Qazaq pen noǵaı qashan bólindi?

1. Aýadan ushqan alty qaz

Qazaq halqy tarıhynda Noǵaıly zamany, Noǵaı eliniń alatyn orny erekshe. Onyń sebebi kóp. Birinshiden, Noǵaıly kezeńi qazaq halqynyń Aq Orda men Kók Ordadan shyǵarda ult retinde qalyptasýyna ári mańyzdy kezeń bolatyn.

XV-XVIII ǵasyrdyń 30-shy jyldaryna deıin qazaq-noǵaı tolastamaı qatynasyp turǵan. Tek 1620-1630 jyldary torǵaýyt-qalmaqtyń orys ákimshiliginiń kómegimen Edil men Jaıyq, Aq Qoban (ony orystar Kýban deıdi) ózenderine jaıǵasqannan keıin qazaq-noǵaı arasy ashylǵan bolatyn. Osy oraıda eske keletin:

«Ormanbet bı ólgende,

On san Noǵaı aıyryldy.

Qazaq syrtqa (sartqa) qaıyryldy,

Ný san kúńirendi, qaıǵyrdy» degen Shoqan Ýálıhanov eske alatyn jyrdy biz naqtylaýymyz kerek. Jańaǵy aıtylǵan qoshtasý XVIII ǵasyr emes, tipti XVI ǵasyr de emes, ol Ábýsaǵıt Jırenshın aǵamyz aıtqandaı XV ǵasyrdyń birinshi jartysy bolýy múmkin.

Uly Sáken Seıfýllın óziniń 1931 jyly jazyp shyǵaryp úlgergen «Qazaq ádebıeti» atty maqalasynda Qazaqty Noǵaıdan shyǵarady. Ol kisi bylaı «Barar jeriń Balqan taý, o da bizdiń barǵan taý» dep osy aıtylǵan jerlerdiń bárinde qazaq bolǵan rýlardyń babalaryn kórgen. Qalyń túrik, qalyń noǵaıly eli bolyp meken de qylǵan. «At baspaımyn degen jerdi úsh basady» dep bastap Noǵaılydan bólinip «qazaq» bolǵannan keıin de, qazaqtardyń qaıtadan burynǵy túp noǵaılaryna ketkenderi de bolǵan. «Óıtkeni noǵaıly men qazaqtyń aıyrmasy joq» dep naqtylaǵan.

Sondyqtan bolar Noǵaıly zamany bizdiń qazaq ádebıetinde, tarıhynda «Er Tarǵyn», «Qobylandy», «Alpamys» jyrlarynda keńinen kórsetilgen.

Biraq, qazirgi Kavkaz Noǵaılary bizdegi «Qyrymnyń qyryq batyry» degen ataýǵa kelispeıdi. Olar bylaı deıdi: ol «Qyrymnyń qyryq batyry» emes, ol «Noǵaıdyń qyryq batyry» deýimiz kerek dep ýáj aıtqanyn talaı estidik. Óz oıym ádilettilik jaǵynan, ǵylymı turǵydan «Noǵaılynyń (Qyrymnyń) qyryq batyry» degeni durys sııaqty. Biraq anyǵyn ádebıetshi qaýym aıtar, bizdiki tek anyǵyn aqıqatyn ashý

Ekinshiden, qazirgi noǵaı qazaqqa eń jaqyn týys halyq. Bizdiń tilimiz, dilimiz, tipti túrimiz sál aıyrmashylyqty aıtpasaq, aınymaıdy. Tek keıbir qaýymda asyǵys aıtylǵan «Qazaq pen noǵaı qosylyp ketsin» degen pikir qate. Qazirgi noǵaılar biz sııaqty ózderin óz tili, tarıhy bar bólek ult dep sanaıdy. Jáne ózderiniń otany, mekeni bar el ekenin alǵa salady. Ol shyn, sebebi qazirgi noǵaılar burynǵy Uly Noǵaı Ordasynan qalǵan Soltústik Kavkazda, óte kórkem nýly-sýly óz Otany jerinde otyrǵan halyq. Mynaý qazirgi Reseıdegi «Mıneralnye vody», «Esentýkı (Esen-Toqa)» kýrorttyq jerlerdiń kóbi Noǵaı Ordasynyń oramy bolatyn. Ony qazaq bilýi kerek. Bizge jaqyn el sondaı shuraıly jerde bolsa Qazaqstan úshin tek paıda.

