشىسى ۇيالى تەلەفوننان قورقىنىشتى ويىن جۇكتەپ العان. مۇنىڭ الدىندا دا بىرنەشە ويىنداردى ويناپ جۇرگەندىكتەن ادەتىنشە بۇعان دا قىزىققان. ۆك الەۋمەتتىك جەلىسىندە وسى ويىننىڭ ارنايى گرۋپپاسىنا تىركەلىپ، سول جەردە كورسەتىلگەن شارتتار ارقىلى ويىندى ويناعان. ايتىلعان تاپسىرمالاردى ورىنداپ، قالاي قۇنىعىپ كەتكەندىگىن جانە قالاي ودان شىعۋعا بولاتىنىن بىلمەگەن. بىرنەشە كۇندەردەن كەيىن ول بالادا وزگەرىستەر، قاتۋلى قاباق، مۇڭلى جانار، اشۋعا تولى مىنەز، ەشكىمدى كورگىسى كەلمەيتىن ساتتەر ورىن العان. ءبىر كۇنى مەكتەپكە ساباققا بارعان ونى باسپالداققا اسىلىپ قالعان كۇيىندە تاۋىپ العان. ارتىنشا انىقتالعان مالىمەتتەر بويىنشا، نە ءوزىڭ، نە اتا-انانى ءولتىرۋ تاپسىرىلعان. ايالى الاقاندا، ىستىق ماحابباتقا بولەنىپ وسكەن بالا اتا-اناسىن شەكسىز سۇيەتىنى بەلگىلى. سول سەبەپتەن دە قويىلعان تاپسىرمادان اسىپ تا كەتە الماي، نە ونى ورىنداي دا الماي ميى ۋلانعان ول ءوز-وزىنە قول جۇمساعان. مىنە، بالانى قاداعالاماۋدىڭ، دۇرىس اقپارات الماۋىنىڭ سالدارىنان قيىلعان ءومىر... مۇنداي جاعدايلار ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ورىن الىپ جاتىر. مەن ماڭعىستاۋداعى بولعان وقيعانى مىسال ەتتىم. وكىنىشكە وراي، اتا-اناسىنىڭ وتىنىشىمەن اۋىلدىڭ اتى مەن بالانىڭ ەسىمىن اتامادىم.

                                                V ءبولىم

بالالارعا قازىرگى اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ تەرىس اسەرى.

بۇگىنگى عاسىردىڭ جاڭالىقتارى كۇننەن-كۇنگە عالامات وزگەرىسپەن دامۋدا. حح عاسىردا-اق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا دا دامۋ پروتسەستەرى ءجۇرىپ، جاڭا تەحنولوگيامەن قامتاماسىز ەتىلدى. وعان بالالاردىڭ قولدارى تەز جەتە باستادى. ويتكەنى سول جىلدارى-اق اقپارات كوزدەرىنىڭ قاتارى كوبەيىپ ينتەرنەت تە قوسىلىپ، بارلىق جەردە پايدا بولعان بولاتىن. اقپارات الماسۋدىڭ جاڭا ءتۇرى كوبەيىپ، ينتەراكتيۆتى كومپيۋتەرلىك باعدارلامالاردى، ءارتۇرلى ويىنداردى، بەينە-اۋديو جازبالاردى، اندەردى، كوميكستەر مەن كىتاپتاردى، ءباسپاسوز باسىلىمداردى بالالار ەركىن تۇردە قولدانا الاتىن دارەجەگە جەتتى.

ال كوممەرتسيالىق تەلەديدار 1941 جىلى شىققان بولاتىن. بۇل كەزدە جاڭا اقپاراتتىڭ ەندى-ەندى ەلگە كەلۋ كەزەڭى بولاتىن. الايدا قانشا جەردەن كوممەرتسيالىققا اينالۋ ۇدەرىسى بولسا دا، ونىڭ تيگىزىپ جاتقان وزىندىك پايداسى دا بولدى. اتاپ ايتقاندا، بالالارعا ءبىلىم بەرۋ تۋرالى باعدارلامالار جاسالىپ، ولاردىڭ بالا ءۇشىن وراسان زور اسەرى ءتيدى.

قازىرگى بالالار تىم اقىلدى.

بىرىنشىدەن، ولار تۋمىسىنان بولەك، سانا-سەزىمدەرى، قابىلداۋ جۇيەلەرى وزگە. مەكتەپتە اۋزى اڭقيعان بۇرىڭعىنىڭ بالالارىن كورۋ قيىن. قازىرگى تاڭدا مەكتەپ جالعىز اقپارات كوزى ەمەس، ۇستازداردىڭ دا ماڭىزى باسقاشا. ەجىكتەپ ءبارىن ۇيرەتىپ، بالالاردى ءار تاقىرىپ سايىن جاڭالىق اشقانداي قىزىقتىراتىن جۇيە بۇگىندە قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراعان. جاڭا تاقىرىپقا مۇعالىم كوپ ىزدەنىپ دايىندالۋ كەرەك. ويتكەنى بالالار بارلىعىن بىلەدى جانە ولارعا قاجەتتى ەمەس اقپاراتپەن بىلىمدەرىن تايازداۋعا بولمايدى.

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ بالالارعا اسەر ەتۋى اناعۇرلىم باسىمدىلىققا يە. بۇل بىرىنشىدەن اتا-انالاردى، ودان كەيىن مەديتسينا قىزمەتكەرلەرى مەن ۇستازداردى الاڭداتىپ، ءجيى تالقىلاۋعا تۇسەتىن تاقىرىپ بولىپ تۇر. تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، الەمدە باستى نازارداعى ماسەلە. مىسالى، امەريكا پەدياتريا اكادەمياسىنىڭ وكىلدەرى اقپارات كوزدەرىنىڭ كۇردەلەنۋى بالالاردىڭ اۋديتورياسىنىڭ دا ۇلعايۋىنا تىكەلەي اسەر ەتىپ جاتىر دەپ سانايدى. مۇنىڭ وڭ جانە تەرىس ەكى جاعى بار. وڭ اسەرى، بالالار جاڭا دۇنيەنى ۇيرەنۋگە، بىلىمگە قۇشتار، كوپتەگەن تالقىلاۋعا قاتىسۋعا مۇمكىندىك الادى، ءان الەمى، ويىن-ساۋىقتار ارقىلى بويداعى ونەرلەرىن دە دامىتۋعا ءۇيىر بولادى. ال تەرىس جاعى، بالالار كورگەن نارسەسىن قايتالاپ ىستەۋى مۇمكىن. مىسالى، زورلىق-زومبىلىق، قاتىگەز ءىس-ارەكەتتەر مەن ەروتيكالىق سيپاتتاعى اقپاراتتارعا تاپ بولۋى مۇمكىن. ناقتى ەمەس دەنە فورماسىن كورسەتۋمەن قاتار، زياندى ادەتتەرگە جاتاتىن تەمەكى تارتۋ، ىشىمدىك ءىشۋ سىندى نارسەلەردى دۇرىس دەپ قابىلداۋلارى مۇمكىن. مۇنداي تەرىس ماقساتتاعى اقپاراتتار بالالاردىڭ اۋديتورياسىنا باعىتتالا وتىرىپ، باستى قاۋىپ توندىرەدى.

بارىمىزگە بەلگىلى امەريكالىق عالىم، ءارى ادىستەمەشى رەەن حوببس كومپيۋتەرلىك ساۋاتتىلىق تۇسىنىگىنە توقتالىپ، ەكى فاكتوردى اتادى.

ول كومپيۋتەردى جانە ينتەرنەتتى قولدانۋدى كومپيۋتەرلىك ساۋاتتىلىققا جاتقىزۋعا بولمايتىندىعىن ايتا وتىرىپ، كەرەكتى اقپاراتتى قاراۋ، تىڭداۋ، كورۋ، وقۋ ارقىلى ساراپتاپ تا، تالداپ تا ءبىلۋ كەرەكتىگى ماڭىزدى دەپ كورسەتتى. بۇل ءبىرىنشى فاكتور. ال ەكىنشى فاكتوردا اتا-انالار ماسەلەسى قاراستىرىلعان. ياعني، اتا-انا بالانىڭ ينتەرنەتتى پايدالانۋ شەگىن باقىلاۋدا ۇستاۋى قاجەت. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا سان الۋان اقپاراتتار تاراۋى مۇمكىن، مۇمكىن عانا ەمەس، راس. سوندىقتان دا، فانتازيا مەن شىندىقتىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ، اداسپايتىن جول سىلتەۋ – اتا-انانىڭ باستى مىندەتى. اتا-انانىڭ تىكەلەي بالامەن قارىم-قاتىناسى ولاردىڭ دا اقپاراتقا سىني كوزبەن قاراۋلارىنا اسەر ەتەدى.

مەكتەپ پسيحولوگىنىڭ ايتۋى بويىنشا: «نەگىزىنەن بارلىق جاعداي اتا-اناعا بايلانىستى. اتا-انا بالانىڭ كۇن ءتارتىبىن باقىلاۋدا ۇستاسا، ءبارى ءوز رەجيمىمەن جۇرەدى. ال ەگەر اتا-انا بالانىڭ كۇن تارتىبىنەن بەيحابار بولسا، بالا دا بەتىمەن كەتەدى. كۇنى بويى تەلەديدار قارايدى، سمارتفوننان شىقپايدى. بۇل ەڭ ءبىرىنشى دەنساۋلىققا زيان. كوز جانارىنىڭ كورۋ قابىلەتىن ناشارلاتىپ قانا قويماي، پسيحيكانى دا بۇزادى. ويتكەنى ادام ميى كۇندەلىكتى دەمالىپ وتىرۋى كەرەك».

3 ساعاتتان استام ۋاقىت تەلەديدار كورۋ بالالارعا زيان. ەسكەرە كەتەتىن نارسە، بالا ءوز جاسىنا لايىقتى دۇنيەنى قاراۋى ءتيىس. ساباققا كەرەكتى اقپارات بەرەتىن باعدارلامالار، وي ءورىستى دامىتاتىن، جانۋارلار الەمى مەن قورشاعان ورتا تۋرالى، عارىش پەن جەر شارى تۋرالى ءبىلىم بەرەتىن باعدارلامالاردى كورۋ بالالارعا وتە پايدالى. تەلەديداردى تۇبەگەيلى جامان دەپ، ءبىرجولاتا كورسەتپەي قويۋ دا دۇرىس ەمەس. ويتكەنى، بالالار كوپتەگەن مالىمەتتەردى تەلەديداردان الادى. ارينە، كەز-كەلگەن نارسەنىڭ جاقسى-جامان جاعى بولادى. تەلەديدار دا سونداي. ەگەر كوگىلدىر ەكراننان تەرىس باعىتتاعى دۇنيەلەر كورسەتىلىپ جاتسا، اتا-انا بالامەن بىرگە قاراپ، ونى تالداي وتىرىپ ءتۇسىندىرۋ قاجەت. ول بالانىڭ اقپاراتتى قالاي بولسا سولاي ەمەس، دۇرىستى دۇرىس، بۇرىس بۇرىس دەپ قابىلداۋىنا ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى. بارلىق نارسە ءوز ورنىمەن بولۋى ءۇشىن، بارلىعىنىڭ ءوز شەكاراسى بولۋ كەرەك. تەلەديداردى قاراۋ ۋاقىتى دا شەكتەۋلى بولعانى ءجون.

ال ينتەرنەت ەرەسەك ادامدار تۇگىلى بالا ومىرىنە دە ءوز ءىزىن سالىپ ۇلگەرگەن. قازىرگى بالالار ينتەرنەتسىز ومىرلەرىن ەلەستەتە المايدى. اتا-انا ينتەرنەتتى دە تەلەديدار سياقتى 5 بالدىق جۇيەدەن 3,1 باللمەن باعالايدى. ياعني، ينتەرنەتتىڭ وڭ جانە تەرىس اسەر ەتۋى ورتاشا. اقپاراتتىق ارنالار بالانىڭ وي-ءورىسىن كەڭەيتەدى، ءوز بەتىمەن شەشىم قابىلداۋعا ۇيرەتەدى. ال ينتەرنەتتىڭ تەرىس اسەرى: بالانىڭ جەكە دامۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى جانە اقىل-وي زەيىنىن ناشارلاتادى، ناقتى ومىردەن الشاقتاتىپ، سەكسۋالدى ەركىندىككە جول بەرەدى دەگەن پىكىرلەر باسىمدىلىققا يە بولدى.

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى تەلەديدار دا، ينتەرنەتتە بالالاردىڭ دامۋىنا تەڭ دەرەجەدە وڭ جانە تەرىس اسەر ەتەدى. سوندىقتان دا تەك ءبىر جاقتى شەشىم قابىلدانبايدى، تەك قانشالىقتى وڭ اسەر ەتەتىنىن جانە تەرىس اسەر ەتەتىنىن باعالاي الامىز. وڭ اسەر ەتۋ سيپاتتاماسىنا مىنالار جاتادى: بالا اقىل-ويى كەڭەيەدى، ءوز بەتىمەن ويلاۋى داميدى. ال تەرىس اسەرى: بالانىڭ جەكە ادام بوپ دامۋىنا كەدەرگى بولادى جانە مورالدىق جاعىنان بۇزىلۋىنا، سەكسۋالدىق ەركىندىككە سەپتىگىن تيگىزۋى ىقتيمال.

الەمدىك زەرتتەۋلەردە ناقتىلانعانداي بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ بالالارعا تيگىزەتىن تەرىس اسەرى 6 فاكتورعا نەگىزدەلگەن بولاتىن. ولار: ءبىرىنشى، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى زورلىق-زومبىلىق تاقىرىبى; ەكىنشى، ەروتيكا ەلەمەنتتەرىنىڭ ناسيحاتتالۋى; ءۇشىنشى، قالىپتى ەمەس دەنە ءپىشىنىنىڭ ستەرەوتيپتەرىن تاراتۋ; ءتورتىنشى، بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاۋى. ال، بەسىنشىسى، بالالاردىڭ پسيحيكاسىنىڭ بۇزىلۋى; التىنشى، بالالاردىڭ الەۋمەتتىك ورتاداعى قارىم-قاتىناسىنىڭ بۇزىلۋى.

