قازاق پەن نوعاي قاشان ءبولىندى؟

1. اۋادان ۇشقان التى قاز

قازاق حالقى تاريحىندا نوعايلى زامانى، نوعاي ەلىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ونىڭ سەبەبى كوپ. بىرىنشىدەن، نوعايلى كەزەڭى قازاق حالقىنىڭ اق وردا مەن كوك وردادان شىعاردا ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋىنا ءارى ماڭىزدى كەزەڭ بولاتىن.

XV-XVIII عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنا دەيىن قازاق-نوعاي تولاستاماي قاتىناسىپ تۇرعان. تەك 1620-1630 جىلدارى تورعاۋىت-قالماقتىڭ ورىس اكىمشىلىگىنىڭ كومەگىمەن ەدىل مەن جايىق، اق قوبان (ونى ورىستار كۋبان دەيدى) وزەندەرىنە جايعاسقاننان كەيىن قازاق-نوعاي اراسى اشىلعان بولاتىن. وسى ورايدا ەسكە كەلەتىن:

«ورمانبەت بي ولگەندە،

ون سان نوعاي ايىرىلدى.

قازاق سىرتقا (سارتقا) قايىرىلدى،

نۋ سان كۇڭىرەندى، قايعىردى» دەگەن شوقان ءۋاليحانوۆ ەسكە الاتىن جىردى ءبىز ناقتىلاۋىمىز كەرەك. جاڭاعى ايتىلعان قوشتاسۋ XVIII عاسىر ەمەس، ءتىپتى XVI عاسىر دە ەمەس، ول ابۋساعيت جيرەنشين اعامىز ايتقانداي XV عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسى بولۋى مۇمكىن.

ۇلى ساكەن سەيفۋللين ءوزىنىڭ 1931 جىلى جازىپ شىعارىپ ۇلگەرگەن «قازاق ادەبيەتى» اتتى ماقالاسىندا قازاقتى نوعايدان شىعارادى. ول كىسى بىلاي «بارار جەرىڭ بالقان تاۋ، و دا ءبىزدىڭ بارعان تاۋ» دەپ وسى ايتىلعان جەرلەردىڭ بارىندە قازاق بولعان رۋلاردىڭ بابالارىن كورگەن. قالىڭ تۇرىك، قالىڭ نوعايلى ەلى بولىپ مەكەن دە قىلعان. «ات باسپايمىن دەگەن جەردى ءۇش باسادى» دەپ باستاپ نوعايلىدان ءبولىنىپ «قازاق» بولعاننان كەيىن دە، قازاقتاردىڭ قايتادان بۇرىنعى ءتۇپ نوعايلارىنا كەتكەندەرى دە بولعان. «ويتكەنى نوعايلى مەن قازاقتىڭ ايىرماسى جوق» دەپ ناقتىلاعان.

سوندىقتان بولار نوعايلى زامانى ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىندە، تاريحىندا «ەر تارعىن»، «قوبىلاندى»، «الپامىس» جىرلارىندا كەڭىنەن كورسەتىلگەن.

بىراق، قازىرگى كاۆكاز نوعايلارى بىزدەگى «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» دەگەن اتاۋعا كەلىسپەيدى. ولار بىلاي دەيدى: ول «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» ەمەس، ول «نوعايدىڭ قىرىق باتىرى» دەۋىمىز كەرەك دەپ ءۋاج ايتقانىن تالاي ەستىدىك. ءوز ويىم ادىلەتتىلىك جاعىنان، عىلىمي تۇرعىدان «نوعايلىنىڭ (قىرىمنىڭ) قىرىق باتىرى» دەگەنى دۇرىس سياقتى. بىراق انىعىن ادەبيەتشى قاۋىم ايتار، بىزدىكى تەك انىعىن اقيقاتىن اشۋ