Úshinshiden, biz Noǵaı tilin, tarıhyn zertteý arqyly ózimizdiń tól tarıhymyz ben tilimizdi jańadan tanımyz. Noǵaı men qazaq rý-taıpalyq júıesi aýmaıdy. Tek qazir qazaqta joq bolyp ketken qataǵan, qurama Noǵaıda saqtalǵan. Bir qyzyǵy, Noǵaı halqy quramynda túrikmen, uıǵyr degen taıpalar bar. Sosyn noǵaıda júz joq bolady, biraq myna ataýlar paıda bolǵan – jemboılyqtar (ıaǵnı Jem ózeni boıynan shyqqan), edısandar (ıaǵnı Jeti sandyqtar) bar. Qoban noǵaılarynyń shyqqan jerin taıpa aty aıtady. Biraq bizde Jetirý bolsa, olarda myń men qyryq degen el bar eken. Aıtpaqshy, Qyrym tatarynyń el quramynda osy Qyryqpen birge Qypshaq, Jalaıyr, Naıman, Qońyrat, Qııat taıpalary kezdesedi. Ǵalymdardyń paıymdaýynsha bul taıpalar (noǵaılar olardy «rý», «tuqym» deıdi) Qyrymǵa birazy Berke hanmen bolsa, qalǵany Noǵaıdan aýysqan. Oǵan qosa Shyryn men Baryn taıpalary Qyrymda mol. Ánes Saraı aǵamyz, Qyrymǵa ketken Shyryn, Baryn Toqtamystyń ákesi Taıqojamen birge 1390 jyldary, ıaǵnı Toqtamys pen Edige, Aqsaq Temir úsheýiniń teke-tires kezinde aýysqan dep jazady. Qyrym men Noǵaıda bolǵan Arǵyndar XV ǵasyrdyń basynda Soltústik Kavkaz ben Qyrymnan qazaqtyń Sary-Arqasyna qaıtyp kelgen sııaqty. Kereı hannyń balasy – XVI ǵasyrda qazaqty bılegen kúshti hanymyz Buryndyqtyń atyn biz keıbirde Muryndyq dep jazyp júrmiz. Al qazirgi noǵaılar «muzdy» – «buz» deıdi eken, «muryndy» – «buryn» deıdi. Sondyqtan bizdiń tarıhshylar jazyp júrgen Buryndyq han shynymen Buryndyq dep durys atalýy múmkin.
Bir qyzyǵy, qazirgi noǵaılar bizdi «qazaq» jáne «alash» dep ataıdy. «Alash» ekenimizdi keıbirde biz ózimiz umytyp júremiz, al noǵaı bizdiń Alashtyń balasy ekenimizdi umytpaǵan. Bizdiń olarǵa aıtqanymyz – «Noǵaı da alty alashtyń biri». Qazirgi qazaq noǵaı men Qyrym tatarlaryn shatastyrady. Al shyn máninde tatarlar men Kavkaz noǵaılary eki halyq. Noǵaılar qaıta qazaqqa jaqyn ekeni anyq.

Bıylǵy jyly 1-shi mamyr Qazaqstan halyqtar birligi kúni Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á. Nazarbaev, elimizdiń belgili azamattary qosyp «Noǵaı úıine» arnaıy baryp shyqqan bolatyn. Bul bir tamasha ýaqıǵa boldy, sebebi úsh júz jyldan astam aıyrylǵan qazaq pen noǵaı qaıta qosylǵandaı áser etti.

Qazirgi Noǵaı halqy Reseıdegi tórt birdeı ákimshilikke qaraıdy. Qazirgi Reseıde barlyq noǵaı halqy júz on úsh myńdaı eken. XVIII ǵasyrda, ıaǵnı Ekaterına kezinde orys áskeri Kavkazǵa kirgende, aman qalǵan noǵaı taıpalary Túrkııaǵa údere kóshken. Qazir Túrkııada jarty mıllıonnan eki mıllıonǵa deıin Noǵaı halqy turyp jatyr.

