1
كۇللى البان تايپاسىنىڭ ۇرانىنا اينالعان اتى ايگىلى باتىر رايىمبەكتەن تاراعان اۋلەتتەر دە سوناۋ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» وقيعاسىنان كەيىن الما-عايىپ زار-زاماندى باستان كەشىردى. اسىرەسە 1916 جىلعى «البان كوتەرىلىسى» مەن 1930 جىلدارداعى اشارشىلىق، اۋرۋ اپاتى جايلاعان سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارىنان «ارعىماق اتتىڭ جالىندا، بۋرا تۇيەنىڭ قومىندا» كۇي كەشىپ، ەر باسىنا كۇن تۋعان، ەتىكپەنەن سۋ كەشكەن، ەر باسى مەن ات باسى سايدا قالعان قيلى-قيلى اۋىر تاعدىر تالكەگىنە ۇشىرادى.
«ادام مىڭ جاسامايدى، ۇرپاعىمەن مىڭ جاسايدى» دەگەندەي قاسيەتتى اتا-باباسىنىڭ جولىن قۋعان الجان اۋلەتتەرى:
باستا دەسە بۇل تويدى باستاي تۇرعىن،
بىزدەر باستاپ ايتقانشا قاشپاي تۇرعىن،
ارعى اتامدى سۇراساڭ ەر رايىمبەك،
تويىڭ تۇرماق جاۋىڭنان قاشپايتۇعىن, – دەپ باتىر باباسىنىڭ اتىن اسپەتتەپ توي باستاسا، تۇتاس البان اتانىڭ ۇرپاقتارى قازىرگە دەيىن توي-تومالاق، ءولىم-جىتىمدە «قاراسۋ جول بەرگەن اتانىڭ بالاسى» دەپ ەڭ الدىمەن الجان-شاجانىڭ ۇرپاقتارىنا جول بەرۋى اتا-بابادان قالعان اسىل ءداستۇر.
رايىمبەك ءيسى قازاققا ورتاق كورىپكەل، ارۋاقتى اۋليە باتىر. بۇكىل قازاق ەلى عانا ەمەس باسقا ۇلتتار دا، قازىردىڭ وزىندە دە رايىمبەك بابانى ءپىر تۇتىپ، كيەلى ارۋاعىنا سيىنىپ كەلەدى. باتىر بابامىز ءوزى ومىردەن كوشەر كوزدە «كىمدە-كىم مەنىڭ اتىمدى بۇرىن اتاسا، سونى قولدايمىن» دەپ ايتىپتى دەگەن اڭىز-اڭگىمە ەل ىشىندە كەڭىنەن تارالعان ەكەن.
قاسيەتتى بابامىز الدەقاشان ومىردەن وتسە دە ەل ىشىندە قازىرگە دەيىن الۋان ءتۇرلى اڭىز-اڭگىمەلەر مەن ولەڭ-جىرلاردىڭ ارقاۋى بولىپ، ەسىمى كۇللى قازاق دالاسىنا اڭىزعا اينالدى.
زاماننىڭ وتۋىمەن رايىمبەك باتىر جايلى مول قۇندى ماتەريالدار مەن شەجىرەلىك دەرەكتەر قالۋمەن بىرگە قاسيەتتى بابامىزدىڭ كوزى تىرىسىندە وتباسى ۇستاعان اسىل مۇراسى بولعان مىس شاۋگىمى دە ونىڭ اۋلەتتەرىنە باعا جەتپەس قۇندى جادىگەر بولىپ قالىپتى. ارۋاقتى اۋليە باتىردىڭ كوزى تىرىسىندە وتباسى ۇستاعان مىس شاۋگىمى كىمنىڭ قولىندا ساقتالعانى تۋرالى اڭگىمەگە ات باسىن بۇرالىق.
2
مەن 2013 جىلى تامىز اينىڭ 8-كۇنى ارعى بەتتە قاسىما اتالاس تۋىس بولىپ كەلەتىن نۇرقابىل تۇرانۇلىن ەرتىپ توعىزتاراۋ اۋدانى تىكارىق اۋىلىنىڭ (بۇرىنعى جىرعالاڭ 2-اۋىلى) تۇرعىنى اسەمقان اكىمجانقىزى دەگەن اپكەمىزگە امانداسا باردىق.
اسەمقان اپكەمىزبەن اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا ونىڭ اتا-تەگى الجان رۋىنىڭ سىرىمبەت تارماعىنان تارالاتىندىعىن ۇقتىق. ناقتىراق ايتساق، سىرىمبەت بيدەن – قانگەلدى باتىر، ودان – تۇكە، تۇكەدەن – قازاققا اتى ايگىلى رايىمبەك باتىر تۋعان. رايىمبەكتەن – نارت، ودان – رىسداۋلەت، رىسداۋلەتتەن – تويلىباي، قونىسباي، جاناباي، ەگىزباي، ەگىزبايدان – مامىر، مامىش، اكىمجان. اكىمجاننان – سەرىكباي، اۋەسقان، نارقوجا، اسەمقان، شارگۇل، ايشا، جۇماگۇل ء(تورت قىز). اكەسى اكىمجاننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا بايەكە، الىكەن دەگەن جاقىن تۋىستارى بولعان ەكەن.