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا زورلىق-زومبىلىقتى ناسيحاتتاۋ – ەڭ اۋقىمدى ماسەلە. 1970 جىلداردان بەرى بۇل تاقىرىپ زەرتتەلىپ، جازىلىپ كەلەدى. سول زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە اقپاراتتىق كەڭىستىكتە زورلىق تۋرالى ايتىلعان اقپاراتتاردىڭ وتە كوپ كورسەتىلۋى بالالارعا اگرەسسيا اكەلەدى ەكەن. سونىمەن قاتار، بالالار تۇيىقتالىپ، قورقىنىش نە مۇڭايۋ سەزىمدەرىمەن ءبولىسۋدى ءجون كورمەي، قورشاعان ورتادان الىستاپ، قورقۋعا اكەلىپ سوقتىرۋى مۇمكىن. پەدياتردىڭ دا جاۋابى ءدال وسىعان كەپ سايادى. ول: «جۇيكە اۋرۋىن ەمدەيتىن دارىگەرگە ءدال وسىنداي بالالار كەلەدى. ياعني، قورقىنىشتى، قاتىگەزدىك بەينەلەنگەن فيلمدەردى كورگەن بالالار، سونىڭ اسەرىنەن شىعا الماعاي، اگرەسسياعا تولى كومپيۋتەردەگى ويىنداردى ويناعان بالالار ءوز تارتىپتەرىنىڭ قالاي بۇزىلعاندارىن بايقاماعاندىقتان، بارا-بار بۇل اسقىنىپ بارا جاتقاندىقتان كەلەدى» دەگەن بولاتىن.

ماسەلەن: كومپيۋتەرلىك كلۋبتار (ويىن اۆتوماتتارى) جانە كافەلەردەگى Wi-Fi جەلىسى 24 ساعات بويى جۇمىس جاسايدى. كۇنى-ءتۇنى كومپيۋتەرلىك ويىنداردان باس كوتەرمەيتىن بالالاردىڭ كوپشىلىگى زورلىق-زومبىلىق، ۇرلىق-قارلىق ورتاسىنا تۇسەدى. ولار ەڭ الدىمەن ينتەرنەتتەن سوعىس تۋرالى فيلمدەردى، قورقىنىشتى كينولاردى جانە ەروتيكانى ىزدەيدى، جانە كورەدى. ولار كينوعا بەرىلىپ كەتكەندىگى سونداي، ءار ساحنانىڭ جاسالۋىنا دا ءمان بەرىپ، قىزىعۋشىلىق تانىتادى. ولاردىڭ ويىنشا قاتىگەزدىكتى سومدايتىن رولدەرى بار فيلمدەر ءىش پىستىرمايتىن، قىزىقتى تۋىندىلار بولىپ تابىلادى. سول ويىنداردىڭ 99 پايىزى قاتىگەزدىك دەسەك تە بولادى.

ال، بالالار وزدەرى كورگەن زورلىق-زومبىلىق، قاتىگەزدىك ۆيدەولاردى تاراتۋعا اۋەس كەلەدى. ەروتيكاعا تىم قىزىعۋشىلىق تا تانىتا باستايدى، ەتى ۇيرەنگەندەرى سونشالىق، ەكراندا كورسەتىلگەن قاتىگەزدىككە جىلى شىراي دا تانىتپايدى، انىعىراق ايتقاندا، ولار ءۇشىن زورلىق ادەتتەگى ءجاي عانا وقيعا بولىپ كەتەدى.

ەگەر بالالار بوس ۋاقىتتارىن ادەبيەتكە قىزىعىپ، كىتاپ وقۋعا جۇمساسا، ءار بالانىڭ تاربيەسىنە اسەر ەتىپ، يناباتتى-يبالى كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەر ەدى.

جالپى ەروتيكا ەلەمەنتتەرى – زاڭدا دا باستى قارالعان اۋقىمدى تاقىرىپ. ەروتيكا بالا ساناسىن بۇزاتىن تىم اشىق ساحنالار.

ال، كەيبىر بالالار كورگەن اقپاراتتارىن اتا-انالارىمەن ءبولىسىپ، جامان مەن جاقسىنىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ الادى. مۇنداي تالقىلاۋدا بالالاردىڭ العان اسەرى شەكتەن اسپايدى. 48% بالالار ەروتيكالىق مازمۇنداعى جۋرنالداردى قولجەمدى دەپ بەلگىلەگەن. سونىڭ اراسىندا 10 مەن 18 جاس ارالىعىنداعى ەرەسەك بالالاردىڭ شامامەن 3%-ى عانا مازمۇنى بار دەرەكتى كادرلاردى كورگەندى ۇناتاتىن بولىپ شىقتى. ەروتيكانىڭ كەڭ سيپات الۋىنىڭ ناتيجەسى جاقسىلىققا اپارمايتىنىن كوررەلياتسيالىق تالداۋدان بايقاۋعا بولادى. ونىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەروتيكا سيپاتىنداعى اقپاراتتاردى ەمىن-ەركىن قارايتىن بالالاردىڭ كوپشىلىگى دەلىك كومپيۋتەردەگى ارنايى ويىنداردى كوپ ويناعاندىقتان، الەۋمەتتىك جەلىدە شامادان تىس كوپ ۋاقىت وتكىزەتىن جانە ويىن كلۋبتارىندا كوپ بولىپ، ساباققا ۋاقىتىندا بارماي، ساباقتى كوپ بوساتاتىندار. مۇنداي بالالار اتا-انالارى وزدەرىنىڭ جان-دۇنيەسىن، ماسەلەلەرىن، نيەتتەرىن تۇسىنبەيدى دەپ ەسەپتەيدى. زياندى ارەكەتتەر مەن ادەتتەرگە ءۇيىر بولادى، ياعني، تەمەكى تارتىپ، سىرا، ىشىمدىك ىشۋدەن باس تارپايدى، اقشاعا باستەسىپ ويىندار وينايدى. مۇنىڭ بارلىعى قۇمارلىق، زينا جاساۋ، قاتە باعىتقا كەتۋ. ەستەن ايىراتىن وسىنداي ەسىرتكىلەرگە جولاعان بالالار ەرتە جاستان جىنىستىق قاتىناسقا دا تۇسەدى. بۇل ارەكەتكە ەرتە تۇسكەن بالالار وزگە بالالارعا قاراعاندا ءتۇن مەزگىلىنە اۋەس بولادى.

بالالاردىڭ 3-4 ساعات ەمەس، تىم ۇزاق ۋاقىتى ويىنعا كەتەدى. ولار فيلمدەردەگى قاتىگەزدىك پەن زورلىق-زومبىلىق بەينەلەرى سول ءفيلمدى قىزىقتى ەتىپ قانا قويماي، ادامدى ءومىر سۇرۋگە ۇيرەتەدى، اقىل-ويدىڭ شىمىر بولۋىنا كومەكتەسەدى دەپ سانايدى. سوندىقتان دا ولار زورلىققا وڭ كوزقاراس تانىتادى. ال ءبىلىم جايىنا قالىپ، مەكتەپكە ۋاقىتىلى بارىپ، ساباقتارىنا قاتىسۋعا «ۋاقىتى جەتپەيدى-مىس». اتا-انا بالالارىنىڭ تەلەديدار الدىندا نە كورىپ جاتقانىن، كومپيۋتەرمەن قانداي سيپاتتاعى ويىندار ويناپ جاتقاندىعىن جانە قانشالىقتى ۋاقىتتارىن سوعان جۇمسايتىندارىن مۇلدەم باقىلامايدى. ادەتتە ءدال وسىنداي تارتىپتەگى بالالار زياندى جۇقپالى دۇنيەنىڭ بارىنە ءۇيىر كەلەدى. مىسالى، ءسپيرتتى ىشىمدىكتەردى اۋەلى تاتىپ كورەدى، كەيىننەن سىرامەن جالعاسىپ ىشكىش بولىپ كەتەدى. تەمەكىنى تۇتىندەتۋگە قىزىعادى، سودان كەيىن كۇنىنە ۇزدىكسىز تەمەكى تارتاتىن حالگە جەتەدى. اقشاعا ويىن ويناپ، العاشىندا جەڭىسكە جەتەدى، سودان باستاپ قۇمار ويىندارىنا كىرىگە بەرەدى، قارىزعا بەلشەدەن ءبىر-اق باتادى.

بۇل تالداۋدان ۇققانىمىز مىناۋ. اتا-انانىڭ قاراۋىنان قالعان، باقىلاۋدا بولماعان بالالار اقپارات كوزدەرىنەن الدىن الا ساقتاۋ شارالارى جاسالماعاندىقتان، ولاردىڭ نەشە ءتۇرلى جاعىمسىز ادەتتەرى مەن داعدىلارى قالىپتاسادى. ارەكەتسىزدىكتىڭ اسەرىنەن، بالالار تەرىس باعىتقا ءتۇسىپ كەتۋى دە مۇمكىن جانە بالالاردىڭ دەنساۋلىعى مەن ساباق وقۋىنا ەداۋىر كەدەرگىسىن كەلتىرەتىنى ءسوزسىز..

                  VI ءبولىم

  اقپاراتتىق تەحنولوگيا بالا ساناسىنا عانا ەمەس، تاربيەسىنە دە، دەنساۋلىعىنا دا اسەر ەتۋدە. مىسالى، جارناما، فيلم، كليپتە كورسەتىلگەن تاماشا دۇنيەلەر شىن مانىندە ساپالى ما، جوق پا، اتا-انامەن ساناسپاي، ساتىپ الۋدى تالاپ ەتەتىن بالالار دا كوبەيدى.

وعان قوسا، كوگىلدىر ەكرناداعى جارناما مەن ءمىنسىز كەلبەت تە پسيحولوگياعا اسەر ەتەدى. كەز-كەلگەن جارناما، بەينەروليكتەر مەن سۋرەتتەردەگى ادامداردىڭ دەنە ءپىشىنى ءمىنسىز، ءارى كەلىستى. شىنايى ومىردەگى ادام بەينەسىنە سايكەس كەلە بەرمەيدى، ويتكەنى، مونتاجداۋ، ەففەكت بەرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، تىم ەرەكشە، كوزگە كورىكتى ەتىپ كورسەتىلەدى. ال بالالار سول ءمىنسىز الەم مەن كەلبەتكە ەلىكتەۋى مۇمكىن. تەك قىز بالالار عانا ەمەس، ۇلداردا دا بولاتىن جاعداي. جارنامالار مەن بەينەجازبالاردان كورگەن كەلىستى دەنەلى جىگىتتەرگە ۇقساۋعا تىرىسىپ، نەشە ءتۇرلى قاۋىپكە بارۋى ىقتيمال.

قىز بالالار بولسا، قىپشا بەلدى ارۋدىڭ كەلىستى كەلبەتىنە قىزىعىپ، دۇرىس تاماقتانۋدان باس تارتىپ، دەنساۋلىقتارىن ناشارلاتىپ الۋدا. اۋرۋحاناعا تابالدىرىعىن توزدىرعان ەمدەلۋشىلەر جايلى دارىگەرلەر دە «كوپتەگەن اۋرۋدىڭ تۇپكى باستاۋ كوزى – دۇرىس تاماقتانباۋدا، اعزاعا قاجەتتى ازىقپەن قامتاماسىز ەتپەگەندىكتە» دەگەن بولاتىن.

سالاۋاتتى ءومىردىڭ ءۇش فورمۋلاسى – دۇرىس تاماقتانۋ، ۇنەمى قوزعالىستا، جاقسى كوڭىل-كۇيدە بولۋ جەتكىلىكتى. ال بۇل ارەكەتتەردى قازىر بالالار اراسىندا ازايۋدا. ينتەرنەت بار ءتورت قابىرعادان شىققىسى كەلمەيدى. بۇل بالالاردىڭ ارتىق سالماق جيناپ، سەمىزدىككە بەيىمدەلۋىن ارتتىرادى. وعان قوسا، فاست-فۋد ونىمدەرىنىڭ دە جارنامالارى ەرىكسىز ەلىرتىپ، وزىنە تاۋەلدى ەتەدى. ال نەگىزىنەن، ەڭ زياندى تاعام تۇرلەرىنىڭ ءبىرى – وسى فاس-فۋد ونىمدەرى. ول ءىش-قۇرىلىستىڭ جۇمىسىن ناشارلاتپاسا، پايداسى جوق. قانشالىقتى ارتىق سالماعى بار ادامنىڭ ومىرىنە سونشالىقتى قاۋىپ ءتونىپ تۇرعاندىعى بارشاعا تۇسىنىكتى.

دەنساۋلىق – زور بايلىق. ال دەنى ساۋ بالانىڭ – اقىل-ويى ءتۇزۋ، ومىرگە قۇشتارلىعى باسىم بولادى. سوندىقتان دا، جارنامادا، ەكرانداعى باسقا كورسەتىلىمدەردە دە تىم قاتتى استامشىلىق پەن اسىرەۋشىلىكتى قولدانباعان ءجون سەكىلدى.

رەسەي عالىمدارى ن.ن. اۆدەەۆا مەن ن.ا. فومين زەرتتەۋى بويىنشا، بالالار ورتاسىنا ەڭ كوپ تاراعانى ىشىمدىكتەر مەن تاماق ونىمدەرىنىڭ، ويىنشىقتاردىڭ جارنامالارى ءار بالانىڭ زياندى ادەت قالىپتاستىرۋىنا سەبەپكەر بولۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە اتا-انالار ۇنەمى بەيقام حالدە جۇرەدى. ولار جارنامالاردىڭ بالا ومىرىنە، ونىڭ دەنساۋلىعىنا قاۋىپ توندىرەتىنىن سەزىنبەيدى.

بالانىڭ مەكتەپ ۇلگەرىمىنىڭ ناشارلاۋى، ساباققا بارۋى دا اۋقىمدى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. مەكتەپ ۇلگەرىمدەرى ءۇشىن ۇستاز اتا-اناعا شاعىمدانسا، اتا-انا بالاعا سوگىس ايتادى. مۇنداي ماسەلەلەر بۇگىنگى كۇنى وتە ءجيى تۋىندايدى. وزدىگىنەن ءۇي تاپسىرماسىن ورىندايتىن بالالار كەمدە-كەم. جاعىمسىز ارەكەتتەرگە اۋەس بولعاندىقتان، ءۇي جۇمىسىن ورىنداۋعا ۋاقىتتى از بولەدى، كەيدە ءتىپتى ورىنداماي دا بارادى. ال بۇل بالانىڭ ءوز ورتاسىنان بولەكتەنۋىنە، ۇنەمى ىڭعايسىزدىق تۋدىرىپ، قىسىلىپ جۇرۋىنە اكەلەدى.