Noǵaı halqyna kelesi aýyr soqqy Keńes dáýirinde N.S. Hrýev kezinde bolǵan eken. 1950 jyldary, naqtylap aıtsaq 1957 jyly 9 qańtar kúni qabyldanǵan Keńes úkimeti Noǵaı dalasyn tórtke bólip jibergen. Sondyqtan qazirgi Noǵaılar Qarashaı-Sherkesh, Daǵystan, Sheshen avtonomııasynda jáne Stavropol (burynǵy Noǵaı dalasy) aımaǵyna qaraıdy. Taza noǵaı aýyldary barshylyq, al noǵaı tili arnaıy sabaq retinde ǵana júrgiziledi. Eń úlken aýyly Qańly dep atalady jáne aýyl «Mıneralnye vody» qalasynyń janynda ornalasqan. Osy Qańly aýyly janyndaǵy Maı-tóbege shyǵyp qarasańyz Bestaý, Túıe-taý, Jylandy taýlaryn anyq kóresiz. Noǵaı halqy kópten beri ulttyq avtonomııa talap etýde, biraq olar Daǵystanda Noǵaı aýdanyn ǵana alǵan eken. Jaqynda ǵana Qarashaı-Sherkesh avtonomııasy quramynda Noǵaı aýdany qurylǵan bolatyn. Soǵan el qatty qýanýda. Aýdan ortalyǵy Ikon (Úlken) aýyly.

2. «Aınalaıyn qaraǵym,

Qatatynmdy qylǵym…»

(Noǵaı eposy. «Tólegen men Qyz-Ibek»)

Otan tarıhynda áli de bolsa ashylmaǵan, kóleńkeli qalǵan better az emes ekenin el biledi. Sol bulyńǵy kez XVII ǵasyrdyń 30-40 jyldary qazaq pen noǵaıdyń arasynyń ashylýy.

Qasym han men Aqnazar handardyń Saraıshyqty alyp, Qazaq handyǵynyń shekarasyn Jaıyqqa jetkizgennen keıin de qazaq pen noǵaı birde dos, birde baqtalasyp turǵan. Olardyń arasyndaǵy kıkiljiń negizinen bılik (dınastııa) arasynda bolǵan, al qarapaıym halyq jaýlasa qoımaǵan. Onyń dáleli XV-XVII ǵasyrdaǵy aqyn, jyraýlar, sheshender, tipti keıbir han-sultandar, mysaly (Dospambet, Asan qaıǵy, Haqnazar t.b.) eki elge ortaq bolatyn. Eki halyqtyń tili, túri, dini, dili bir-birinen aýmaıtyn.

Edige men onyń balalary Shyńǵys han tuqymyn bılikten alastatady, olardyń oryn jergilikti myrzalar basady. Yqpaldy Noǵaı Ordasy Qyrymmen, Qazaq, Reseı, Polshamen tyǵyz áskerı, ekonomıkalyq, dıplomatııalyq qarym-qatynasta bolady.

Bar sumdyq Reseı ımperııasynyń shaqyrýymen torǵaýyt qalmaqtardyń Edil men Jaıyq, Aq Qobanǵa kelip ornalasýynan shyqty. Sany mol qalmaqtar Noǵaı elin shaýyp, birazyn ózine baǵyndyryp aldy.

Noǵaıdar endi Jaıyqtan alystap Soltústik Kavkaz, Qyrymǵa oıysa bastaıdy. Eki eldiń elshilerin qalmaqtar toryp almastyrmaı qoıady. Osy jyldary olar Úlken Noǵaı, Kishi Noǵaı, Altyaýyl Noǵaılary bolyp bólinedi.

Osy jerde aıtyp keter jaǵdaı – qazaq tarıhnamasynda alystap ketken noǵaılar tarıhy, ásirese Qalmaq ortaǵa túskennen keıingi zaman az zerttelgen. Noǵaılar da bizden qol úze bastaǵan sııaqty. Aradaǵa habar jeke adamdar ne bolmasa, Tatar, Bashqurttar arqyly kelip turǵan. Burynǵy keń qarym-qatynas úzilegen bolatyn.

Al sany mol noǵaı halqy XVIII ǵasyrda Kavkazǵa qol salǵan Reseı ımperııasynyń qurbany bolyp ketti. Noǵaı Ordasynyń álsireýi bir jaǵynan ózderiniń bekteri men myrzalarynyń baqtalasynan shyqsa, negizi olarǵa eń aýyr soqqy orys áskerinen boldy.