ەكىنشىدەن، قازىرگى نوعاي قازاققا ەڭ جاقىن تۋىس حالىق. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز، ءدىلىمىز، ءتىپتى ءتۇرىمىز ءسال ايىرماشىلىقتى ايتپاساق، اينىمايدى. تەك كەيبىر قاۋىمدا اسىعىس ايتىلعان «قازاق پەن نوعاي قوسىلىپ كەتسىن» دەگەن پىكىر قاتە. قازىرگى نوعايلار ءبىز سياقتى وزدەرىن ءوز ءتىلى، تاريحى بار بولەك ۇلت دەپ سانايدى. جانە وزدەرىنىڭ وتانى، مەكەنى بار ەل ەكەنىن العا سالادى. ول شىن، سەبەبى قازىرگى نوعايلار بۇرىنعى ۇلى نوعاي ورداسىنان قالعان سولتۇستىك كاۆكازدا، وتە كوركەم نۋلى-سۋلى ءوز وتانى جەرىندە وتىرعان حالىق. مىناۋ قازىرگى رەسەيدەگى «مينەرالنىە ۆودى»، «ەسەنتۋكي (ەسەن-توقا)» كۋرورتتىق جەرلەردىڭ كوبى نوعاي ورداسىنىڭ ورامى بولاتىن. ونى قازاق ءبىلۋى كەرەك. بىزگە جاقىن ەل سونداي شۇرايلى جەردە بولسا قازاقستان ءۇشىن تەك پايدا.

ۇشىنشىدەن، ءبىز نوعاي ءتىلىن، تاريحىن زەرتتەۋ ارقىلى ءوزىمىزدىڭ ءتول تاريحىمىز بەن ءتىلىمىزدى جاڭادان تانيمىز. نوعاي مەن قازاق رۋ-تايپالىق جۇيەسى اۋمايدى. تەك قازىر قازاقتا جوق بولىپ كەتكەن قاتاعان، قۇراما نوعايدا ساقتالعان. ءبىر قىزىعى، نوعاي حالقى قۇرامىندا تۇرىكمەن، ۇيعىر دەگەن تايپالار بار. سوسىن نوعايدا ءجۇز جوق بولادى، بىراق مىنا اتاۋلار پايدا بولعان – جەمبويلىقتار (ياعني جەم وزەنى بويىنان شىققان), ەديساندار (ياعني جەتى ساندىقتار) بار. قوبان نوعايلارىنىڭ شىققان جەرىن تايپا اتى ايتادى. بىراق بىزدە جەتىرۋ بولسا، ولاردا مىڭ مەن قىرىق دەگەن ەل بار ەكەن. ايتپاقشى، قىرىم تاتارىنىڭ ەل قۇرامىندا وسى قىرىقپەن بىرگە قىپشاق، جالايىر، نايمان، قوڭىرات، قيات تايپالارى كەزدەسەدى. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا بۇل تايپالار (نوعايلار ولاردى «رۋ»، «تۇقىم» دەيدى) قىرىمعا ءبىرازى بەركە حانمەن بولسا، قالعانى نوعايدان اۋىسقان. وعان قوسا شىرىن مەن بارىن تايپالارى قىرىمدا مول. انەس ساراي اعامىز، قىرىمعا كەتكەن شىرىن، بارىن توقتامىستىڭ اكەسى تايقوجامەن بىرگە 1390 جىلدارى، ياعني توقتامىس پەن ەدىگە، اقساق تەمىر ۇشەۋىنىڭ تەكە-تىرەس كەزىندە اۋىسقان دەپ جازادى. قىرىم مەن نوعايدا بولعان ارعىندار XV عاسىردىڭ باسىندا سولتۇستىك كاۆكاز بەن قىرىمنان قازاقتىڭ سارى-ارقاسىنا قايتىپ كەلگەن سياقتى. كەرەي حاننىڭ بالاسى – ءXVى عاسىردا قازاقتى بيلەگەن كۇشتى حانىمىز بۇرىندىقتىڭ اتىن ءبىز كەيبىردە مۇرىندىق دەپ جازىپ ءجۇرمىز. ال قازىرگى نوعايلار «مۇزدى» – «بۇز» دەيدى ەكەن، «مۇرىندى» – «بۇرىن» دەيدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ تاريحشىلار جازىپ جۇرگەن بۇرىندىق حان شىنىمەن بۇرىندىق دەپ دۇرىس اتالۋى مۇمكىن.
ءبىر قىزىعى، قازىرگى نوعايلار ءبىزدى «قازاق» جانە «الاش» دەپ اتايدى. «الاش» ەكەنىمىزدى كەيبىردە ءبىز ءوزىمىز ۇمىتىپ جۇرەمىز، ال نوعاي ءبىزدىڭ الاشتىڭ بالاسى ەكەنىمىزدى ۇمىتپاعان. ءبىزدىڭ ولارعا ايتقانىمىز – «نوعاي دا التى الاشتىڭ ءبىرى». قازىرگى قازاق نوعاي مەن قىرىم تاتارلارىن شاتاستىرادى. ال شىن مانىندە تاتارلار مەن كاۆكاز نوعايلارى ەكى حالىق. نوعايلار قايتا قازاققا جاقىن ەكەنى انىق.