سونىمەن قاتار، بالالار ينتەرنەت-كلۋبتارعا ينتەراكتيۆتى ويىنداردى ويناۋعا ءجيى بارادى. وندا ۋاقىت تۋرالى ۇمىتىپ، دەنەسىن ءتۇزۋ ۇستاۋ، كومپيۋتەر الدىندا ۇزاق ۋاقىت وتىرعاندىقتان كوزدىڭ كورۋ جۇيەسى ناشارلايتىندىعى جايىندا ويلانبايدى. ال ەرتەسىنە ۇيقىسى قانباعان كۇيىندە، كوز تامىرلارى شارشاعان، قىزارعان قالپىندا، باسى اۋىرىپ ارەڭ دەپ ساباققا بارادى. ال مۇنداي حالدەگى بالادا قايداعى زەيىن، وقۋعا دەگەن قايداعى ىنتا بولسىن؟! سوندىقتان دا، مۇنىڭ ءوزى بالا اۋديتورياسىنا تولىقتاي تەرىس اسەر ەتۋشى فاكتور.

ءوز-وزىنە قول سالۋ – سۋيتسيد. بۇگىنگى تاڭدا بالالار اراسىندا وتە كوپ كەزدەسىپ جاتقان ەڭ اۋىر وقيعالاردىڭ ءبىرى. ءومىرىن قيۋعا شەشىم قابىلداۋ بالانىڭ پسيحيكاسىنىڭ شىرماۋىققا تۇسكەنىن بىلدىرەدى. سۋيتسيد جاساۋدان قازاقستان رەسەيدەن كەيىنگى ەكىنشى ورىن الىپ تۇر. بۇل زوبالاڭنىڭ ءبىزدىڭ ەلدە كەڭ تاراعانىن وسىدان-اق بىلۋگە بولادى. ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك، 100 مىڭ تۇرعىنعا 26,9 ءوز ەركىمەن ولۋگە شەشىم قابىلدايدى ەكەن.

ءوز-ءوزىن ءولتىرۋ سولتۇستىك ايماقتارداعى قالالارعا قاراعاندا، وڭتۇستىكتەگى جەرلەردە جوعارى كورسەتكىشكە يە بولىپ تۇر. شامامەن ايتقاندا، الماتى قالاسىندا 100 مىڭ تۇرعىنعا 5,1 ادام ءوز-وزىنە قول جۇمسايدى. ال نۇرسۇلتان قالاسىندا 100 مىڭ تۇرعىننان 14 ادام سۋيتسيدكە بارادى. اتالعان كورسەتكىشتەر جىل وتكەن سايىن ۇلعايۋدا. مىنە، وسىعان قاراپ-اق جەرگىلىكتى حالىقتىڭ پسيحيكالىق دەنساۋلىقتارىنىڭ تومەن دەڭگەيدە ەكەندىگىن بىلۋگە بولادى. مەديتسينا قىزمەتكەرلەرى مۇنى جاس بولعاندىقتان پسيحيكانىڭ تەز بۇلىنەتىندىگىنەن دەپ تۇسىندىرەدى. ال كەيبىر پىكىرلەر مەكتەپتەگى پسيحولوگتاردى كىنالايدى. مەكتەپ پسيحولوگتارىنىڭ دايىندىعىنىڭ ازدىعىنان، بالالار ءۇشىن، ەرەسەكتەر ءۇشىن ولاردىڭ پسيحيكاسىن قاداعالاپ، ساۋاتتى جاستاردى تاربيەلەۋدە از جۇمىس جاسايتىندىعىنان دەپ تە سانايدى. ارينە، مەكتەپتە تۇيىقتالىپ، ءوز-وزدىگىمەن بولەكتەنىپ جۇرگەن بالا قانشاما. ولە سالۋدى جەڭىل كورەتىن جاسوسپىرىمدەر وسىندايدان شىعادى.

قولايسىزدىق، جايسىز سەزىنۋ – پسيحيكانىڭ ەڭ كۇردەلى جاعدايى. زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا: 5% بالالار وزدەرىن «جالعىزبىن» دەپ سەزىنەتىندىكتەرىن بىلدىرسە، 27%-ى كەيدە سولاي سەزىنەتىندىكتەرىن، 16%-ى وندايدى سيرەك ويلايتىندىقتارىن، 52%-ى ەشقاشان ولاي ساناماعاندىقتارىن كورسەتتى. وسى بالالاردىڭ ىشىندە 14 پايىزى تۇندە شوشىپ ويانىپ، باستىرىلىپ، ۇرەيدەن قورقادى ەكەن. ال 27 پايىزى بىرەۋدەن نەمەسە ءبىر نارسەدەن سەسكەنەدى. بايقاعانىمىزداي، بالالار اراسىندا پسيحيكانىڭ قولايسىزدىققا ۇشىراۋى اسقىنىپ بارادى. وزدەرىن جالعىز سانايتىن بالالار سول سەزىممەن قاتار قورقىنىشتى كۇيدى دە باسىنان وتكەرەدى. بۇل بالانىڭ كىناسى ەمەس، تىكەلەي اتا-اناعا بايلانىستى، ولاردىڭ بالادان الشاقتىعىنىڭ سالدارى. بالالار ءون بويىنداعى ۇرەيدى، قورقىنىشتى ازاپتى تەلەەكراننان، ينتەرنەتتەگى نەشەتۇرلى بەينەلەردەن، كومپيۋتەردەگى تەرىس باعىتتاعى ويىنداردى ويناعاندىقتان وسىنداي حالگە تۇسەدى. ەڭ سوراقىسى، بالالار «قالاي ادەمى ولۋگە بولادى» دەپ تە ويلاناتىندارى بار ەكەن. فيلم، كينو، ويىن بولسىن، بارلىعىندا جارتاستان قۇلاپ بارا جاتقان اق كويلەك كيگەن قىزدىڭ، نە ومىردەن باتىلدىقپەن باس تارتقان ەر جىگىتتىڭ تومەن قاراي قۇلاۋى كوپتەپ كورسەتىلەدى. ونىڭ ءبارى ءتۇسىرىلىم بارىسىندا مونتاجبەن جاسالاتىنىن، بىرنەشە ادامداردىڭ ۇستاپ، ارقانمەن تارتىپ تۇرۋ ارقىلى بولاتىنىن بالالار ويلانا بەرمەيدى. ويتكەنى، ولار وزدىگىنەن مۇنى ويلاپ تابا المايدى. جاسوسپىرىمدەر تەك سىرتقى كورىنىستى عانا كوردى جانە سوعان قىزىقتى. سوندىقتان دا ولار ءۇشىن جارتاستان قۇلاۋ – ەڭ ءساتتى، ادەمى ءولۋ بولىپ تابىلادى ەكەن. اتتەڭ-اي...

قوسالقى مادەنيەت – قازىرگى جاستار تالابى. جاستار سوتسيولوگياسىندا وسى جاستاردىڭ قوسالقى مادەنيەتى بۇرىننان ماڭىزدى بولىپ كەلەدى. بەيرەسمي بىرلەستىك رەتىندە دامىپ، سانالۋان بولادى. وعان قوعامداعى قارىم-قاتىناستا بولاتىن ورتا، الەۋمەتتىك ورتاسى، سونىمەن قاتار ولاردىڭ يەرارحياسى. بۇل تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، بۇكىل الەم بويىنشا تارالعان جۇيە. ءبىزدىڭ ەلىمىزگە وسى باتىس پەن شىعىستان كەلىپ، كىرىگىپ جاتىر دەسەك تە بولادى. حالىقارالىق دەڭگەيدە تارالعان جاستار اعىمى رەتىندە مىنالاردى اتاپ وتۋگە بولادى: حيپ-حوپ، رەپپەر، ەمو، سكەيتەر جانە روكەرلەر.

ەمو-كيد – كوبىنەسە دەپرەسسياعا ۇشىراپ وتىراتىن ادام. ول توپتىڭ اراسىنان ءوزىنىڭ اشىق الۋان ءتۇستى تۇرىمەن ەرەكشەلەنىپ كورىنەدى، وزىمەن پىكىرلەرى ساي كەلەتىن، بىردەي ويلايتىن ادامداردى ىزدەيدى. ەمونىڭ əدەتتەگى شاش ءپىشىنى قيعاش قيىلعان، مۇرىننىڭ ۇشىنا دەيىن جەتەتىن، ءبىر كوزىن جاۋىپ تۇراتىن كەكىلىنىڭ بولۋى، ال ارتقى جاعىندا əر جاققا قاراي جالبىراپ تۇراتىن قىسقا قيىلعان شاش بولىپ تابىلادى. جىگىتتەر دە، قىزدار دا ەرىندەرىن دەنەسىنىڭ تۇسىنە ساي بوياۋى، تونالدىق كرەمدى پايدالانۋى مۇمكىن. كوزدەرىن قارىنداشپەن نەمەسە تۋشپەن قويۋلاپ بويايدى دا، وسىعان بايلانىستى ول كوزدەر اشىق بەتىندەگى ءتۇستى تاڭبا بولىپ كورىنەدى. تىرناقتارىن قارا لاكپەن بويايدى. ەمو-كيدتەر ەكى ءتۇستى ورنەكتەرى مەن ستيلدىك بەلگىلەرى بار قىزعىلت-قارا ءتۇستى كيىم كيەدى. كيىمدەرىنىڭ نەگىزگى تۇستەرى قارا جəنە قىزعىلت بولىپ تابىلادى، بىراق باسقا دا ەرسى تۇستەرى بار كيىمدەردى كيۋگە دە جول بەرىلەدى.

بۇل ەلىمىزدە تۇبەگەيلى جوق نارسە دەۋگە بولماس. تۇكپىر-تۇكپىردە وسىنداي اعىمداردى ناسيحاتتاپ، ەلىكتەپ جۇرگەن جاستارىمىز وتە كوپ. الايدا جاستاردىڭ شاعىن ماديەنيەتتەرگە كىرىگۋىنىڭ ءبارى ناشار بولا بەرمەيدى. ءاربىر ادام جەكە تۇلعا. زاماننىڭ تالابىنا ساي جاستاردىڭ دا قالاۋى مەن كوزقاراسى وزگەرىپ وتىراتىنى بەلگىلى قۇبىلىس. ولار قانداي دا ءبىر مادەنيەتتىڭ وكىلى بولعىسى كەلىپ، جاڭاشىلدىققا ۇمتىلۋى قالىپتى جاعداي. مۇنداي الەۋمەتتىك احۋال ءار زاماندا ءارتۇرلى ورىن الادى. ءجىپتىڭ ەكى ۇشى بار دەمەكشى، مۇنداي ارەكەت، بەلگىلى ءبىر توپقا مۇشە بولۋ بالالارعا كەرى اسەرىن دە تيگىزىپ جاتادى. ولاردى تەرىس ادەتتەرگە ۇيرەتۋى دە مۇمكىن جانە سونىڭ اسەرىنەن بالانىڭ دەنە دەنساۋلىعى مەن پسيحيكالىق دەنساۋلىعىنا زارداپ اكەلۋى عاجاپ ەمەس. ال جوعارىدا اتاپ وتكەن «ەمو» دەگەنىمىز ءدال وسى اتاپ وتكەنىمىزدەي، زيانىن تيگىزەدى. ەمو دەگەنىمىز – ءوز ەموتسيالارىن ادامداردىڭ كوزىنشە كۇلۋ، جىلاۋ ارقىلى، كوڭىل-كۇيى ناشارلاعاندا تامىرلارىن كەسۋ، ءتىپتى ءوز-ءوزىن ءولتىرۋ سياقتى تەرىس داعدىلاردى ناسيحاتتاۋشىلار. مۇندايعا شوشىنا قاراعان بالالار، ۇقساعىسى كەلىپ قىزىعا دا قارايدى. سوندىقتان بالالارعا بۇدان باسقا دا شاعىن مادەنيەتتەردىڭ اتريبۋتتارىنىڭ تەرىس باعىتى مەن وڭ جاعىن ۇقتىرا بىلدىرەتىن ەرەسەكتەردىڭ اقىلى مەن كومەگى كەرەك.

                                                VII ءبولىم

 بالالاردىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگى قانشالىقتى ەسكەرىلەدى؟ اتا-انالاردىڭ مۇمكىندىگى قانداي؟

اقپاراتتىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ بىلۋدە، بالا اتا-اناعا ءجيى ەلىكتەيدى. ولاردىڭ تانىم-تۇسىنىگىنە كوپ كوڭىل اۋدارادى. اتا-انا جامان ويعا جاقىن بولسا، نە بولسا سونى جامانداسا بۇل ارەكەتى بالاعا دا اسەر ەتەدى.

پسيحولوگ مامانداردىڭ پىكىرى بويىنشا: «اتا-انانىڭ تاربيەسىنە بارلىعى بايلانىستى. بالالارىنىڭ رەجيمىن قاداعالاپ، بوس ۋاقىتتارىن دا ءتيىمدى جۇمساۋى كەرك. ال اتا-انا تاراپىنان باقىلاۋ بولماسا، ول بالالار ءوز بىلگەندەرىن ىستەيدى، ءتىپتى كۇنى بويى تەلەديدار كورىپ وتىرا بەرەدى».

قازىرگى كەزدە ەرەسەك ادامداردىڭ ءوزى كوپ قاتەلەسىپ، بالاعا دۇرىس اقپارات بەرمەك تۇگىلى، وزدەرى جالعان اقپاراتتى شىن دەپ قابىلدايدى. سوندىقتان ەرەسەك قاۋىمعا دا اقپاراتتىق ورتانى قابىلداۋدا ارا-جىگىن اجىراتىپ ءبىلۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ كەرەك سەكىلدى. بۇل تۋراسىندا كوپتەگەن جۋرناليستەر دە ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ كەلەدى. اقپاراتتىڭ شىنايى نەمەسە جالعان ەكەندىگىن سارالاي بىلەتىن جانە كورگەن، ەستىگەن اقپاراتتى دۇرىس جاعىنان پايدالانا بىلۋگە ۇيرەتكەن ابزال. اقپارات اعىنىنىڭ تەرىس اسەرىنەن بالالار تۇگىلى ەرەسەك قاۋىمىن دا ساقتاۋ ءۇشىن، ولاردى سول تاقىرىپتا جاسالاتىن ارنايى ساباقتارعا دا جىبەرىپ وتىرۋ كەرەك سەكىلدى.