Noǵaı halqy tarıhynyń qaıǵyly betteri týraly professor Ramazan Kereıtov, Danııar Qydyrnııazov, jazýshy Súın Kapaev pen Áshim Sıkalıevterdiń eńbekterinde kórsetilgen.

Álsiregen noǵaılardyń Aq Qoban, Laba ózenderi boıynda Kir men Shok (Kremengýt) atty qalashyq mańaıynda orys áskeri qyryp saldy. Qarýlary eski, januıasy janynda júrgen noǵaı taıpalaryn ataqty general A. Sývorov pen general-porýchık M.N. Leontev basqarǵan áskerler qorshap qyryp jibergen. V. Potto degen ofıer osy qyrǵyndy óz kózimen kórip bylaı jazǵan bolatyn: «Nochıý pereshlı Kýban, v verstah v 12-tı, blız ýrochıa Kermenchýk, nastıglı nogaıev. Onı stoıalı ogromnym taborom, vıdımo ne ojıdalı napadenııa. Sývorov totchas podal sıgnal, k atake… ı nachalas strashnaıa reznıa. Hýje voorýjennye, hýje predvodımye… nogaıy rezalıs so zloboı ı gıblı massamı. V bessılnoı ıarostı samı ıstreblıalı svoıh deteı, rezalı jenın. Bolshe desıatkı tysıach nogaıskıh tel lejalo na desıatıverstovom prostranstve». Osy kýálikti noǵaı tarıhshylary jıi jazady. Al shynynda ondaı qyrý, týǵan jerinen qýý kóp bolatyn. Noǵaı halqynyń joıylýy kórshi memleketterdiń saıasatynyń nátıjesi. Mundaı qyrǵyn týraly estigen el týǵan jerin tastap taýǵa qashty, kóbi keıinirek Túrkııaǵa bet alǵan bolatyn

1770 jyldardan keıin sansyz Uly Noǵaılardyń tek qana jurnaǵy qaldy dep aıtýǵa bolady. Múldem azaıǵan el múshkil halge tústi. XVI ǵasyrda sansyz noǵaıdyń dámi taýsyldy.

Qalǵan taıpalar Reseı ákimshiligine baǵynýǵa májbúr boldy. Sany az noǵaılar 1917 jylǵy revolıýııa azamat soǵysyn kórip II dúnıejúzilik soǵysqa qatysqan bolatyn. Uly Otan soǵysyna qatysqan noǵaılardan Keńes odaǵynyń batyry shyqqan.

Biz osy qysqasha baıandamany elge tanystyrý maqsatymen aıtyp otyrmyz.

Noǵaı dastandary qazaqtan aýmaıdy. «Qozy Kórpesh-Baıan sulý», «Tólegen men Qyz-Jibek» basqa da jyr óleńder sál ózgergenmen bizge uqsaıdy. Tek biz buryn kóp estimegen «Súıimbıke» dastany (zaryn) noǵaıdan estidim. Kúıeýinen, balasynan aıyrylǵan Júsip qyzy Kazaq hanshasy Súıimbıke bylaı dep jylaıdy:

«Sıýmbııke atym,

Noǵaı zatym,

Kozım ıasyl, ıok rahatym,

Kordım mehnat,

Shektım azap,

Mýtylmaıdy esh hasretım»...

Etnografııalyq sýretter

Qazirgi Noǵaı halqy antropologııalyq túri boıynsha úshke (úsh topqa) bólinedi. Árıne, kóbi mańǵol tıptes, ıaǵnı kádimgi qazaq. Kóp noǵaıdy kórgende ózimizdi kórgendeı bolasyń, bir aýylda júrgendeısiń. Oǵan qosa sóıleýi kádimgi qazaqsha bolsa, maqal-mátel, dúnıege kózqarasy, ózin ustaý degendeı…

Kelesi toby Qazan tatarlaryna uqsaıdy. Kózderi kókshildeý, shashtary sary. Al úshinshi toby taý halyqtaryna – kabarda, sheshen, abazınderge uqsaıdy. Biraq noǵaılar ishteı bólinbeıdi, olar qalyptasqan ult, ulttyq sanasy joǵary.

Jalpy ult tarıhy adamnyń keskininde baıqalyp turady. Noǵaı myrzalary, taý halyqtary, slavıan tatar qyzdaryna jıi úılenip turǵan. Ári aralas bolǵan soń túrleri bizge qaraǵanda sál ózgergen.