بيىلعى جىلى 1-ءشى مامىر قازاقستان حالىقتار بىرلىگى كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆ، ەلىمىزدىڭ بەلگىلى ازاماتتارى قوسىپ «نوعاي ۇيىنە» ارنايى بارىپ شىققان بولاتىن. بۇل ءبىر تاماشا ۋاقيعا بولدى، سەبەبى ءۇش ءجۇز جىلدان استام ايىرىلعان قازاق پەن نوعاي قايتا قوسىلعانداي اسەر ەتتى.

قازىرگى نوعاي حالقى رەسەيدەگى ءتورت بىردەي اكىمشىلىككە قارايدى. قازىرگى رەسەيدە بارلىق نوعاي حالقى ءجۇز ون ءۇش مىڭداي ەكەن. ءXVىىى عاسىردا، ياعني ەكاتەرينا كەزىندە ورىس اسكەرى كاۆكازعا كىرگەندە، امان قالعان نوعاي تايپالارى تۇركياعا ۇدەرە كوشكەن. قازىر تۇركيادا جارتى ميلليوننان ەكى ميلليونعا دەيىن نوعاي حالقى تۇرىپ جاتىر.

نوعاي حالقىنا كەلەسى اۋىر سوققى كەڭەس داۋىرىندە ن.س. حرۋششەۆ كەزىندە بولعان ەكەن. 1950 جىلدارى، ناقتىلاپ ايتساق 1957 جىلى 9 قاڭتار كۇنى قابىلدانعان كەڭەس ۇكىمەتى نوعاي دالاسىن تورتكە ءبولىپ جىبەرگەن. سوندىقتان قازىرگى نوعايلار قاراشاي-شەركەش، داعىستان، شەشەن اۆتونومياسىندا جانە ستاۆروپول (بۇرىنعى نوعاي دالاسى) ايماعىنا قارايدى. تازا نوعاي اۋىلدارى بارشىلىق، ال نوعاي ءتىلى ارنايى ساباق رەتىندە عانا جۇرگىزىلەدى. ەڭ ۇلكەن اۋىلى قاڭلى دەپ اتالادى جانە اۋىل «مينەرالنىە ۆودى» قالاسىنىڭ جانىندا ورنالاسقان. وسى قاڭلى اۋىلى جانىنداعى ماي-توبەگە شىعىپ قاراساڭىز بەستاۋ، تۇيە-تاۋ، جىلاندى تاۋلارىن انىق كورەسىز. نوعاي حالقى كوپتەن بەرى ۇلتتىق اۆتونوميا تالاپ ەتۋدە، بىراق ولار داعىستاندا نوعاي اۋدانىن عانا العان ەكەن. جاقىندا عانا قاراشاي-شەركەش اۆتونومياسى قۇرامىندا نوعاي اۋدانى قۇرىلعان بولاتىن. سوعان ەل قاتتى قۋانۋدا. اۋدان ورتالىعى يكون (ۇلكەن) اۋىلى.