اتا-انا بالاعا كوپ ۋاقىتىن ارنامايدى، شامامەن 4-5 ساعاتقا عانا بىرگە بولۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى بالالاردىڭ ويى دا ەكىگە بولىنگەن، كەيبىرى اكە-شەشەلەرى ارماندارىن ايتقىزباي-اق بىلەدى دەسە، كەيبىرى «اتا-انامىز ءبىزدى تۇسىنبەيدى» دەپ سانايدى. ويتكەنى، اتا-انانىڭ بالامەن قارىم-قاتىناسىندا كۇندەلىكتى ءبىر عانا تاقىرىپ قوزعالادى: ساباققا بارۋى جانە تاماقتانۋى. ال ولاردىڭ قانداي اقپاراتتى كورىپ، نە قابىلداپ جاتقانىن، ينتەرنەتتە قانشا ساعات وتىرعاندىعىن، قانداي ويىندار ويناپ جاتقاندىعىنان بەيحابار.

ارينە، اتا-انا بالاسىنا جاماندىق تىلەمەس. الايدا بالاسىنىڭ بوس ۋاقىتىندا نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنىن، قانداي ىستەرگە قىزىعاتىنىن، مەكتەپتە قانداي جەتىستىككە جەتكەنىن، نە بۇلدىرگەنىن بىلمەيتىن، قىزىقپايتىن، سۇرامايتىن، بالاسىمەن بايلانىستا بولمايتىن اتا-انالار بارلىعىنان حابارسىز بولادى.

بالالاردىڭ جاس ايىرماشىلىعى مەن جىنىسى دا وزىندىك ماڭىزى بار فاكتورلار. ويتكەنى، بالانىڭ جاسى وسكەن سايىن اتا-اناعا كوپ نارسە ايتا بەرمەيدى. اقپاراتتىق كەڭىستىكتەن نەنى قابىلداپ، نەنى كورىپ جاتقانىن ەجىكتەپ ايتۋ، تالقىلاۋ بولمايدى. وعان ەرەسەك بالالار دا، اتا-انا دا اسا قاتتى نيەتتى ەمەس. پايىزبەن كورسەتكەندە دە بۇل جاعدايلار انىق بايقالادى. مىسالى، 6 مەن 9 جاس ارالىعىنداعى بالالاردىڭ 76 %-ى تەلەديدارداعى كورگەن حابارلارىن اتا-اناسىمەن بىرگە تالقىلايدى. ال 16 مەن 18 جاستاعى ەرەسەك بالالاردىڭ تەك 53 %-ى اتا-انامەن كورگەن حابارلارىن بولىسەدى. ولاردىڭ ىشىندە قىزدار باسىمدىققا يە بولىپ وتىر. ۇلدار از كورسەتكىش كورسەتۋدە. ياعني، ەر بالالار اتا-اناسىنا كوپ اقپاراتتاردى ايتا بەرمەيدى، تالقىلاۋدان دا قاشىڭقىرايدى.

ستاتيستيكا مالىمەتىنشە دە، اتا-انالار ۇل بالاعا قاراعاندا قىز بالاعا كوپ نازار اۋدارادى ەكەن. قىزداردىڭ ءۇي جۇمىسى، شارالارعا قاتىسۋى سياقتى مەكتەپتەگى قىزىعۋشىلىقتارىنا اتا-انالاردىڭ 73 پايىزى كوڭىل بولەدى. ال ۇلدارعا اتا-انالاردىڭ 63 پايىزى عانا قىزىعۋشىلىق تانىتادى. سونىمەن قاتار، اتا-انا قىزدارىنىڭ نە ىستەگەنى، بوس ۋاقىتىن قايدا وتكىزگەنىنە تولىققاندى ءمان بەرسە، ۇل بالالارعا از قىزىعۋشىلىق تانىتادى. مىنە، بۇل تەڭسىزدىك اتا-انانىڭ قىز بالا مەن ەر بالانىڭ اقپاراتتىق ساۋاتىن ءبىلۋ كەزىندە دە انىق بايقالادى.

نەگىزىنەن قىزدارعا قاراعاندا ەر بالالار نەشە ءتۇرلى كورىنىستەرگە، كومپيۋتەرلىك ويىندارعا، ەكرانداعى بەينەلەرگە اۋەس كەلەدى. ولاردى ينتەراكتيۆتى ويىندار مەن قاتىگەزدىك، زورلىق ىستەر قىزىقتىراتىنى دا انىقتالعان. سوندىقتان دا، اتا-انا بالاسىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولسا، ولاردىڭ ماسەلەلەرىن اشىق سۇراپ، ءوز الدارىندا قىسىلماي ەركىن بولۋىنا جاعداي جاساسا، بالا دا اتا-انا الدىندا اقتارىلىپ سالا بەرەدى. ءوز ويلارىنداعى مازاسىز جايتتى ايتىپ، ماسەلەلەرىن تالقىلاپ، اتا-انا كورسەتكەن جولمەن، ايتقان اقىلمەن جۇرۋگە ۇيرەنەدى.

اتا-انا بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ارنايى جادىنامالاردى بىلگەن ابزال. اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى ارتتىرۋ – بالاعا زياندى اقپاراتتاردى، اسىرەسە، ينتەرنەتتەگى تاراتىلاتىن مالىمەتتەردى الۋ بالانىڭ دەنساۋلىعىنا، ونىڭ ويلاۋ قابىلەتى مەن ونىڭ فيزيكالىق، رۋحاني، پسيحيكالىق، ادامگەرشىلىك تۇرعىدان دامۋىنا زيان كەلتىرۋىنىڭ الدىن الۋ جانە جويۋ. بۇل قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ – اتا-انالاردىڭ موينىندا. سوندىقتان دا اتا-انا مىندەتى – بالاسىنىڭ ينتەرنەتتى پايدالانۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ، ونىڭ قالاي قولدانىپ جاتقاندىعىن ءوز باقىلاۋىندا ۇستاۋ.

ينتەرنەتتىڭ قاۋىپتى ەكەنىنە مىنا مالىمەتتەر ارقىلى تاعى دا كوز جەتكىزۋگە بولادى. ەڭ پورنوگرافيا جايلى، زورلىق ارەكەتتەر مەن ەسىرتكى، زاڭ بويىنشا تىيىم سالىنعان نارسەلەردى جاريالايتىن سايتتار بالاعا ەڭ قاۋىپتى بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار، ويىندار، قۇمار ويىندار، فورۋمدار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەر دە بالانىڭ دەنە ساۋلىعى مەن وي ساۋلىعىنا دا قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇر. ينتەرنەتتە الاياقتار وتە كوپ. ولار بالالاردى الداپ كەتىپ، سانا-سوزىمىنە اۋىر سوققى جاساۋى مۇمكىن. شىنايى ومىردە الدانىپ قالعان بالالار تاۋەكەل ەتۋدەن، بولاشاققا ەركىن قادام جاساۋدان تارتىنشاقتانىپ تۇراتىن بولادى.

اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ بارىسىندا قاراپايىم عانا نارسەلەرگە نازار اۋدارىلمايدى. مىنا جەتى ەرەجەنى اتا-انالار ەستە ساقتاۋلارى قاجەت.

بىرىنشىدەن، بالالاردىڭ ينتەرنەتتى نە ءۇشىن قولداناتىنى، قاي ماقساتتا قارايتىنىنان حاباردار بولۋ.

ەكىنشى كەڭەس، بالانىڭ قانداي چات مەن توپتارعا تىركەلگەنىن، كىممەن ارالاساتىنىن سۇراپ، ءبىلىپ وتىرۋ. اتا-انا بالاسىنا پايدالى چاتتا وتىرۋىنا رۇقسات بەرگەنمەن، سپورت پەن مۋزىكا، باسقا دا ساباقتار بويىنشا دوستارىمەن تەك قانا ورتاق چاتتا ارالاسۋىن تالاپ ەتكەن ءجون.

ۇشىنشىدەن بالاعا ەسكەرتەتىن جايت، ءموبيلدى تەلەفون نومەرى مەن ءۇيدىڭ مەكەنجايىن، قاي مەكتەپتە وقيتىنى جايلى بوگدە ادامعا اقپارات بەرمەۋدى ۇيرەتۋ كەرەك. وتباسىنىڭ، ءوزىنىڭ سۋرەتتەرىن بارلىق جەرگە جۇكتەمەۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتىپ وتىرۋ قاجەت.

ءتورتىنشى ەرەجە، بالا وزىنە نەمەسە اتا-اناسىنا بەلگىسىز بىرەۋلەردەن كەلگەن فايلداردى اشۋعا بولمايتىنىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك. ويتكەنى مۇنداي فايلدار ادەيى ماقساتپەن جىبەرىلىپ، وندا ۆيرۋستار، اگرەسسيۆتى سۋرەتتەر مەن ۆيدەولار، زياندى اقپاراتتار بولۋى مۇمكىن.

ال بەسىنشى كەڭەس، بالاعا ينتەرنەتتە باسقا ادامنىڭ اتىن جامىلىپ جالعان اقپارات تاراتىنداردىڭكوپ ەكەندىگىن ايتىپ، الدانۋدىڭ الدىن-الۋ كەرەك. جالعىز ءوزى، اتا-انا رۇقساتىنسىز ينتەرنەتتە تىلدەسكەن اداممەن شىنايى ومىردە تانىسۋعا ەشقاشان بارماۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىرىپ، ءار اتا-انا ءوز بالاسىمەن جۇمىس جاساۋ قاجەت.

التىنشى ەرەجە، ينتەرنەتتە بىرەۋ اۋىر ءسوز ايتسا، رەنجىسسە، اگرەسسيۆتى ەنەرگيا بەرسە، كىنالاپ، بالاعاتتايتىن جاعداي جاساماي، ءىس-ارەكەتىن قاداعالاۋعا ۇيرەتۋ كەرەك. مۇنداي ساتتە اتا-انا بالاسىمەن بىرگە ەكەنىن ۇقتىرىپ، بالا اتا-اناعا بارلىعىن ايتۋعا بەيىم بولۋى كەرەك.

ال سوڭعى كەڭەس: ينتەرنەت قاۋىپسىزدىگى سالاسىندا قىزمەت جاسايتىن ماماندارمەن بايلانىسىپ، كومپيۋتەردە سۇزگىلەۋ پروگراممالارىن ورناتىڭىز. بالا ينتەرنەتكە كىرىپ اقپارات ىزدەگەندە ەكران قاپتالىنداعى نەشە ءتۇرلى ۇياتتى جارنامالار مەن بەينەلەر كورسەتىلمەۋدىڭ الدىن الادى. بۇل اسا ماڭىزدى. ويتكەنى، ينتەرنەتتە بۇل كورىنىستەر ىزدەمەسە دە ەرىكسىز شىعىپ، كورەر كوزگە باقىرايىپ كورسەتىلىپ تۇراتىن تەرىس اقپاراتتار.

70 % اتا-انا ءوز بالاسىن ءارتۇرلى اقپاراتتاردان قورعاپ ءجۇرمىز دەپ سانايدى. نازار اۋداراتىن نارسە، اتا-انالار مەن بالالار ەكى ءتۇرلى جاۋاپ قاتادى. اتا-انا بالالارىن باقىلاۋدا ۇستايتىندىقتارىن ايتسا، بالالار اتا-انالارىنىڭ كوپ نارسەدەن بەيحابار ەكەندىگىن ايتتى. بۇل اتا-انانىڭ بالانى قاداعالاپ ءجۇرمىز دەپ ويلاپ، الدانۋى. مىسالى، 9% اتا-انا بالاسىنىڭ قانداي كومپيۋتەرلىك ويىندار وينايتىنىن، كومپيۋتەرلىك كلۋبتار مەن ينتەرنەت كافەلەردىڭ قايسىسىنا باراتىنى، نە ىستەيتىندىكتەرىن باقىلامايمىز نەمەسە بۇل جاعىن سيرەك قاداعالايمىز دەسە، بالالاردىڭ جاۋابى بويىنشا 22 %-ى باقىلاۋسىز جىبەرىلەدى ەكەن

تەحنيكالىق قۇرالداردى قولدانۋدا دا ايىرماشىلىق بار. مىسالى، ۇلكەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قاراپايىم سمارتفوندى قالاي قولدانۋ كەرەكتىگىن ءجاسوسپىرىم بالالاردان ۇيرەنىپ جاتادى. سوندىقتان دا، كوپ اتا-انا بالاسىنىڭ ينتەرنەتتى قالاي قولدانىپ وتىرعاندىعىن دا، نە بولماسا ونداعى نارسەلەردىڭ ءبارىن قالاي جاسالىپ جاتقانىن دا ۇعا بەرمەيدى، بىلمەيدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، اتا-انالاردىڭ وزدەرىنە بالالاردىڭ بولاشاعى مەن اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، زياندى اۋديو-ۆيدەو، الەۋمەتتىك جەلى، كومپيۋتەردەگى ويىنداردىڭ زياندى تۇستارى مەن اقپاراتتارى تۋرالى مالىمەتتەر بەرىلۋ كەرەك. اتا-انا ءبارىن ءبىلۋى كەرەك، قاۋىپتىڭ قالاي ءتونىپ تۇرعانىن كورۋ كەرەك.

مۇعالىمدەر مەن وقۋشىلاردىڭ اقپاراتتىق تەحنولوگيا سالاسىنداعى بىلىمدەرىن سالىستىرعاندا بالالار العا شىعىپ كەتەدى. ويتكەنى ولار تەز ۇيرەنۋگە، ويلاپ تابۋعا بەيىم. ولاردىڭ ميلارى جاڭا، جاڭا الەم، جاڭا تەحنولوگيا. سوندىقتان دا بالالاردى تەك مۇعالىمدەر تۇزەي المايدى، ولارعا قورشاعان قوعام دا ءوز اسەرىن بەرەدى. ارالاساتىن دوستارى مەن جاقىن تۋىستارىنىڭ دا وزىندىك پايداسى مەن كەسىرى ءتيىپ جاتاتىنى راس.