اسەمقان اكىمجانقىزى 1954 جىلى قازان اينىڭ 6-كۇنى توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ تىكارىق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. تولىقسىز ورتا مەكتەپ بىتىرگەن.
اسەمقان اپكەمىزدىڭ ايتقان اڭگىمەسىنىڭ ىشىندە بىزدە وزىنە قىزىقتىرعانى رايىمبەك باتىر وتباسى تۇتىنعان مىس شاۋگىم بولدى. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، 1973 جىلى توعىزتاراۋ اۋدانىنداعى قىزاي ەلى ىشىندە قوجانازاردىڭ بالاپان تارماعىنان تاراعان ءتالىم اقالاقشىنىڭ نەمەرەسى دانە ءابسالامۇلىنا تۇرمىسقا شىققان ەكەن. اكەسى اكىمجان مەن شەشەسى كۇمىس رايىمبەك باتىر وتباسىنان قالعان مىس شاۋگىمدى قىزى اسەمقاندى ۇزاتقاندا جاساۋ رەتىندە بەرىپتى. باتىر وتباسىنان قالعان بۇل مىس شاۋگىمدى اكىمجاننىڭ شەشەسى ءمولدىر، ودان كەيىن ايەلى كۇمىس ۇستاعان ەكەن.
اكىمجان ەگىزبايۇلىنىڭ قىزى اسەمقانعا ايتقان دەرەكتەرىنە قاراعاندا، بۇل مىس شاۋگىم ارعى اتاسى رايىمبەك باتىردان قالعان مۇرا ەكەن. 1932 جىلدارى ەكىنشى رەتكى ەل ۇرىككەندە ەگىزباي اقساقال قازاقستاننان شىڭجاڭنىڭ ىلە وڭىرىنە قاشىپ وتكەندە مىس شاۋگىمنىڭ ىشىنە التىن، كۇمىس، مەرۋەرت قاتارلى زاتتاردى سالىپ وتكەن ەكەن. ال اسەمقاننىڭ اكەسى اكىمجان 1976 جىلى 61 جاسىندا تىكارىق اۋىلىندا قايتىس بولعان.
اسەمقان اكىمجانقىزى ساقتاعان رايىمبەك باتىردان قالعان مىس شاۋگىمنىڭ بيىكتىگى 20 cم ديامەترى 24 سم كەلەدى ەكەن. بۇل مىس شاۋگىمگە ەشقانداي جازۋ جازىلماعان. وسىعان قاراعاندا بۇل مىس شاۋگىمدى ەرتەدەگى قازاق ۇستالارىنىڭ جاساعانى داۋسىز.
ءبىز اسەمقان اپكەمىزدىڭ ساقتاعان رايىمبەك بابامىزدان قالعان مىس شاۋگىمدى قولىمىزعا الىپ كەزەك-كەزەك ەستەلىك رەتىندە سۋرەتكە ءتۇسىرىپ العان ەدىك.
ءۇي يەسىنىڭ اسپا-توكپە داستارقانىنان ءدام تاتىپ بولىپ اتتانار كەزدە اپكەمىز بىزگە:
– اكەم اكىمجان ءۇش ۇلىنا سەنبەي، باتىردان قالعان مىس شاۋگىمدى ماعان امانات ەتىپ تاپسىرعان ەدى. بۇل اڭگىمەنىڭ باسى-قاسىندا قايىن اتامىز قاپ ءتالىمۇلى دا بار ەدى. ول كىسى مامپاڭ بولعان ادام. مەن بۇل مىس شاۋگىمدى كوزىمنىڭ تىرىسىندە مۇقاعالي مۇراجايىنا تارتۋ ەتسەم دەگەن ارمانىم بار ەدى. باۋىرلارىم، بۇل ءىستى سەندەرگە امانات ەتىپ تاپسىرامىن، – دەدى.
قاسيەتتى بابامىزدان مۇرا بولىپ قالعان مىس شاۋگىم كەيىن ءاجى ۇرپاقتارىنىڭ قولىنا تابىس ەتىلدى. ءبىز بۇل مىس شاۋگىمدى مەملەكەتتىك مۇراجايعا تابىس ەتسەك دەگەن ويدامىز. كۇللى قازاققا اتى اڭىزعا اينالعان باتىر بابا وتباسىنان قالعان مىس شاۋگىم قازىر الماتى وبىلىسى، ەڭبەكشىقازاق اۋدانىندا تۇراتىن ديقانباي بولىستىڭ ۇرپاعى نۇرقابىل تۇرانۇلىنىڭ ۇيىندە ساقتاۋلى تۇر.
نۇرلان سارسەنباەۆ،
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى، ەتنوگراف