2. «اينالايىن قاراعىم،

قاتاتىنمدى قىلعىم…»

(نوعاي ەپوسى. «تولەگەن مەن قىز-يبەك»)

وتان تاريحىندا ءالى دە بولسا اشىلماعان، كولەڭكەلى قالعان بەتتەر از ەمەس ەكەنىن ەل بىلەدى. سول بۇلىڭعى كەز XVII عاسىردىڭ 30-40 جىلدارى قازاق پەن نوعايدىڭ اراسىنىڭ اشىلۋى.

قاسىم حان مەن اقنازار حانداردىڭ سارايشىقتى الىپ، قازاق حاندىعىنىڭ شەكاراسىن جايىققا جەتكىزگەننەن كەيىن دە قازاق پەن نوعاي بىردە دوس، بىردە باقتالاسىپ تۇرعان. ولاردىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭ نەگىزىنەن بيلىك (ديناستيا) اراسىندا بولعان، ال قاراپايىم حالىق جاۋلاسا قويماعان. ونىڭ دالەلى XV-XVII عاسىرداعى اقىن، جىراۋلار، شەشەندەر، ءتىپتى كەيبىر حان-سۇلتاندار، مىسالى (دوسپامبەت، اسان قايعى، حاقنازار ت.ب.) ەكى ەلگە ورتاق بولاتىن. ەكى حالىقتىڭ ءتىلى، ءتۇرى، ءدىنى، ءدىلى ءبىر-بىرىنەن اۋمايتىن.

ەدىگە مەن ونىڭ بالالارى شىڭعىس حان تۇقىمىن بيلىكتەن الاستاتادى، ولاردىڭ ورىن جەرگىلىكتى مىرزالار باسادى. ىقپالدى نوعاي ورداسى قىرىممەن، قازاق، رەسەي، پولشامەن تىعىز اسكەري، ەكونوميكالىق، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستا بولادى.

بار سۇمدىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ شاقىرۋىمەن تورعاۋىت قالماقتاردىڭ ەدىل مەن جايىق، اق قوبانعا كەلىپ ورنالاسۋىنان شىقتى. سانى مول قالماقتار نوعاي ەلىن شاۋىپ، ءبىرازىن وزىنە باعىندىرىپ الدى.

نوعايدار ەندى جايىقتان الىستاپ سولتۇستىك كاۆكاز، قىرىمعا ويىسا باستايدى. ەكى ەلدىڭ ەلشىلەرىن قالماقتار تورىپ الماستىرماي قويادى. وسى جىلدارى ولار ۇلكەن نوعاي، كىشى نوعاي، التىاۋىل نوعايلارى بولىپ بولىنەدى.

وسى جەردە ايتىپ كەتەر جاعداي – قازاق تاريحناماسىندا الىستاپ كەتكەن نوعايلار تاريحى، اسىرەسە قالماق ورتاعا تۇسكەننەن كەيىنگى زامان از زەرتتەلگەن. نوعايلار دا بىزدەن قول ۇزە باستاعان سياقتى. اراداعا حابار جەكە ادامدار نە بولماسا، تاتار، باشقۇرتتار ارقىلى كەلىپ تۇرعان. بۇرىنعى كەڭ قارىم-قاتىناس ۇزىلەگەن بولاتىن.

ال سانى مول نوعاي حالقى XVIII عاسىردا كاۆكازعا قول سالعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇربانى بولىپ كەتتى. نوعاي ورداسىنىڭ السىرەۋى ءبىر جاعىنان وزدەرىنىڭ بەكتەرى مەن مىرزالارىنىڭ باقتالاسىنان شىقسا، نەگىزى ولارعا ەڭ اۋىر سوققى ورىس اسكەرىنەن بولدى.

نوعاي حالقى تاريحىنىڭ قايعىلى بەتتەرى تۋرالى پروفەسسور رامازان كەرەيتوۆ، دانيار قىدىرنيازوۆ، جازۋشى ءسۇين كاپاەۆ پەن ءاشىم سيكاليەۆتەردىڭ ەڭبەكتەرىندە كورسەتىلگەن.