Dastarhan jaıý dástúri de uqsaıdy. Tek ne istese de shapshańdaý ma dep oılap qaldym. Mysaly, biz sııaqty dastarhan basynda kóp otyrmaıdy, aıtatyn tilekteri (tost) de qysqa bolyp shyǵady. Aıtpaqshy, «qysqa qaıyrady» demekshi, sol Cherkesskide bir noǵaı azamaty maǵan bylaı dedi: «Osydan úsh jyldaı buryn Qazaqtarmen quda bolyp Almatyda boldym. Biz tilek aıtqanda qysqa sóıleımiz, al qazaqtar mol sóıleıdi eken. Tipti bir qudamyz aıtýy boıynsha bizder keledi eken dep 3 kún boıy kitaphanaǵa baryp derek jınap daıyndalǵanyn aıtty» dedi. Men kúlip «Baýyrym, qazaqtardyń ázilin túsinbegensiń», dedim. Olar ýnıversıtette oqyp júrip kitaphanaǵa jolamaıdy. Al ádemi uzaq sóıleý ol bizdiń ádetimiz. Qazaqqa múmkindik berseń jarty kún toqtamaı sóıleýi múmkin. Jáne bir oıyn qaıtalamaı sózin saptaı beredi. Sondyqtan qazaq kitaphanaǵa baryp tost aıtýǵa 3 kún daıyndalady degen, anekdot qoı!» dep kúlistik.

Noǵaılar dombyrany jaqsy kóredi, biraq ókinishke qaraı az oınaıdy eken. Olar «Qazaqtardyń 100 paıyzy dombyrada oınaıtyny ras pa?», dep suraıdy. Men: «Erterekte oınaǵan shyǵar, qazir 70 paıyzǵa jetpes!» desem olar oǵan da tań qalyp rıza boldy. Qýantardyq jaǵdaı, jastary Qazaqstanǵa kelip dombyra, qobyz, sherter oınap úırene bastaǵan.

Syrttan qosylǵan azǵantaı sózder bar eken. Mysaly, noǵaılar «arý» degen sózdi jıi paıdalanady. «Arý» – «kelistim», «jaraıdy», «jaqsy» degeni. Sonymen qatar «arý qyz» dep te aıtady eken. Al jalpy «arý» degen sóz qarashaı baýyrlardyń «árý» degen sózinen kirýi múmkin. «Rahmet» sózin az paıdalanady eken, onyń ornyna «saý bol» deıdi. Osy oraıda Atyraýlyq bajam Kárim de «saý bol!» dep jıi aıtýshy edi dep eske aldym. Al taǵy bir kúlkili jaǵdaı. Eki noǵaı jigiti Shymkentke barǵan eken. Taksıden shyǵarda júrgizýshige «saý bol» dese, ol azamat «saý boly ne, birinshi aqshasyn tóle!» dep tıisken eken.

Bir qyzyǵy noǵaılar bizdiń ortaq kıiz úıdi paıdalandy, biraq ony terme dep ataıdy. Jalpy keıbir alshaqtyq bolmasa, qalǵany kádimgi qazaq tili. Bir qyzyǵy – noǵaılar «J»-nyń ornyna «I»-di paıdalanady. Mysaly: «jeti qudyq» emes, «ıeti qudyq». Sonshama jyl bóten ortada tursa da tilin, dilin, rýhyn saqtap qalǵan baýyrlarǵa rıza bolasyń. Noǵaı men qazaqtyń túri, júrisi, aqkóńil, jomart, aqyldy minezi barlyǵy para-par. Tipti shaıqalǵan júrisi de aınymaı qalǵan. Qatar tura qalsa, tek sarylyǵy bolmasa aıyrý qıyn. Erterekte bir aqsaqal aıtyp edi: «qazaq pen noǵaıdyń ıisi de bir» dep. Ol ras eken.

Dastarhan jasaǵanda noǵaılar qoı soıady, biraq bizdegideı jiliktemeı beredi eken. Tórge syıly adamdaryn otyrǵyzyp, batasyn alyp otyrady.