جالپى بالانىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى قۇقىعىن مەكتەپ قانا قورعاۋى ءتيىس دەۋ قاتە ۇعىم. بالانىڭ جاقسى تاربيە الۋى مەكتەپ مۇعالىمدەرىنەن بولەك، اتا-انا، تۋىستار مەن بالانىڭ ارالاساتىن ورتاسى، تەلەديدارداعى پايدالى حابارلارعا تىكەلەي بايلانىستى.

بالالاردىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن دەنساۋلىق ساقتاۋ ورگاندارى مەن كامەلەتكە تولماعانداردىڭ ءىسى جونىندەگى ينسپەكتسيالار بارىنشا جۇمىس ىستەيدى ەكەن. ال اتا-انالاردىڭ پىكىرىنشە، جەرگىلىكتى، وبلىستىق دەڭگەيدەگى ءبىلىم دەپارتامەنتتەرى، وكىمەت ورگاندارى، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار بۇل ماسەلەگە سالماقتى تۇردە قارامايدى ەكەن. ال بيزنەس قۇرىلىمدارى مۇلدە قىزىعۋشىلىق تۋدىرمايدى.

سوندىقتان دا، كەيبىر ءىرى قالالاردا تۇراتىن اتا-انالار دارىگەر، پسيحولوگ ماماندارىنا سەنىم ءبىلدىرىپ، ولاردىڭ قابىلداۋلارىنا قاتىسىپ، وزدەرى بالا ءۇشىن جۇمىستانادى ەكەن. ال اۋىلدى جەردەگى تۇرعىنداردىڭ وعان بارۋعا، بىرىنشىدەن، ۋاقىتى تاپشى، ەكىنشىدەن، قارجى ماسەلەسى كەدەرگى جاسايدى.

ەگەر دە اتا-انا تاراپىنان بالانىڭ ومىرىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق مول بولسا، ولارمەن اقپاراتتاردىڭ تەرىس، بۇرىسىن ەمىن-ەركىن وتىرىپ تالقىلاسا كوپتەگەن جاعىمسىز ادەتتەردىڭ الدىن العان بولار ەدى. مىسالى، بالالار تەلەديداردى از قاراپ، كومپيۋتەرلىك ويىنداردى ازايتار ەدى. ينتەرنەتتەگى ەروتيكا مازمۇنىنداعى نارسەلەر مەن ۆيدەولاردى شەكتەن تىس قاراۋ زياندى ەكەنىن ۇعىنادى. ەكرانداعى زورلىق-زومبىلىقتى دۇرىس دەپ سانايتىن بالالار سانى ازايىپ، ونداي سيپاتتاعى كورىنىستەردى باسقا بالالارعا تاراتۋعا اۋەس بولماس ەدى. ويتكەنى بالا دا اقىلدى، ءتۇسىندىرىپ ايتساڭ، ۇيرەنۋگە بەيىم كەلەدى. سوندىقتان دا، ولار دۇرىس ەمەس نارسەنى ءبىلۋى كەرەك، سوندا قاتىگەزدىككە تولى ويىنداردى ويناۋدان الشاقتاپ، ءوز ومىرلەرىن باعالاي باستايدى.

اتا-انا بالالاردىڭ جاقسى نە جامان جول تاڭداۋىندا ۇلكەن ءرول اتقارادى. بالالاردىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ – اتا-انا رەتىندە بورىشى. سوندىقتان دا، اتا-انالار بالاعا ورىندى تىيىم دا سالا ءبىلىپ، باقىلاۋ دا ۇستاعان ءجون. بۇل ءوز ناتيجەسىن بەرەتىن جاقسى تاربيە بولماق.

                                                VIII ءبولىم

 الەم ەلدەرى بالالاردىڭ اقاپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىن قالاي قورعايدى؟ ولارداعى تىڭ تەحنولوگيا مەن زاڭمەن بەكىتىلگەن تىيىمدار قانداي؟ ال قازاقستاندا شە؟

بالالاردىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگى تەك ءبىر عانا وتباسىندا، ءبىر عانا ەلدە ەمەس، بۇتكىل الەم بويىنشا تالقىعا تۇسكەن جانە تۇسە بەرەتىن تاقىرىپ. سوندىقتان دا، الەمدەگى دەموكراتيالىق ەلدەردە ارنايى زاڭ قاراستىرىلعان:

• جاسوسپىرىمدەردىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى مەن امان-ساۋلىعىنا قارسىلىق اكەلەتىن اقپاراتتاردىڭ تارالۋىنا جانە تاراتىلۋىنا زاڭ بويىنشا قاتاڭ تىيىم سالىنادى.
• بالالاردىڭ دەنە دەنساۋلىعىنا جانە وي-ساناسىنىڭ دامۋىنا زيان كەلەتىن بولسا، ول اقپاراتتاردى ساراپتاۋدان وتكىزىپ، قاراستىرادى.
• بالاعا تەرىس داعدىلاردى ۇيرەتەتىن اقپاراتتىق ونىمدەردىڭ ارنايى ءتىزىمى جاسالادى.
• زياندى اقپاراتتاردان بالالاردى قورعاۋ ماقساتىندا باقىلايتىن، قاداعالاۋدا ۇستايتىن ورگاندار قۇرىلعان.
• ال ەگەر زاڭدا بەلگىلەنگەن تالاپتارعا ساي ەمەس زاڭسىز تاراتىلاتىن اقپاراتتىق ونىمدەر بولسا، وعان قاتاڭ تۇردە شارا قولدانىلىپ، جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى.

بالالاردى قورعاۋ ءۇشىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا شەكتەۋ قويىلعانىمەن، بۇل شەت مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىنا اقپاراتتاردى جەتكىزۋ كەزىندە كەدەرگى كەلتىرمەيدى. بۇل شەت ەلدەردە جاسالعان تاجىريبەدەن الىنعان قورىتىندىلار بولاتىن.

ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىندە جان-جاقتى بارلىعى قاراستىرىلعان. مىسالى، ونداعى تەلەۆيزيا سالاسىندا بەكىتىلگەن زاڭدى بەرىك ۇستانىپ، ارنالاردان كورسەتىلەتىن باعدارلامالاردا بالالاردىڭ رۋحاني ويىنا، فيزيكالىق جانە ادامگەرشىلىك ساناسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىن كورىنىستەر مەن اقپاراتتار كورسەتىلمەيدى. كۇش جۇمساۋ مەن زورلىقتى ناسيحاتتايتىن باعدارلامالاردىڭ ەكرانعا شىعۋىنا تىيىم سالىنعان. تەلەارنالاردان بولەك، بالالار ۇنەمى قولداناتىن ينتەرنەتتى دە زاڭ جۇزىندە قولعا الىنعان. ينتەرنەتتە بالالارعا جاقسى كورىنىپ، بىراق زاڭعا قايشى ماتەريالداردى جاريالايتىنداردى انىقتاپ الۋعا بولادى. وسىنداي اۋقىمدى جۇمىستاردى اتقارۋ ءۇشىن جاسوسپىرىمدەردى قورعاي الاتىن ارنايى ورگاندار قۇرىلىپ، ولار زاڭدا كورسەتىلگەن تالاپتاردىڭ ورىندالماعانىن بايقاسا، زاڭدا بەلگىلەنگەن كولەمدە ايىپپۇل سالادى.

سونىمەن قاتار، بالالار قاراۋعا بولمايتىن باعدارلاما باستالعاندا ەسكەرتپە رەتىندە دىبىستىق سيگنالدار نەمەسە ەسكەرتۋ شارالارى، بەلگىلەرى كورسەتىلۋى كەرەك. اتا-انالار جاسوسپىرىمدەردىڭ كورىپ وتىرعان باعدارلاماسىن رەتتەۋ ءۇشىن، جاڭا مودەلدى قولدانۋ ارقىلى، ونداعى ارتىق اقپاراتتاردى، ۆيرۋستاردى تازالاپ، سۇزگىدەن وتكىزىپ الاسىز. بۇل كومپيۋتەرگە دە بايلانىستى، ويتكەنى بالا كومپيۋتەردى دە كوپ قولدانادى. مۇنداي سۇزگىلەۋدى ورناتىپ الۋ ءۇشىن ارنايى پروگراممامەن اينالىساتىن اقپارات قۇرالدارى قىزمەتكەرلەرىنە جۇگىنۋگە بولادى.

كانادا مەن اقش-تا 2000 جىلدان بەرى كەرەكسىز كورسەتىلىمدەردى بۇعاتتاپ، كود قويىلمايتىن تەلەديدارلاردى ساتۋعا تىيىم سالىنعان. بۇل اتا-انانىڭ بالقىلاۋىنا ۇلكەن كومەك. مۇنداي كودتاۋ پروگرامماسىنىڭ ءوزى بالالاردى ولاردىڭ ساناسىن ۋلايتىن، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنە نۇقسان كەلتىرەتىن تەلەباعدارلامالاردان قورعاۋ ماقساتىندا ويلاپ تابىلعان بولاتىن. ەلدىڭ بولاشاعى ءوسىپ كەلە جاتقان جاسوسپىرىمدەر بولعاندىقتان، قارجىنى اياماۋ كەرەك. مىسالى، امەريكا قۇراما شتاتتارى 2004 جىلدارى بارلىق وقۋ ورىندارىندا كونتەنتتى سۇزىگىلەر بار پروگراممالاردى ەنگىزۋگە 9 ملن. دوللار بولگەن بولاتىن. وعان قوسا، مەملەكەت مەكتەپتەرگە تەحنيكالىق تۇرعىدان قولداۋ مەن كومەك كورسەتۋگە كەپىلدىك بەرگەن ەدى.

تەلەفون شالۋ كەزىندە قالاي اقى تولەنەتىن بولسا، ءدال سول سەكىلدى بۇل ۇسىنىلاتىن قىزمەت ءۇشىن دە اقى تولەنەدى. ول پروگراممانىڭ اتى «pay-percall» دەپ اتالادى. وندا «ەرەجە 900» دەگەن قىزمەت ءتۇرى بار. بۇل تەلەفونمەن بايلانىسۋ كەزىندە قولدانىلادى. قازىرگى كەزدە نەشە ءتۇرلى قوڭىراۋلار العاندا ۇيالى تەلەفونداعى بىرلىكتىڭ بارلىعى جويىلىپ، اقشا ۇرلاۋشىلاردىڭ ىستەرى كوبەيىپ كەتتى. ونداي ماقساتتاعى قوڭىراۋلار 900 سانىنان باستالادى ەكەن. اتا-انالارعا كومەك رەتىندە، بۇل پروگرامما 900 سانىنان باستالاتىن نومەرلەردەن كەلگەن قوڭىراۋلاردى وزدىگىنەن دەرەۋ ءوشىرىپ تاستاپ وتىرادى. سونىمەن قاتار، بالالار ءوزارا تەلەفونمەن ۇزاق سويلەسسە دە، قالجىڭداسسا دا ءوز ەركىلەرىندە، وعان اقشا تولەمەيدى جانە ولاردى زياندى اقپاراتتاردان ۇنەمى قورعاپ وتىرادى.

امەريكا قۇراما شتاتتارى مەن كانادا ەلدەرىندەگى كودتايتىن قۇرىلعىسى جوق تەلەديدارلاردى ساتىلىمعا شىعارماۋ، تىيىم سالۋ باسقا مەملەكەتتەرگە دە ۇلگى بولدى. مەملەكەتتىڭ قۇزىرىندا تۇرعاندىقتان، ساتىلىمدى ۇنەمى تەكسەرىستە ۇستايدى.

تاعى ءبىر قىزىعاتىن دۇنيە، اقش-تا اقپارات تاراتۋعا دا ەرەكشە كوڭىل بولەدى. ولاردا جاڭالىقتارىندا ەشقانداي جاۋىزدىق پەن قاتىگەزدىك وقيعالارىن كورە المايسىز. جانە قازاقستانداعى جەكەمەنشىك تەلەارنالار سەكىلدى «ادام قانىن» ولار ەكرانعا شىعارمايدى، كورسەتپەيدى. ويتكەنى، زاڭ بويىنشا تىيىم سالىنعان. مۇنىڭ بارلىعى مەملەكەتتىك رەتتەۋ بولىپ تابىلادى جانە ول ءوز ناتيجەسىن بەرۋدە.

ال جاپونيا ەلىندە ەروتيكا نەمەسە زورلىق-زومبىلىق كورسەتىلەتىن بولسا، تيتر ارقىلى، نە بولماسا سول باعدارلامانى جارىققا شىعار الدىندا ينتەرنەتتە جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى الدىندا ەسكەرتۋ جاسالىپ، الدىن الادى. تەك بۇل مەملەكەتتەر عانا ەمەس، فرانتسيا دا، يتاليا دا بۇل جاعدايعا بەي-ءجاي قارامايدى. قاندايدا ءبىر حابار تاراتاتىنداردىڭ بالانىڭ پسيحيكاسىنا، ادامگەرشىلىك ارىنا، رۋحاني دامۋىنا زيان تيگىزەتىن بولسا، ولاردى قاتىگەزدىككە باۋلىپ، ادەپسىزدىككە بەيىمدەيتىن جانە ناسىلدىك، سەكسۋالدىق، ءدىن مەن ۇلتتىق سيپاتتاعى باعدارلامالاردى كورسەتۋگە ەشقانداي قۇقىقتارى جوق.

ەۆروپالىق وداق پەن امەريكا قۇراما شتاتتارى ارنايى جاسالعان باعدارلامالاردى قارجىلاندىرىپ وتىرادى. سونىڭ ءبىرى، «قاۋىپسىز ينتەرنەت». مۇنداي الەۋمەتتىك باعىتتاعى باعدارلامانى ءجاسوسپىرىمدى قورعاۋ ماقساتىندا ۇلتتىق ورتالىقتار قۇرا الادى.

ۇلتتىق ورتالىقتار ەرەجە بويىنشا ءتورت باعىتتا قاراستىرىلادى.

ءبىرىنشى، زاڭعا سايكەس كەلمەيتىن ماتەريالداردى ىزدەپ تاباتىن ارنايى قاۋىرت جەلى قۇرىپ، ونىڭ جاقسى ارەكەت جاساۋىن قامتاماسىز ەتۋ.

ەكىنشى، اتا-انالار مەن جاسوسپىرىمدەردى ينتەرنەتتىڭ ولارعا اكەلەتىن پايداسىنان بولەك، توندىرەتىن قاۋىپ-قاتەر جايلى دا ءتۇسىندىرۋ كەرەك.