السىرەگەن نوعايلاردىڭ اق قوبان، لابا وزەندەرى بويىندا كىر مەن شوك (كرەمەنگۋت) اتتى قالاشىق ماڭايىندا ورىس اسكەرى قىرىپ سالدى. قارۋلارى ەسكى، جانۇياسى جانىندا جۇرگەن نوعاي تايپالارىن اتاقتى گەنەرال ا. سۋۆوروۆ پەن گەنەرال-پورۋچيك م.ن. لەونتەۆ باسقارعان اسكەرلەر قورشاپ قىرىپ جىبەرگەن. ۆ. پوتتو دەگەن وفيتسەر وسى قىرعىندى ءوز كوزىمەن كورىپ بىلاي جازعان بولاتىن: «نوچيۋ پەرەشلي كۋبان، ۆ ۆەرستاح ۆ 12-تي، بليز ۋروچيششا كەرمەنچۋك، ناستيگلي نوگايتسەۆ. وني ستويالي وگرومنىم تابوروم، ۆيديمو نە وجيدالي ناپادەنيا. سۋۆوروۆ توتچاس پودال سيگنال، ك اتاكە… ي ناچالاس ستراشنايا رەزنيا. حۋجە ۆوورۋجەننىە، حۋجە پرەدۆوديمىە… نوگايتسى رەزاليس سو زلوبوي ي گيبلي ماسسامي. ۆ بەسسيلنوي ياروستي سامي يسترەبليالي سۆويح دەتەي، رەزالي جەنششين. بولشە دەسياتكي تىسياچ نوگايسكيح تەل لەجالو نا دەسياتيۆەرستوۆوم پروسترانستۆە». وسى كۋالىكتى نوعاي تاريحشىلارى ءجيى جازادى. ال شىنىندا ونداي قىرۋ، تۋعان جەرىنەن قۋ كوپ بولاتىن. نوعاي حالقىنىڭ جويىلۋى كورشى مەملەكەتتەردىڭ ساياساتىنىڭ ناتيجەسى. مۇنداي قىرعىن تۋرالى ەستىگەن ەل تۋعان جەرىن تاستاپ تاۋعا قاشتى، كوبى كەيىنىرەك تۇركياعا بەت العان بولاتىن

1770 جىلداردان كەيىن سانسىز ۇلى نوعايلاردىڭ تەك قانا جۇرناعى قالدى دەپ ايتۋعا بولادى. مۇلدەم ازايعان ەل مۇشكىل حالگە ءتۇستى. XVI عاسىردا سانسىز نوعايدىڭ ءدامى تاۋسىلدى.

قالعان تايپالار رەسەي اكىمشىلىگىنە باعىنۋعا ءماجبۇر بولدى. سانى از نوعايلار 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيا ازامات سوعىسىن كورىپ ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان بولاتىن. ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان نوعايلاردان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى شىققان.

ءبىز وسى قىسقاشا باياندامانى ەلگە تانىستىرۋ ماقساتىمەن ايتىپ وتىرمىز.

نوعاي داستاندارى قازاقتان اۋمايدى. «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ»، «تولەگەن مەن قىز-جىبەك» باسقا دا جىر ولەڭدەر ءسال وزگەرگەنمەن بىزگە ۇقسايدى. تەك ءبىز بۇرىن كوپ ەستىمەگەن «سۇيىمبيكە» داستانى (زارىن) نوعايدان ەستىدىم. كۇيەۋىنەن، بالاسىنان ايىرىلعان ءجۇسىپ قىزى كازاق حانشاسى سۇيىمبيكە بىلاي دەپ جىلايدى:

«سيۋمبيكە اتىم،

نوعاي زاتىم،

كوزيم ياسىل، يوك راحاتىم،

كورديم مەحنات،

شەكتيم ازاپ،

مۋتىلمايدى ەش حاسرەتيم»...

