1
Küllı Alban taipasynyŋ ūranyna ainalǧan aty äigılı batyr Raiymbekten taraǧan äuletter de sonau «Aqtaban şūbyryndy, alqaköl sūlama» oqiǧasynan keiın alma-ǧaiyp zar-zamandy bastan keşırdı. Äsırese 1916 jylǧy «Alban köterılısı» men 1930 jyldardaǧy aşarşylyq, auru apaty jailaǧan solaqai saiasattyŋ saldarynan «Arǧymaq attyŋ jalynda, bura tüienıŋ qomynda» küi keşıp, er basyna kün tuǧan, etıkpenen su keşken, er basy men at basy saida qalǧan qily-qily auyr taǧdyr tälkegıne ūşyrady. «Adam myŋ jasamaidy, ūrpaǧymen myŋ jasaidy» degendei qasiettı ata-babasynyŋ jolyn quǧan Aljan äuletterı: Basta dese būl toidy bastai tūrǧyn, Bızder bastap aitqanşa qaşpai tūrǧyn, Arǧy atamdy sūrasaŋ er Raiymbek, Toiyŋ tūrmaq jauyŋnan qaşpaitūǧyn, – dep batyr babasynyŋ atyn äspettep toi bastasa, tūtas Alban atanyŋ ūrpaqtary qazırge deiın toi-tomalaq, ölım-jıtımde «Qarasu jol bergen atanyŋ balasy» dep eŋ aldymen Aljan-Şajanyŋ ūrpaqtaryna jol beruı ata-babadan qalǧan asyl dästür. Raiymbek isı qazaqqa ortaq körıpkel, aruaqty äulie batyr. Bükıl qazaq elı ǧana emes basqa ūlttar da, qazırdıŋ özınde de Raiymbek babany pır tūtyp, kielı aruaǧyna siynyp keledı. Batyr babamyz özı ömırden köşer közde «Kımde-kım menıŋ atymdy būryn atasa, sony qoldaimyn» dep aitypty degen aŋyz-äŋgıme el ışınde keŋınen taralǧan eken. Qasiettı babamyz äldeqaşan ömırden ötse de el ışınde qazırge deiın aluan türlı aŋyz-äŋgımeler men öleŋ-jyrlardyŋ arqauy bolyp, esımı küllı qazaq dalasyna aŋyzǧa ainaldy. Zamannyŋ ötuımen Raiymbek batyr jaily mol qūndy materialdar men şejırelık derekter qalumen bırge qasiettı babamyzdyŋ közı tırısınde otbasy ūstaǧan asyl mūrasy bolǧan mys şäugımı de onyŋ äuletterıne baǧa jetpes qūndy jädıger bolyp qalypty. Aruaqty äulie batyrdyŋ közı tırısınde otbasy ūstaǧan mys şäugımı kımnıŋ qolynda saqtalǧany turaly äŋgımege at basyn būralyq.2
Men 2013 jyly tamyz ainyŋ 8-künı arǧy bette qasyma atalas tuys bolyp keletın Nūrqabyl Tūranūlyn ertıp Toǧyztarau audany Tıkaryq auylynyŋ (būrynǧy Jyrǧalaŋ 2-auyly) tūrǧyny Äsemqan Äkımjanqyzy degen äpkemızge amandasa bardyq. Äsemqan äpkemızben äŋgımelesu barysynda onyŋ ata-tegı Aljan ruynyŋ Syrymbet tarmaǧynan taralatyndyǧyn ūqtyq. Naqtyraq aitsaq, Syrymbet biden – Qangeldı batyr, odan – Tüke, Tükeden – qazaqqa aty äigılı Raiymbek batyr tuǧan. Raiymbekten – Nart, odan – Rysdäulet, Rysdäuletten – Toilybai, Qonysbai, Janabai, Egızbai, Egızbaidan – Mamyr, Mamyş, Äkımjan. Äkımjannan – Serıkbai, Äuesqan, Narqoja, Äsemqan, Şärgül, Aişa, Jūmagül (tört qyz). Äkesı Äkımjannyŋ aituyna qaraǧanda Bäieke, Älıken degen jaqyn tuystary bolǧan eken. Äsemqan Äkımjanqyzy 1954 jyly qazan ainyŋ 6-künı Toǧyztarau audanynyŋ Tıkaryq auylynda düniege kelgen. Tolyqsyz orta mektep bıtırgen. Äsemqan äpkemızdıŋ aitqan äŋgımesınıŋ ışınde bızde özıne qyzyqtyrǧany Raiymbek batyr otbasy tūtynǧan mys şäugım boldy. Onyŋ aituyna qaraǧanda, 1973 jyly Toǧyztarau audanyndaǧy Qyzai elı ışınde Qojanazardyŋ Balapan tarmaǧynan taraǧan Tälım aqalaqşynyŋ nemeresı Däne Äbsalamūlyna tūrmysqa şyqqan eken. Äkesı Äkımjan men şeşesı Kümıs Raiymbek batyr otbasynan qalǧan mys şäugımdı qyzy Äsemqandy ūzatqanda jasau retınde berıptı. Batyr otbasynan qalǧan būl mys şäugımdı Äkımjannıŋ şeşesı Möldır, odan keiın äielı Kümıs ūstaǧan eken. Äkımjan Egızbaiūlynyŋ qyzy Äsemqanǧa aitqan derekterıne qaraǧanda, būl mys şäugım arǧy atasy Raiymbek batyrdan qalǧan mūra eken. 1932 jyldary ekınşı retkı el ürıkkende Egızbai aqsaqal Qazaqstannan Şyŋjaŋnyŋ Ile öŋırıne qaşyp ötkende mys şäugımnıŋ ışıne altyn, kümıs, meruert qatarly zattardy salyp ötken eken. Al Äsemqannyŋ äkesı Äkımjan 1976 jyly 61 jasynda Tıkaryq auylynda qaitys bolǧan. Äsemqan Äkımjanqyzy saqtaǧan Raiymbek batyrdan qalǧan mys şäugımnıŋ biıktıgı 20 cm diametrı 24 sm keledı eken. Būl mys şäugımge eşqandai jazu jazylmaǧan. Osyǧan qaraǧanda būl mys şäugımdı ertedegı qazaq ūstalarynyŋ jasaǧany dausyz. Bız Äsemqan äpkemızdıŋ saqtaǧan Raiymbek babamyzdan qalǧan mys şäugımdı qolymyzǧa alyp kezek-kezek estelık retınde suretke tüsırıp alǧan edık. Üi iesınıŋ aspa-tökpe dastarqanynan däm tatyp bolyp attanar kezde äpkemız bızge: – Äkem Äkımjan üş ūlyna senbei, batyrdan qalǧan mys şäugımdı maǧan amanat etıp tapsyrǧan edı. Būl äŋgımenıŋ basy-qasynda qaiyn atamyz Qap Tälımūly da bar edı. Ol kısı mampaŋ bolǧan adam. Men būl mys şäugımdı közımnıŋ tırısınde Mūqaǧali mūrajaiyna tartu etsem degen armanym bar edı. Bauyrlarym, būl ıstı senderge amanat etıp tapsyramyn, – dedı. Qasiettı babamyzdan mūra bolyp qalǧan mys şäugım keiın Äjı ūrpaqtarynyŋ qolyna tabys etıldı. Bız būl mys şäugımdı memlekettık mūrajaiǧa tabys etsek degen oidamyz. Küllı qazaqqa aty aŋyzǧa ainalǧan batyr baba otbasynan qalǧan mys şäugım qazır Almaty obylysy, Eŋbekşıqazaq audanynda tūratyn Diqanbai bolystyŋ ūrpaǧy Nūrqabyl Tūranūlynyŋ üiınde saqtauly tūr.
Nūrlan Särsenbaev, Qazaqstan jazuşylar odaǧynyŋ müşesı, jazuşy, etnograf