ءۇشىنشى، بالالارعا جەكە كەڭەس بەرەتىن «قاۋىرت جەلى» دەپ اتالاتىن جەلى قۇرۋ.

ءتورتىنشى، ينتەرنەتتەگى كونتەنتتى رەتتەپ وتىراتىن سۇزگىلەۋدى قۇرۋ كەرەك.

دامىعان مەملەكەتتەردىڭ وزدەرى بالالارعا اقپاراتتىڭ تەرىس اسەر ەتۋىنەن سەسكەنىپ، الدىن الۋ ماقساتىندا ءتۇرلى شارالار قولدانىپ كەلەدى. ولاردىڭ مۇنداي ۇسىنىستارىنا ءبىزدىڭ ەلىمىز دە قۇلاق ءتۇرىپ، ارەكەتكە كىرىسسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

زاماناۋي باعىتتاعى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ جاسوسپىرىمدەر اۋديتورياسىنا اگرەسسيا مەن ادەپسىز داعدىلاردى اكەلەتىندىگىنە باتىس ەلدەرى بۇرىنعى زاماندا-اق ۇشىراسقان. سوندىقتان دا، ول مەملەكەتتەردە بالالاردىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، جاسوسپىرىمدەردىڭ قۇقىقتارىنىڭ تاپتالماي، قورعاۋ سالاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن، ارنايى مەملەكەتتىك رەتتەۋ جۇرگىزىلگەن. قازىرگى تاڭدا سول مەملەكەتتىك رەتتەۋ ودان سايىن جوعارى دەڭگەيگە جان-جاقتى قاراستىرىلىپ، دامۋ ۇستىندە.

قوعامدىق شارالار – بالالاردىڭ اقپارات كەڭىستىگىندە قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى. مۇنداي سالا بويىنشا ءىرى اكتسيالار جاسالىپ، زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ جانە ونىڭ قورىتىندىسىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالاۋ ءتيىمدى.

امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ قولداۋىمەن جارىققا شىققان باعدارلامالاردىڭ ون جىلدىق ەسەپ بەرۋ قورىتىندىسى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جارىققا شىعۋ ارقىلى، بارلىق ەلدەرگە ەركىن تارادى. امەريكاندىق تەلەارنالار قاۋىپسىز مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ، بەكىتىلگەن تالاپ پەن شارتتاردى بۇزبايتىندىقتارىن مويىنداعان بولاتىن. ەگەر قالاي بولعاندا دا شارت بۇزىلۋى مۇمكىن جاعداي بولسا، ونىڭ باسقا دا جولدارى قاراستىرىلادى. وعان ارنالعان ارنايى ۇيىمدار اشىلعان، ولار بارلىق نارسەنى زەرتتەپ، قاداعالاپ باقىلاۋدا ۇستايدى. ەڭ قىزىعى امەريكادا اجەلەردەن قورقادى. ياعني، امەريكاندىق اجەلەر تەلەديداردان كورسەتىلەتىن بارلىق باعدارلامالاردى قاراپ وتىرادى. سول اجەلەر اسسوتسياتسياسى جىل سايىن قاي ارنا ءبىرىنشى ورىندا تۇرعانىن حابارلايدى. ال بالالاردىڭ قۇقىعىنا قاۋىپ توندىرگەن تەلەارنالار جارنامالىق قارجىسىنان ايىرىلادى. مىنە، وسىنداي حابارلاردى اجەلەر جەتكىزىپ وتىراتىندىقتان، امەريكادا تەلەارنا ۇجىمدارى انالار مەن اجەلەردەن سەسكەنەدى.

                                                IX ءبولىم

الەمدەگى بەس ماڭىزدى ينتەرنەت كومپانيا بالا قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن كواليتسيا، مەموراندۋمدار مەن كەلىسىمدەر قۇرىپ بارىنشا ارەكەت جاساۋدا.

ول كومپانيالار «NCMEC» دەپ اتالاتىن تاستاندى جانە جاپا شەۋشى بالالار ۇلتتىق ورتالىعىمەن بىرىگەدى. سونداي-اق، AOL, Yahoo!، Microsoft, EarthLink جانە United Online بالالارعا زياندى ارەكەتتەردى جوياتىن تەحنولوگيالاردى كۇشەيتىپ، NCMEC ۇلتتىق ورتالىعىمەن بىرگە تەحنولوگيالىق كواليتسيانى قارجىلاندىرادى. جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل دەمەكشى، بىرلەسىپ ىستەگەن جۇمىس قاشان دا ءوز ناتيجەسىن كورسەتەدى.

بۇل كواليتسيا نەگىزگى ءتورت ماقساتتان تۇرادى.

ءبىرىنشى ماقسات: بالالاردى سەكسۋالدىق تۇرعىداعى انايى ادەتتەرمەن بالا تاربيەسىن بۇزاتىن اقپاراتتاردى تاۋىپ، مۇلدەم جويۋ جىبەرەتىن تەحنولوگيالاردى دامىتۋ.

ەكىنشى، يندۋستريادا اقپاراتتىڭ تارالۋ جيىلىگىن جاقسارتۋ جۇزەگە اسىرىلادى. پورنوگرافيا، ەروتيكا سيپاتتاعى ماتەريالداردى تولىعىمەن توقتاتۋ ءۇشىن جەلى وپەراتورلارىنا شەكتەۋ قويۋ كەرەك.

ءۇشىنشى، نەگىزگى مىندەت، بالالار ديستريبيۋتەرلەرى مەن ولاردىڭ پورنوگرافياسى ناقتى بەلگىلەگەن زاڭ جوباسىن جەتىلدىرۋ.

ءتورتىنشى، ينتەرنەت-پروۆايدەر. ولار تىيىم سالىنعان فوتو نەمەسە اقپاراتتاردى ىزدەمەيدى، يدەنتيفيكاتسيالايدى. وعان مىسال رەتىندە اعىلشىن تىلىندە «British Telecommunications» دەپ اتالاتىن بريتان تەلەكوممۋنيكاتسياسى ينتەرنەتتەن بالالار تەك باقىلاۋ قورىنىڭ اقپاراتتارىن پايدالانا الاتىن ينتەرنەتتىك ترافيك ۇسىنعان ەدى. بالالار تەرىس اعىمداعى اقپاراتتاردى ىزدەسە دە، «URL بەت تابىلعان جوق» دەگەن حابارلاما شىعاتىن بولادى.

امەريكا قۇراما شتاتتارىندا ۆيرتۋالدى قاۋىپسىزدىك ءۇشىن اشىلعان ارنايى توپ بارشا اتا-اناعا مىناداي اقپاراتتار بەردى:

- «بالالار كومپيۋتەرلىك ويىنداردى ويناعاندا، ينتەرنەت ارقىلى قانداي دا ءبىر ماتەريالدى ىزدەگەندە نەمەسە حات جازۋ كەزىندە قاسىندا بولۋ. ۆيرتۋالدى قاۋىپسىزدىك توبىنىڭ ماماندارى ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتە بالالارىن تەك باقىلاپ قانا قويماي، بالالار اراسىندا كومپيۋتەر مەن ينتەرنەتتى دۇرىس قولدانا ءبىلۋ مəدەنيەتتىلىگىنە تəربيەلەيدى دەپ سانايدى.

- ەكىنشىدەن، كومپيۋتەردى وتباسى مۇشەلەرى كوپ جۇرەتىن جەرگە ورناتۋ كەرەك، سەبەبى ول بالانىڭ توسىن ءتəرتىبىن بىردەن بايقاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

-ۇشىنشىدەن، ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتەن كەلەتىن قاۋىپتى بالالاردان جاسىرماۋ كەرەك، كەرىسىنشە اتا-انا بالاسىنا شەكتەۋلەر مەن تىيىمدار نەلىكتەن قويىلعاندىعىن ءتۇسىندىرىپ، ايتىپ بەرگەن ءجون دەپ سانايدى ماماندار. الايدا، بالالاردى قورقىتپاي، تەك ولاردى قۇلاعدار ەتكەن ءجون دەپ كەڭەس بەرەدى. وسىنىڭ بارلىعى بالالاردىڭ ينتەرنەتتى قولدانا وتىرىپ دوستارىمەن سويلەسۋگە، باسقا دا جۇمىستارمەن اينالىسۋعا، ياعني تولىققاندى تىرشىلىك ەتۋى ءۇشىن جاسالادى.

-تورتىنشىدەن، ۆيرتۋالدى قاۋىپسىزدىك توبىنىڭ ماماندارى كومپيۋتەردى بىرنەشە قولدانۋشى ءۇشىن ءبولىپ قويۋ كەرەك دەپ سانايدى. كوپتەگەن وپەراتسيالىق جۇيەلەر، ونىڭ ىشىندە Windows XP, Mac OS X جəنە Linux جۇيەلەرى بالالار مەن اتا-انالار ءۇشىن جەكە اككاۋنت قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەگەر اتا-انا بالاسىنىڭ بايقاۋسىزدا قاندايدا ءبىر فايلدى جويىپ الادى دەپ قورىقسا، وندا وپەراتسيالىق جۇيەنىڭ نەگىزگى قولدانۋشىسى رەتىندە بەلگىلى-ءبىر تىيىمداردى ورناتا الادى نەمەسە ەكىنشى دəرەجەلى قولدانۋشىنىڭ، ياعني، بالانىڭ əرەكەتىنە شەكتەۋ قويا الادى.

-ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتەگى قاۋىپسىزدىككە كەلەتىن بولساق، اتا-انا ۆەب-براۋزەرلەردە، Internet Explorer, Mozilla Firefox, Google Chrome ناۆيگاتسيا جۇيەلەرىندە اتا-انالىق باقىلاۋ فۋنكتسياسىن قولدانا الادى. مىسالى، Internet Explorer ۆەب-براۋزەرىندە ۆيرتۋالدى سايتتارعا اتا-انا ورناتقان پارول ارقىلى عانا كىرۋگە بولاتىن فۋنكتسيا بار».

بۇل ايتىلعان كەڭەستەردى ءاربىر اتا-انا ءوز ومىرلەرىندە قولداناتىن بولسا، بالالاردىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جولىندا ەڭبەكتەرى ءوز ناتيجەسىن بەرەر ەدى.

ەڭ بەدەلدى دەپ تانىعان كومپانيالاردىڭ ءبىرى «Microsoft» كومپانياسىنىڭ ءوزى بالالارمەن ۇنەمى تىعىز بايلانىستا بولۋ كەرەكتىگىن ايتادى. ينتەرنەت جايىندا اشىق سويلەسىپ، ينتەرنەتتى قولدانۋ كەزىندە باقىلاۋسىز قالدىرسا قانداي قاۋىپكە تاپ بولاتىنىن ءتۇسىنۋ اتا-اناعا دا، بالاعا ءۇشىن دە ماڭىزدى.

اتا-انانىڭ ءبارىن جامان دەۋگە بولمايدى. ولار ءوز بالالارىن جانۇشىرا قورعاۋعا ءاردايىم دايىن تۇرادى. جانە سولاي ىستەپ ءجۇرمىز دەپ ەسەپتەيدى. بىراق بالالاردىڭ ۆيرتۋالدى الەمدە تارتىپتەرىن ۇدايى باقىلاۋدا ۇستاي المايدى. سول سەبەپتى دە كەيبىر ۇيىمدار بارلىق كۇشتەرىن تىكەلەي بالالارعا ارناپ وتىر.

وعان مىسال رەتىندە رەسەي فەدەراتسياسىنداعى توتەنشە وقيعالاردى باسقارۋدىڭ فەدەرالدى اگەنتتىگىنىڭ بەكىتكەن ەرەجەلەرىن اتاي الامىز. ول اگەنتتىكتىڭ ۆيرتۋالدى سايتىندا بالالار ينتەرنەتتى قولدانۋ كەزىندە مىنا ەرەجەلەردى بۇزباۋعا مىندەتتى دەپ كورسەتىلگەن:

1) مەن اتا-انامنىڭ رۇقساتىنسىز ءوزىمنىڭ مەكەن-جايىم، تەلەفون نومەرلەرى، اتا-انامنىڭ جۇمىس ورنىن/جۇمىس تەلەفوندارى، مەكتەپتىڭ اتاۋى نەمەسە ونىڭ ورنالاسقان جەرى تۋرالى اقپاراتتى بەرمەيمىن.

2) مەنى ابىرجىتقان كەز-كەلگەن اقپارات تۋرالى ءوز اتا-اناما بىردەن حابارلايمىن.

3) مەن اتا-انامنىڭ رۇقساتىنسىز ەشكىممەن كەزدەسۋگە كەلىسىم بەرمەيمىن. ەگەر اتا-انام رۇقسات بەرسە عانا مەن تەك قوعامدىق ورىنداردا، ادام كوپ جەرلەردە كەزدەسۋگە بارامىن نەمەسە كەزدەسۋگە انام نە əكەممەن بىرگە بارامىن.

4) مەن باسقا ادامدارعا ەشقاشان اتا-انامنىڭ رۇقساتىنسىز فوتوسۋرەتتەرىمدى نەمەسە باسقا نəرسەلەردى جىبەرمەيمىن.

5) مەنى الاڭداتقان حابارلامالارعا جاۋاپ بەرمەيمىن. مۇنداي حابارلامالاردى العانىما مەن كىنəلى ەمەسپىن. ەگەر وسىنداي جاعداي تۋىنداسا، اتا-انام قاجەت مەكەمەگە شاعىم ءتۇسىرۋ ءۇشىن مەن بىردەن ولارعا حابارلايمىن.

6) مەن ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتى قولدانۋ تۋرالى ەرەجەلەردى اتا-اناممەن تالقىلاۋعا تىرىسامىن. ءبىز بىرلەسە وتىرىپ، مەنىڭ كومپيۋتەردە قانشا ۋاقىت وتىراتىنىمدى، قانداي سايتتارعا كىرە الاتىنىم تۋرالى اقىلداسىپ شەشەمىز. مەن اتا-انامنىڭ رۇقساتىنسىز باسقا قادامدارعا بارمايمىن».

بۇل رەسەي ەلىندە بەكىتىلگەن ەرەجە بولعانىمەن، بارلىق ەلگە قاجەتتى ءتارتىپ. ەگەر ءار بالا ءدال وسى مىندەتتەرىن ءوز-وزدەرىنە قايتالاپ، تالاپ قوياتىن بولسا، ولار قالاي بولعاندا دا اتا-اناعا جاقىن قالىپتاسادى.