ەتنوگرافيالىق سۋرەتتەر

قازىرگى نوعاي حالقى انتروپولوگيالىق ءتۇرى بويىنشا ۇشكە ء(ۇش توپقا) بولىنەدى. ارينە، كوبى ماڭعول تيپتەس، ياعني كادىمگى قازاق. كوپ نوعايدى كورگەندە ءوزىمىزدى كورگەندەي بولاسىڭ، ءبىر اۋىلدا جۇرگەندەيسىڭ. وعان قوسا سويلەۋى كادىمگى قازاقشا بولسا، ماقال-ماتەل، دۇنيەگە كوزقاراسى، ءوزىن ۇستاۋ دەگەندەي…

كەلەسى توبى قازان تاتارلارىنا ۇقسايدى. كوزدەرى كوكشىلدەۋ، شاشتارى سارى. ال ءۇشىنشى توبى تاۋ حالىقتارىنا – كاباردا، شەشەن، ابازيندەرگە ۇقسايدى. بىراق نوعايلار ىشتەي بولىنبەيدى، ولار قالىپتاسقان ۇلت، ۇلتتىق ساناسى جوعارى.

جالپى ۇلت تاريحى ادامنىڭ كەسكىنىندە بايقالىپ تۇرادى. نوعاي مىرزالارى، تاۋ حالىقتارى، سلاۆيان تاتار قىزدارىنا ءجيى ۇيلەنىپ تۇرعان. ءارى ارالاس بولعان سوڭ تۇرلەرى بىزگە قاراعاندا ءسال وزگەرگەن.

داستارحان جايۋ ءداستۇرى دە ۇقسايدى. تەك نە ىستەسە دە شاپشاڭداۋ ما دەپ ويلاپ قالدىم. مىسالى، ءبىز سياقتى داستارحان باسىندا كوپ وتىرمايدى، ايتاتىن تىلەكتەرى (توست) دە قىسقا بولىپ شىعادى. ايتپاقشى، «قىسقا قايىرادى» دەمەكشى، سول چەركەسسكىدە ءبىر نوعاي ازاماتى ماعان بىلاي دەدى: «وسىدان ءۇش جىلداي بۇرىن قازاقتارمەن قۇدا بولىپ الماتىدا بولدىم. ءبىز تىلەك ايتقاندا قىسقا سويلەيمىز، ال قازاقتار مول سويلەيدى ەكەن. ءتىپتى ءبىر قۇدامىز ايتۋى بويىنشا بىزدەر كەلەدى ەكەن دەپ 3 كۇن بويى كىتاپحاناعا بارىپ دەرەك جيناپ دايىندالعانىن ايتتى» دەدى. مەن كۇلىپ «باۋىرىم، قازاقتاردىڭ ءازىلىن تۇسىنبەگەنسىڭ»، دەدىم. ولار ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ ءجۇرىپ كىتاپحاناعا جولامايدى. ال ادەمى ۇزاق سويلەۋ ول ءبىزدىڭ ادەتىمىز. قازاققا مۇمكىندىك بەرسەڭ جارتى كۇن توقتاماي سويلەۋى مۇمكىن. جانە ءبىر ويىن قايتالاماي ءسوزىن ساپتاي بەرەدى. سوندىقتان قازاق كىتاپحاناعا بارىپ توست ايتۋعا 3 كۇن دايىندالادى دەگەن، انەكدوت قوي!» دەپ كۇلىستىك.

نوعايلار دومبىرانى جاقسى كورەدى، بىراق وكىنىشكە قاراي از وينايدى ەكەن. ولار «قازاقتاردىڭ 100 پايىزى دومبىرادا وينايتىنى راس پا؟»، دەپ سۇرايدى. مەن: «ەرتەرەكتە ويناعان شىعار، قازىر 70 پايىزعا جەتپەس!» دەسەم ولار وعان دا تاڭ قالىپ ريزا بولدى. قۋانتاردىق جاعداي، جاستارى قازاقستانعا كەلىپ دومبىرا، قوبىز، شەرتەر ويناپ ۇيرەنە باستاعان.