Al endi bıleri bizge uqsamaıdy. Noǵaılar lezgınka bıin bılep, ánderin de Kavkaz áýenderine uqsatyp alǵan. Biraq ánderi qazaqı. Mysaly, Qaztýǵan, Dospambetpen qatar «Saǵyndym», «Aq kógershin» sııaqty ánderi kóp.

Bizdiń tilderimizdiń aıyrmashylyǵy HH ǵasyrdyń 30-shy jyldarymen baılanysty. Olar «V» árpin qosý arqyly «aýyldy» – «avyl» dep jazady.

Al aýyzsha «aýyl» dep naqty aıtady. Qaıdan qosylǵanyn bilmeımin, noǵaı tiline sonymen qatar «» jińishkelik belgisi kirip ketken. Bálkim «Á» árpin aıtý úshin be, «á»-ni «a+» arqyly kórsetedi. Bizdi «qazaqtar» ne «qazaqlar» dep otyrady eken. Sonymen qosa qosa «Sizder Alash eli bolasyzdar» dep qosady.

Noǵaılar tarıhty shertkende mańǵyt eli men Edigeni kóp aıtady. Ol árıne oryndy – sebebi Edige mańǵyt (qońyrat) elinen shyqqan. Mańǵyt taıpasy qazaqta «Qońyrat ishinde – mańǵytaı» bolyp otyr. Olar – Qazaqtar (alashtar, qazaqlar) Edigege eskertkish qoıatyny ras pa?, – dep surady.

«Dál qazir ondaı másele joq sııaqty» dedim men. Onymen qosa «Edige, Toqtamys, Aqsaq Temir bir-birimen bılikke talasamyn dep, Deshti-Qypshaq, Aq Orda eline, túrki taıpalaryna orasan zor zııan keltirgenin aıtýymyz kerek. Sondyqtan ol oılanatyn is qoı», – dep qaıyrdym.

Noǵaılar qazir bıe ustamaıdy, sondyqtan qymyz ishpeıdi. Biraq, qymyz týraly biledi. Bizge «qymyzdy kim ishpeıdi, qyzǵa kim sóz aıtpaıdy» maqalasyn keltirip otyrdy.

NE KEREK?

Dál qazir Noǵaı halqy eshkimnen kem emes. Turǵan jeri yńǵaıly, tamaǵy toq, rýhy bıik.

Biraq olarǵa bizden eń birinshi másele rýhanı kómek qajet. Iaǵnı, kitap, mýzykalyq ánder, kórkem ádebı kınofılmder kerek bolyp tur. Qazir memleket tarıhy ınstıtýty ǵalymdary osy ıgi isti bastap ketti. Jaǵdaı bolsa kómektesý qajet, kitap jınalǵan soń Noǵaı eline jetkizýimiz kerek.

Ekinshi másele, tarıh pen fılologııa mamandyǵy boıynsha noǵaı jastaryna jaǵdaı jasaý kerek. Onymen qosa konservatorııada oqytyp alsaq tamasha bolar edi. Tarıh, ádebıet, qoǵamtaný salasynda noǵaı-qazaq qarym-qatynasyn keńinen zertteý máselesin kún tártibine qoıýy qajet. «Halyq tarıh tolqynynda» baǵdarlamasyna qosqan durys bolar dep oılaımyn.

Úshinshi jaǵdaı, noǵaı jastary jumyssyzdyq bolǵan soń Kavkazda, Sibirde, jalpy Reseıge shashylyp ketken. Al biz olarǵa Batys Qazaqstan munaı, gaz, qurylysqa tartsaq, eki baýyrlas halyq jaqyndasa túser edi dep oılaımyn. «Mıneralnye vody» áýejaıynan Aqtaýǵa ushaq 50 mınýt – bir saǵat ushady eken.

Kelesi másele, eki noǵaı ulttyń aýdandarymen zııaly qaýym, mádenıet onkúndigin ótkizip tursa Noǵaılar Nurǵısa Tilendıevti, Bekbolat Tileýhandy, basqa da bizdiń ánshi-kúıshilerimizdi qatty qasterlep aýzynan tastamaıdy.

Olar N.Á. Nazarbaevty óz Prezıdentindeı kóredi. Al Qazaqstandy «arqa súıer dáýlet (memleket)» dep sanaıdy.

(«Ana tili» gazeti. Túpnusqadaǵy taqyryby «Noǵaı eline saıahat»)

alashainasy.kz