انگليادا بالالارعا سەكسۋالدى زورلىق-زومبىلىق كورسەتىلسە، وعان قارسى شارانى بالالاردى ەكسپلۋاتاتسيالاۋ مەن ۆيرتۋالدى قاۋىپسىزدىك ورتالىعى اتقارادى. بۇل ورتالىق حالىقارالىق ۇيىمدارمەن بىرىگە وتىرىپ، كوپتەگەن قىزمەتتەر جاسايدى. پەدوفيلدەرگە قارسى كۇرەس كەزىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىمەن بىرلەسە وتىرىپ كۇرەس جۇرگىزىلەدى. ولاردى ىزدەستىرۋ كەزىندە چاتتاردى، موبيلدىك حاتتار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردى، ياعني، facebook, vkontakte, instagram, twitter جانە تاعى باسقالارىن دا تەكسەرىستەن وتكىزەدى. ۆيرتۋالدى قاۋىپسىزدىك ورتالىعى مۇعالىمدەر مەن اتا-انالارعا ۆيرتۋالدى باعدارلاما مەن ارنايى ساباقتار توپتاماسىن قۇرىپ شىقتى. بۇل ارقىلى بالالاردىڭ جامان ادامدارمەن بايلانىسۋ كەزىندە حابارلاپ وتىرادى.

بىراق ءبىزدىڭ قوعام بۇل تاقىرىپتا ماسەلەسىن كەڭ تۇردە تالقىلاپ كورگەن جوق. قازاقستانعا دا جوعارىدا اتاپ كەتكەن ەلدەردەگىدەي اقپاراتتىق كومپانيالار مەن اقپاراتتىق كەڭىستىكتە بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قورعايتىن ازاماتتىق باعىت كەڭىنەن ناسيحاتتالۋى قاجەت.

اگرەسسيانى تاراتۋعا بەيىم بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بۇتكىل ءبىرتۇتاس قوعامعا زيانىن تيگىزەدى. مۇنى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن اقپارات تاراتاتىن كومپانيالار انىق ءتۇسىنۋى قاجەت. قوعام نازارىن اۋدارتۋ تەك قانا جوعارىداعى بيلىكتە ەمەس، قاراپايىم حالىقتىڭ دا قولىندا تۇر. ەگەر اتا-انالار مەن مەكتەپ مۇعالىمدەرى، قوعامداستىقتار مەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار بالالارعا نازار سالىپ، ولارعا كومەك كورسەتە السا، قوعام دا ويلانا باستايدى.

قوعامدىق شارالارعا مىنا قىزمەتتەر جاتادى: بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تۋرالى حالىقارالىق تاجىريبەلەر ساراپتاماسى. سونىمەن قاتار، اگرەسسياعا تولى باق پەن مەملەكەتتىك ورگاندارداعى كونفەرەنتسيالار، دوڭگەلەك ستولدارداعى ماسەلەلەردى شەشۋ دەڭگەيىندەگى اعارتۋشىلىق قىزمەت. زاڭسىز جولمەن اۋديو-ۆيدەو، باسپا ونىمدەرىن تاراتۋمەن اينالىساتىن زاڭسىز كونتەنتتى ينتەگراتسيالاۋ ارقىلى قارسى تۇراتىن جەلىلەردى قالىپتاستىرۋ. اتا-انالارمەن قوسا، مەكتەپ ۇجىمدارىنا دا بالالاردى قاداعالاي الۋى ءۇشىن ينتەرنەتتى قولدانۋ مادەنيەتىن ارتتىراتىن ساباقتار وتكىزىلۋ، ءبىلىم بەرۋ. ينتەرنەت قىزمەتتى قولدانۋدا اتا-انالار بالالارىنىڭ تاراپىنان بولاتىن شاپشاڭدىقتى ارتتىراتىن الەۋمەتتىك جارناما قىزمەتى. جەكە بالالارعا ارنالعان تەلەارنالار مەن ينتەرنەتتىك رەسۋرس جەلىلەرىن جاساۋ.

قازىرگى كەزدە جاس ۇرپاقتىڭ ءبىلىم دەڭگەيى مەن ولاردىڭ وقۋلارىنىڭ ساپاسى، قوعامدا ءوزىن-ءوزى ۇستاي الاتىن ساۋاتتىلىعىنىڭ بولۋى تىكەلەي مەديا بىلىمگە دە بايلانىستى. مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك جاعىنان دا دامۋى ەڭ ءتيىمدى جولدار بولماق. ايتسە دە، پەداگوگتار بالالاردى تەك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تاراتاتىن ونىمدەرمەن تانىستىرىپ قانا قويماي، بارلىق جاعىنان تولىققاندى اقپاراتتاردى ءبىلۋ كەرەك. ساباق كەزىندە دە، وقۋدان تىس ۋاقىتتا دا مەديا مادينەتتى قالىپتاستىرعان ابزال. سوندىقتان دا پەداگوگتار بالالاردان كوپ ءبىلۋ ءۇشىن، مەديا ءبىلىم بەرۋدە دە شەبەرلىككە يە بولىپ، اسىپ تۇسەتىن دەڭگەيگە جەتكەن ءجون. ەلىمىزدىڭ ەندى دامىپ كەلە جاتقاندىعىنان، كوپ نارسەنى شەت ەلدەردەن كورىپ بىلۋگە تۋرا كەلەدى. رەسەي ەلىندە جانە باسقا دا شەت مەملەكەتتەردە مەديالىق ءبىلىم بەرۋ وڭ ناتيجەسىن كورسەتىپ كەلە جاتىر. تاجىريبە مەن تەوريا ۇشتاسقان الەمدە، مەديالىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى بۇگىنگى قوعامنىڭ پروگرەسسيۆتى تەندەنتسياسىن كورسەتتى. مەديالىق ءبىلىم بەرۋ تۋرالى اقپاراتتىق ماتەريالدار دا بار. سوندىقتان زەرتتەۋ جاسالعاندا بۇلارعا اشىلىپ ەشكىم توقتالا بەرمەيدى. ويتكەنى، سول تۋرالى جەكە ەڭبەكتەردەن قاراپ شىعۋعا مۇمكىندىك بار. قازاقستان بويىنشا دا مەديالىق ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر اشىلعان بولاتىن. اتاپ ايتساق، №31 مەكتەپ-گيمنازيا جانە تاعى باسقا دا مەكتەپتەر بار. بۇل باستامانى كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر قولداعان، ولاردىڭ پىكىرىنشە دە مۇنى ارى قاراي دامىتۋ كەرەك.

بالالارمەن جەكە جۇمىس جاسايتىن ۇيىمدارداعى مامانداردىڭ دا جۇمىستارى ەلەنىپ كەلەدى. بۇرىندارى ەرەسەك بالالاردى كوشەدەگى قاۋىپتەن قورعايتىن بولساق، قازىر ۇيدە وتىرعان بالانى كيبەر كەڭىستىكتەن قورعاۋعا مىندەتتىمىز. ايتپەسە، بالا دەنساۋلىعىنا قاي جاعىنان قاراساق تا زيان كەلۋى مۇمكىن. ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە الاڭداماس ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى وسى كيبەر كەڭىستىكتىڭ قىر-سىرىن ۇلكەندەر جاقسى مەڭگەرۋ قاجەت. وسى ماسەلەدە ۇستازداردىڭ دا اقپاراتتىق الەم تۋرالى ءبىلىم دارەجەسى كىشكەنە بالاقايلارعا قاراعاندا ەدەۋىر زامان تالابىنا ساي ەمەس، ارتتا قالىڭقىراعانىن ولاردىڭ وزدەرى دە مويىنداعان بولاتىن. سول سەبەپتى دە الدىمەن ۇستازدار قاۋىمىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن ارتتىرۋ ماڭىزدى بولىپ وتىر.

مۇعالىمدەر ساباق بەرۋ كەزىندە اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى شامادان تىس كوپ قولدانباۋ قاجەت. ويتكەنى وقۋشى بالالارعا كەلەتىن زيان كوبىرەك بولادى. سوندىقتان دا مۇنداي قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ الدىن العان ءجون. تاربيە ساعاتتارى قويىلعاندا دا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ اقپاراتتى تاراتۋ، ۇيرەنۋ، وقۋ مادەنيەتى نازار اۋدارۋ كەرەك. سونىمەن قاتار، مەديالىق ءبىلىم بەرۋدى دە دامىتقان ءجون. مەديالىق ءبىلىم بەرۋ ساباقتارىندا اقپاراتتىق الەمدە قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ جولدارىن كورسەتە الۋ كەرەك. بالالاردى تولىقتاي قورعاي الۋ – اتا-انانىڭ قولىندا ەكەندىگى بارلىق زەرتتەۋ جۇمىستارىندا قورىتىندىلاندى. وسىعان وراي اتا-انالارمەن مەكتەپپەن تىكەلەي بايلانىستا بولعانى ءجون. مەكتەپكە تەلەكوممۋنيكاتسيا ۇيىمدارىنان ماماندار شاقىرىپ، اقپاراتتان بالانى قورعاۋدىڭ جولدارىن ۇيرەنەتىن ترەنينگتەر ۇيىمداستىرۋ. بۇل اتا-انامەن قوسا، مەكتەپتەگى مۇعالىمدەرگە دە ءوز پايداسىن تيگىزەدى. سونىمەن قاتار، بالانى قورعاۋ شارالارى جايلى تالقىلاناتىن جينالىستار جاساۋ. بالا ءوز مۇددەسىنىڭ بار ەكەندىگىن ەشقاشان ۇمىتپاۋى قاجەت. ولاردى قورعايتىن ۋچاسكەلىك دارىگەرلەر مەن ىسكى ىستەر دەپارتامەنتى، بايلانىس دەپارتامەنتى مەكتەپتەرگە كەلىپ، بالالارعا زياندى ارەكەتتەردەن اۋلاق بولۋدى تاپسىرىپ، جيىندار وتكىزىپ كەتۋ كەرەك. جالپى ۇيىمدار مەن ەلدەگى ۆەدومستۆولار ءبىر-بىرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتقانى ءجون.

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا بالالاردى قورعاۋ ماقساتىندا جاسالعان ۇسىنىستار رەتى مىناداي: تەلەارنالاردان كورسەتىلەتىن حابارلار مەن باعدارلامالار، ءباسپاسوز ونىمدەرىن دە قايتا قاراپ شىعۋ. سونىمەن قاتار، ەرەسەكتەرگە ارنالعان باعدارلامالاردى كەشكى ۋاقىتقا قويىپ، ول باعدارلامالاردى كودتاۋ قاجەت. وسى ماسەلەگە بەي-جاي قاراماي، كورەتىن كورەرمەندەرىنە ساي ۋاقىتتارىن قويۋ كەرەك. بالالار بىلىممەن سۋسىنداپ، ساپالى ءبىلىم مەن رۋحاني ازىق الاتىن باعدارلامالاردى كوپ كورسەتكەن ابزال. تابيعات پەن جالپى ادامي قۇندىلىقتار – بالا ءزارۋ تاقىرىپتار.

ۇستازدىڭ دا بالا ءۇشىن ورنى بولەك. ورگاندارعا مەكتەپ وقىتۋشىلارىنا بايلانىستى مىناداي ۇسىنىستار بار. ەڭ ءبىرىنشى، مۇعالىمنىڭ بەدەلىن ارتتىرۋ. ۇشان-تەڭىز ەتكەن ەڭبەكتەرىنە ساي جالاقىلارىن ارتتىرۋ. پەداگوگيكا سالاسىنا بالالاردى ءوز قالاۋلارى بويىنشا جىبەرۋ كەرەك. تەلەارنادان شىعاتىن باعدارلامالاردى قاداعالاپ وتىراتىن ورگاندار ونىڭ پوزيتيۆ سىيلاتىن سيپاتىنا اسا ءمان بەرۋ كەرەك.

كاسىبيلىك قاشان دا شىڭعا شىعاراتىن ونەر. مەكتەپتەن ساۋاتتى تۇلەك شىعۋ ءۇشىن دە ۇستاز كاسىبي بولۋ كەرەك. سوندىقتان دا، ولاردىڭ كاسىبيلىكتەرىن تەكسەرىپ تۇرعان ءجون.

سونىمەن قاتار، «قاۋىرت جەلىنى» ەنگىزىپ قانا قويماي، ينتەرنەتتەگى جەلىلەردى باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرۋ اسا ماڭىزدى. وتباسى قۇندىلىعى – تاربيە مەن مادەنيەت. الەۋمەتتەنۋ ءۇردىسى بويىنشا بالانىڭ الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋ ولاردىڭ ادامي قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋعا كومەكتەسپەيدى. وتباسىلىق ورتا مەن الەۋمەتتىك قورشاعان ورتانىڭ وزىندىك ايىرماشىلىقتارى بار. الايدا ەكەۋىنە ورتاق قاسيەت – ەتيكا. ورنىمەن تۇرىپ، ورنىمەن جۇرگەن بالا ەش جامانشىلىققا ۇشىرامايدى.

ەل ءۇشىن، الەم ءۇشىن اۋقىمدى تاقىرىپقا پىكىر ءبىلدىرىپ، ءوز ۇلەسىڭىزدى قوسىڭىز!

        قورىتىندى ءبولىم

  «تاربيە مەن سانادا شەكارا بولا ما؟!»

وسى زەرتتەۋ جۇمىسىمنىڭ ءار بولىمىندە اقپاراتتىق ورتانىڭ جاسوسپىرىمدەردىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن زياندى مالىمەتتەرگە دە باي ەكەندىگىن ايتىپ كەلەمىن. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، قازىرگى تاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى باسقا ەلدەرگە قاراعاندا، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ بويىنشا حالىقارالىق ستاندارتتارعا ءالى دە ساي ەمەس ەكەندىگى انىقتالىپ وتىر. سوندىقتان دامىعان ەلدەر قولدانعان ۇسىنىستاردى دا بىزگە دە پايدالانىپ، بالالاردىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىن زياندى مالىمەتتەردەن ساقتاپ قالۋدىڭ ماڭىزى زور.