سىرتتان قوسىلعان ازعانتاي سوزدەر بار ەكەن. مىسالى، نوعايلار «ارۋ» دەگەن ءسوزدى ءجيى پايدالانادى. «ارۋ» – «كەلىستىم»، «جارايدى»، «جاقسى» دەگەنى. سونىمەن قاتار «ارۋ قىز» دەپ تە ايتادى ەكەن. ال جالپى «ارۋ» دەگەن ءسوز قاراشاي باۋىرلاردىڭ «ءارۋ» دەگەن سوزىنەن كىرۋى مۇمكىن. «راحمەت» ءسوزىن از پايدالانادى ەكەن، ونىڭ ورنىنا «ساۋ بول» دەيدى. وسى ورايدا اتىراۋلىق باجام كارىم دە «ساۋ بول!» دەپ ءجيى ايتۋشى ەدى دەپ ەسكە الدىم. ال تاعى ءبىر كۇلكىلى جاعداي. ەكى نوعاي جىگىتى شىمكەنتكە بارعان ەكەن. تاكسيدەن شىعاردا جۇرگىزۋشىگە «ساۋ بول» دەسە، ول ازامات «ساۋ بولى نە، ءبىرىنشى اقشاسىن تولە!» دەپ تيىسكەن ەكەن.

ءبىر قىزىعى نوعايلار ءبىزدىڭ ورتاق كيىز ءۇيدى پايدالاندى، بىراق ونى تەرمە دەپ اتايدى. جالپى كەيبىر الشاقتىق بولماسا، قالعانى كادىمگى قازاق ءتىلى. ءبىر قىزىعى – نوعايلار «ج»-نىڭ ورنىنا «ي»-ءدى پايدالانادى. مىسالى: «جەتى قۇدىق» ەمەس، «يەتى قۇدىق». سونشاما جىل بوتەن ورتادا تۇرسا دا ءتىلىن، ءدىلىن، رۋحىن ساقتاپ قالعان باۋىرلارعا ريزا بولاسىڭ. نوعاي مەن قازاقتىڭ ءتۇرى، ءجۇرىسى، اقكوڭىل، جومارت، اقىلدى مىنەزى بارلىعى پارا-پار. ءتىپتى شايقالعان ءجۇرىسى دە اينىماي قالعان. قاتار تۇرا قالسا، تەك سارىلىعى بولماسا ايىرۋ قيىن. ەرتەرەكتە ءبىر اقساقال ايتىپ ەدى: «قازاق پەن نوعايدىڭ ءيىسى دە ءبىر» دەپ. ول راس ەكەن.

داستارحان جاساعاندا نوعايلار قوي سويادى، بىراق بىزدەگىدەي جىلىكتەمەي بەرەدى ەكەن. تورگە سىيلى ادامدارىن وتىرعىزىپ، باتاسىن الىپ وتىرادى.

ال ەندى بيلەرى بىزگە ۇقسامايدى. نوعايلار لەزگينكا ءبيىن بيلەپ، اندەرىن دە كاۆكاز اۋەندەرىنە ۇقساتىپ العان. بىراق اندەرى قازاقي. مىسالى، قازتۋعان، دوسپامبەتپەن قاتار «ساعىندىم»، «اق كوگەرشىن» سياقتى اندەرى كوپ.

ءبىزدىڭ تىلدەرىمىزدىڭ ايىرماشىلىعى حح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىمەن بايلانىستى. ولار «ۆ» ءارپىن قوسۋ ارقىلى «اۋىلدى» – «اۆىل» دەپ جازادى.

ال اۋىزشا «اۋىل» دەپ ناقتى ايتادى. قايدان قوسىلعانىن بىلمەيمىن، نوعاي تىلىنە سونىمەن قاتار «» جىڭىشكەلىك بەلگىسى كىرىپ كەتكەن. بالكىم «ءا» ءارپىن ايتۋ ءۇشىن بە، «ءا»-ءنى «ا+» ارقىلى كورسەتەدى. ءبىزدى «قازاقتار» نە «قازاقلار» دەپ وتىرادى ەكەن. سونىمەن قوسا قوسا «سىزدەر الاش ەلى بولاسىزدار» دەپ قوسادى.

نوعايلار تاريحتى شەرتكەندە ماڭعىت ەلى مەن ەدىگەنى كوپ ايتادى. ول ارينە ورىندى – سەبەبى ەدىگە ماڭعىت (قوڭىرات) ەلىنەن شىققان. ماڭعىت تايپاسى قازاقتا «قوڭىرات ىشىندە – ماڭعىتاي» بولىپ وتىر. ولار – قازاقتار (الاشتار، قازاقلار) ەدىگەگە ەسكەرتكىش قوياتىنى راس پا؟، – دەپ سۇرادى.

«ءدال قازىر ونداي ماسەلە جوق سياقتى» دەدىم مەن. ونىمەن قوسا «ەدىگە، توقتامىس، اقساق تەمىر ءبىر-بىرىمەن بيلىككە تالاسامىن دەپ، دەشتى-قىپشاق، اق وردا ەلىنە، تۇركى تايپالارىنا وراسان زور زيان كەلتىرگەنىن ايتۋىمىز كەرەك. سوندىقتان ول ويلاناتىن ءىس قوي»، – دەپ قايىردىم.

نوعايلار قازىر بيە ۇستامايدى، سوندىقتان قىمىز ىشپەيدى. بىراق، قىمىز تۋرالى بىلەدى. بىزگە «قىمىزدى كىم ىشپەيدى، قىزعا كىم ءسوز ايتپايدى» ماقالاسىن كەلتىرىپ وتىردى.

نە كەرەك؟

ءدال قازىر نوعاي حالقى ەشكىمنەن كەم ەمەس. تۇرعان جەرى ىڭعايلى، تاماعى توق، رۋحى بيىك.

بىراق ولارعا بىزدەن ەڭ ءبىرىنشى ماسەلە رۋحاني كومەك قاجەت. ياعني، كىتاپ، مۋزىكالىق اندەر، كوركەم ادەبي كينوفيلمدەر كەرەك بولىپ تۇر. قازىر مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى عالىمدارى وسى يگى ءىستى باستاپ كەتتى. جاعداي بولسا كومەكتەسۋ قاجەت، كىتاپ جينالعان سوڭ نوعاي ەلىنە جەتكىزۋىمىز كەرەك.

ەكىنشى ماسەلە، تاريح پەن فيلولوگيا ماماندىعى بويىنشا نوعاي جاستارىنا جاعداي جاساۋ كەرەك. ونىمەن قوسا كونسەرۆاتوريادا وقىتىپ الساق تاماشا بولار ەدى. تاريح، ادەبيەت، قوعامتانۋ سالاسىندا نوعاي-قازاق قارىم-قاتىناسىن كەڭىنەن زەرتتەۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويۋى قاجەت. «حالىق تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسىنا قوسقان دۇرىس بولار دەپ ويلايمىن.

ءۇشىنشى جاعداي، نوعاي جاستارى جۇمىسسىزدىق بولعان سوڭ كاۆكازدا، سىبىردە، جالپى رەسەيگە شاشىلىپ كەتكەن. ال ءبىز ولارعا باتىس قازاقستان مۇناي، گاز، قۇرىلىسقا تارتساق، ەكى باۋىرلاس حالىق جاقىنداسا تۇسەر ەدى دەپ ويلايمىن. «مينەرالنىە ۆودى» اۋەجايىنان اقتاۋعا ۇشاق 50 مينۋت – ءبىر ساعات ۇشادى ەكەن.

كەلەسى ماسەلە، ەكى نوعاي ۇلتتىڭ اۋداندارىمەن زيالى قاۋىم، مادەنيەت ونكۇندىگىن وتكىزىپ تۇرسا نوعايلار نۇرعيسا تىلەنديەۆتى، بەكبولات تىلەۋحاندى، باسقا دا ءبىزدىڭ ءانشى-كۇيشىلەرىمىزدى قاتتى قاستەرلەپ اۋزىنان تاستامايدى.

ولار ن.ءا. نازارباەۆتى ءوز پرەزيدەنتىندەي كورەدى. ال قازاقستاندى «ارقا سۇيەر داۋلەت (مەملەكەت)» دەپ سانايدى.

(«انا ءتىلى» گازەتى. تۇپنۇسقاداعى تاقىرىبى «نوعاي ەلىنە ساياحات»)

alashainasy.kz