قازىرگى تاڭدا بالالار وتە كوپ اقپاراتتىق رەسۋرستاردى بىلەدى جانە ولاردى بەلسەندى تۇردە پايدالانادى. دەربەس كومپيۋتەر بارلىق بالانىڭ ۇيىندە بار. باسىم كوپشىلىگى ينتەرنەتتى قولدانادى. سونىمەن قاتار، وزدەرىنىڭ جەكە DVD پلەەرى، بەينەپلەەر، بەينەماگنيتوفون جانە ارينە جەكە ۇيالى تەلەفوندارى دا بار. اتا-انا بالاسىنىڭ ەشكىمنەن كەم بولعانىن قالامايدى دا، سۇراعان دۇنيەسىن الىپ بەرۋگە تىرىسادى. كەيدە مۇنىڭ دا زيان شەكتىرەتىن تۇستارىنىڭ بار ەكەندىگىن كورىپ جاتادى.

قالالىق جەردەگى بالا مەن اۋىلدىق جەردەگى بالانىڭ ايىرماشىلىعى كىمنىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى اقپاراتتارمەن ميلارىنىڭ ۋلانىپ جاتقاندىعى. بۇل جۇرتشىلىقتىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ وتىر. قالادا تۇراتىن بالالار تۇنگى مەزگىلدە دە كومپيۋتەرلىك ويىن كلۋبتارىندا ءجيى بولسا، اۋىلداعى بالالار مۇنداي «اۋەستىكتى» كوپ كورە بەرمەيدى. ءيا، ارينە بارلىعىندا دا ۇيالى تەلەفون بار. نەشە ءتۇرلى ويىنداردى سول ارقىلى دا ويناپ جاتادى، بىراق كوپ ەمەس، ونىڭ دا شەگى بار. شەكتەن شىققانىڭ ساناسىندا دا شەكارا بولمايتىنى بەلگىلى. سول سەبەپتەن، اتا-اناعا باعىنبايتىن «ءتىل الماۋ»، «تىڭداماۋ» سەكىلدى قاسيەتتەر پايدا بولا باستايدى.

بۇرىنعىعا قاراعاندا بالالاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ دىنگە قۇمارلىق تانىتۋى كوبەيىپ بارادى. ويتكەنى تۋرا جولعا بارار تۇستا اداستىرار نەشەتۇرلى اعىمنىڭ بار ەكەنىن دە بىلە بەرمەيدى. «ساقتانساڭ ساقتارمىن» دەگەن ءسوزدى ەستە ۇستاپ، اتا-انالار يمان تاقىرىبىنا قىزىققان بالالاردى قاداعالاپ، ءتيىستى نۇسقاۋلار بەرسە قۇبا-قۇپ بولار ەدى. ويتكەنى، ۇيگە ءدىني ادەبيەتتەر تاراتاتىن ءارتۇرلى وقيعالارعا دا كۋا بولدىق. وعان، «جاس قازاق» گازەتىندە 25 قاڭتار كۇنى جاريالانعان «ينتەرناتتا قايدان ءجۇر؟» دەگەن ماقالا نەگىز بولا الادى. بۇل ماقالادا بيبليا كىتابىنىڭ وقۋشىلارعا سىيلىق رەتىندە بەرىلگەندىگى تۋرالى ايتىلعان. وسى تۇستا ءىنجىلدىڭ قازاق شاڭىراعىندا جاتۋىنا ەشكىم بەي-ءجاي قاراماۋ كەرەك دەپ سانايمىز.

سپورت سەكتسيالارىنا، ۇيىرمەلەرگە باراتىن، قولونەر، شەبەرلىك جۇمىستارىمەن اينالىساتىن بالالار رەتى كوپ ەمەس. ويتكەنى بالالار بوس ۋاقىتتارىنىڭ بارلىعىن تەلەديدار الدىندا نەمەسە كومپيۋتەردە وتكىزەدى. اتا-انا باقىلاۋىندا بولماعان، كۇنى-بويى ينتەرنەتتە وتىرۋعا ولار دا ابدەن ۇيرەنىپ العان. ۇيدە ينتەرنەت بولسا بولعانى، الەۋمەتتىك جەلىنى اقتارىپ جاتا بەرەدى. ءتىپتى بۇرىنعى قازاقتىڭ ەتەككە ورالىپ قوناقتان قالمايتىن بالالارىن دا كورمەيمىز. كوپشىلىكتى، ادامدارمەن قارىم-قاتىناستى قازىرگى تاڭدا بالالار جاقتىرا بەرمەيتىن بولعان.

  وسى جۇمىسىمدى جازۋ بارىسىندا تۇيگەن ويىمدى مىناداي ۇسىنىستارمەن وربىتپەكپىن:

اسىرەسە بالالاردىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىنە ارنالعان حالىقارالىق دەڭگەيدە قولدانىس تاپقان ءادىس-تاسىلدەردى ءبىزدىڭ ەلدە دە قاراستىرۋ قاجەت. بۇگىنگى بالانىڭ بولاشاعى – ءبىرتۇتاس قازاق ەلىنىڭ ەرتەڭى ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان دا، الەمدىك دامىعان مەملەكەتتەر سەكىلدى شەكتەۋ دە كوپ قويىلۋ قاجەت-اق. اتاپ ايتقاندا، كۇندىز تىكەلەي ەفيردەن كورسەتىلەتىن باعدارلامالاردىڭ تاقىرىپتارى مەن ايتاتىن اڭگىمەلەرىنىڭ زاڭدا بەكىتىلگەندەي جاسوسپىرىمدەرگە سايكەس كەلمەيتىندەرىن جاپتىرۋ كەرەك نەمەسە تۇنگى مەزگىلدە عانا جىبەرىلۋىن تالاپ ەتكەن ابزال. مىسال رەتىندە ءبىر عانا «ءوز ويىم» باعدارلاماسىنىڭ ءبىر عانا تاقىرىبىن الايىق. «پاكتىگىمدى ساتامىن» دەگەندەي اتاۋلار قويىپ، جالعان كەيىپكەرلەردى پايدالانىپ، حالىقتى سونىڭ ىشىندە كىشكەنتاي حالىقتىڭ ساناسىن اشىقتان-اشىق ۋلاۋعا جول بەرىلمەۋ قاجەت. كەيىن بۇل كەيىپكەردىڭ ءرول ويناعاندىعى انىقتالدى. ال قىتاي سياقتى مەملەكەتتەر وسى تاقىرىپقا قاتىستى حابار جۇرگىزىپ، الەم جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىن قازاقستانعا اۋداردى. الەم ەلدەرىنىڭ الدىندا قازاق قىزدارىنىڭ ابىرويى تاپتالدى. وسىنداي قازاق قىزدارىنىڭ تاربيەسىنە جات نارسەنى ناسيحاتتاۋ – ونىڭ مەملەكەتتىڭ ءتۇپ تامىرىنا بالتا شابۋمەن تەڭ. جاس قىزدار تەلەديداردان سونداي كەيىپكەرلەردىڭ جايباراقات وتىرعاندارىن كورىپ، «سولاي ىستەسەك ەشتەڭە ەتپەيدى ەكەن عوي» دەگەن ويدا قالۋلارى مۇمكىن. قازاق بالالارىنا جامان مەن جاقسىنى اجىراتىپ، اشىق ساحنالاردى كورسەتپەي-اق، وسى زامانعا دەيىن تاربيەلەپ كەلگەن. سوندىقتان دا، مۇنداي كورسەتىلىمدەر مەن جاريالانىمدارعا بەي جاي قاراۋعا بولمايدى.

سونىمەن قاتار، الەمنىڭ الپاۋىت مەملەكەتتەرى ءوز ەلىنىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قولداناتىن باعدارلامالاردى «سۇزگىدەن وتكىزۋ» جۇيەسىنە قازاقستان دا ەنگىزىلسە، تەلەديداردان، ءار ۇيدەگى كومپيۋتەردەن بالالاردىڭ پسيحيكالىق، رۋحاني، دەنە دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرەتىن اقپاراتتىق كەڭىستىكتىڭ تەرىس اسەرىنەن ساقتاپ قالار ەدى.

ساتىلىمعا شىققان تەلەديدارلاردىڭ وزىنە، كود ەنگىزىلىپ، فيلتر سالىنۋ جاپونيا سەكىلدى ەلدەردە زاڭ بويىنشا قاداعالانادى. ارنايى سۇزگىسى جوق تەلەديدارلار ساتىلمايدى، وعان مۇلدە رۇقسات جوق. قانداي كەرەمەت! بۇل كۇندىز-ءتۇنى جۇمىستا جۇرەتىن اتا-انالاردىڭ بالالاردىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋىنا دا ۇلكەن كومەك بولادى. ويتكەنى، جاپونيادا مۇنداي تەلەديدارلاردا ەروتيكا مازمۇنىنداعى باعدارلامالار، سەكسۋالدى بەينەلەر جانە تاعى باسقا زياندى مالىمەتتەر اۆتوماتتى تۇردە بۇعاتتالىپ، كورسەتىلمەيدى. تەحنولوگيا بارلىعىن ءوزى رەتتەپ وتىرادى. ارنايى تسيفرلاۋ كودتارى بار. مىنە، بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە قولدانىلسا، اتا-انا باقىلاۋى بولماسا دا، بالالاردىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگى قامتاماسىز ەتىلەر ەدى.

قازىرگى تاڭدا ورىس، اعىلشىن نەمەسە باسقا ءتىلدى مۋلتفيلمدەر دە كىشكەنتاي عانا بالاقايلارعا ەداۋىر اسەر ەتۋدە. اتاپ وتەتىن بولساق، سپانچ بوب – ساندي، ماداگاسكار – ارىستان، سكۋبيدۋ، شرەك، مامونت، گارري پوتتەر، توم مەن دجەرري جانە تاعى باسقا مۋلتيپليكاتسيالىق كەيىپكەرلەردى ۇناتىپ، ولاردىڭ ەرەكشە وبرازدارىنا سۇيسىنەدى. ءتىپتى ەلىكتەپ، قىزىعاتىن دا بەينەلەر بار، مىسالى، بەن تەن، چەلوۆەك-پاۋك، بەتمان، نارۋتو، اۆاتار. كوزدەرىنە ءمىنسىز بوپ كورىنگەن بۇل شەتەل كەيىپكەرلەرىنە قازاق بالالارىنىڭ قۇرمەتى تىم جوعارى. ونىڭ ءبىر دالەلى، قانداي مەرەكە بولسىن، شارا بولسىن، بالانىڭ ءبارى وسى «قولدان جاسالعان» كەيىپكەرلەردىڭ بەينەسىندە بولعاندارىن قالايدى. ونى اتا-انالار دا جاقسى بىلەدى. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدە «قولدان جاساماي-اق» قىزىعاتىن، سۇيسىنەتىن، ەلىكتەيتىن بەينەلەر، تۇلعالار جەتەرلىك. مىسالى، بەكزات ساتتارحانوۆتىڭ بەينەسىن ناسيحاتتاپ، ساپالى تۇردە كورسەتە بىلسە، قازاق بالاسى «قازاق باتىرى» اتانۋعا قىزىعاتىن شىعار؟ «ەر توستىكتىڭ» بەينەسىن جوعارى دەڭگەيدە كورسەتە الساق، «مەن چەلوۆەك-پاۋك بولامىن» دەگەن سوزدەر «مەن توستىك بولامىن» دەپ وزگەرەر مە ەدى؟! سوندىقتان دا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ناسيحاتتايتىن، كورسەتەتىن، جازاتىن، جاريالايتىن دۇنيەلەرى جاسوسپىرىمدەر مەن ەرەسەك بالالارعا بىردەي قازاقىلىقتى دارىپتەپ، زياندى اقپاراتتاردان الىس بولسا يگى.

زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدى قورىتىندىلاي كەلە، اتا-انانىڭ ىقپالى دا ءوز تۋعان بالاسىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزى زور ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. بارلىق ادامزاتقا بۇل تۇسىنىكتى بولعانىمەن، بايىبىنا بارىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى تولىقتاي سەزىنەتىندەر از. سەزىنسە دە، بار ىنتا-جىگەرىن سارپ ەتىپ كىرىسەتىندەر دە كوپ ەمەس. ادامدى بۇزاتىن دا، تۇزەيتىن دە ءۇش نەگىز بار. ول – قورشاعان ورتا، ارالاساتىن دوستارى، قىزىعاتىن ىستەرى. ءاربىر اتا-انا وسى ۇشەۋىن باقىلاۋدا ۇستاسا، بالاسىنىڭ كىممەن دوستاسىپ جۇرگەنىن ءبىلىپ، جاقىن تانىسا كەلە ولارمەن ارالاساۋىنا رۇقسات بەرۋ كەرەك. بۇل تەرىس باعىتتاعى ادامداردىڭ ەتەگىندە كەتۋدىڭ الدىن الادى. كوپ اتا-انانىڭ جىبەرەتىن قاتەلىگى – اشىق سويلەسپەۋ. قازىر تەك ماتەريالدىق تۇرعىدان تولىقتىرىپ تۇرسا عانا، بالاعا بارلىق كەرەكتى بەردىك دەپ ساناۋ قالىپتاسىپ كەتكەن. اتا-انانىڭ بالامەن قاتىناسى «تاماق ءىشتىڭ با؟»، «ساباق وقىدىڭ با؟»، «اقشاڭ بار ما؟» دەگەن سۇراقتاردان ارى اسپايدى. بۇل بالا تاربيەلەۋ ەمەس، كادىمگى ءتورت تۇلىك مالدى قاراعانداي، ۋاقىتىلى جەمىن سالىپ تويدىرىپ قويسا بولعانى...

ارتىق كەتىپ ايىپتى بولمايىق!

قىسقاسى، اتا-انا بالانىڭ ساباقتا نە ىستەگەنىن، كىممەن كۇندەلىكتى ۋاقىتىن وتكىزەتىنىن، نەگە قىزىعاتىنىن، كومپيۋتەردە قانداي ويىن ويناپ جاتقانىن، قانشا ۋاقىت ينتەرنەتتە وتىراتىنىن، مەكتەپكە بارۋعا نەلىكتەن قۇشتار ەمەس ەكەنىن جانە تاعى باسقالارىن ءبىلىپ، باقىلاۋدا ۇستايتىن بولسا، بارلىق قاۋىپتىڭ الدىن العان بولار ەدى. بۇل زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ دا ماقساتى وسى. وسى ماقسات ىسكە اسىپ جاتسا، زەرتتەۋ بارىسىنداعى ەڭبەكتىڭ زايا كەتپەگەنى دەپ بىلەمىن.

 ابىلوۆا شالقار ابىلقىزى،

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз