Qazaq pen noǧai qaşan bölındı?

1. Auadan ūşqan alty qaz Qazaq halqy tarihynda Noǧaily zamany, Noǧai elınıŋ alatyn orny erekşe. Onyŋ sebebı köp. Bırınşıden, Noǧaily kezeŋı qazaq halqynyŋ Aq Orda men Kök Ordadan şyǧarda ūlt retınde qalyptasuyna ärı maŋyzdy kezeŋ bolatyn. XV-XVIII ǧasyrdyŋ 30-şy jyldaryna deiın qazaq-noǧai tolastamai qatynasyp tūrǧan. Tek 1620-1630 jyldary torǧauyt-qalmaqtyŋ orys äkımşılıgınıŋ kömegımen Edıl men Jaiyq, Aq Qoban (ony orystar Kuban deidı) özenderıne jaiǧasqannan keiın qazaq-noǧai arasy aşylǧan bolatyn. Osy oraida eske keletın: «Ormanbet bi ölgende, On san Noǧai aiyryldy. Qazaq syrtqa (sartqa) qaiyryldy, Nu san küŋırendı, qaiǧyrdy» degen Şoqan Uälihanov eske alatyn jyrdy bız naqtylauymyz kerek. Jaŋaǧy aitylǧan qoştasu XVIII ǧasyr emes, tıptı XVI ǧasyr de emes, ol Äbusaǧit Jirenşin aǧamyz aitqandai XV ǧasyrdyŋ bırınşı jartysy boluy mümkın. Ūly Säken Seifullin özınıŋ 1931 jyly jazyp şyǧaryp ülgergen «Qazaq ädebietı» atty maqalasynda Qazaqty Noǧaidan şyǧarady. Ol kısı bylai «Barar jerıŋ Balqan tau, o da bızdıŋ barǧan tau» dep osy aitylǧan jerlerdıŋ bärınde qazaq bolǧan rulardyŋ babalaryn körgen. Qalyŋ türık, qalyŋ noǧaily elı bolyp meken de qylǧan. «At baspaimyn degen jerdı üş basady» dep bastap Noǧailydan bölınıp «qazaq» bolǧannan keiın de, qazaqtardyŋ qaitadan būrynǧy tüp noǧailaryna ketkenderı de bolǧan. «Öitkenı noǧaily men qazaqtyŋ aiyrmasy joq» dep naqtylaǧan. Sondyqtan bolar Noǧaily zamany bızdıŋ qazaq ädebietınde, tarihynda «Er Tarǧyn», «Qobylandy», «Alpamys» jyrlarynda keŋınen körsetılgen. Bıraq, qazırgı Kavkaz Noǧailary bızdegı «Qyrymnyŋ qyryq batyry» degen atauǧa kelıspeidı. Olar bylai deidı: ol «Qyrymnyŋ qyryq batyry» emes, ol «Noǧaidyŋ qyryq batyry» deuımız kerek dep uäj aitqanyn talai estıdık. Öz oiym ädılettılık jaǧynan, ǧylymi tūrǧydan «Noǧailynyŋ (Qyrymnyŋ) qyryq batyry» degenı dūrys siiaqty. Bıraq anyǧyn ädebietşı qauym aitar, bızdıkı tek anyǧyn aqiqatyn aşu   Ekınşıden, qazırgı noǧai qazaqqa eŋ jaqyn tuys halyq. Bızdıŋ tılımız, dılımız, tıptı türımız säl aiyrmaşylyqty aitpasaq, ainymaidy. Tek keibır qauymda asyǧys aitylǧan «Qazaq pen noǧai qosylyp ketsın» degen pıkır qate. Qazırgı noǧailar bız siiaqty özderın öz tılı, tarihy bar bölek ūlt dep sanaidy. Jäne özderınıŋ otany, mekenı bar el ekenın alǧa salady. Ol şyn, sebebı qazırgı noǧailar būrynǧy Ūly Noǧai Ordasynan qalǧan Soltüstık Kavkazda, öte körkem nuly-suly öz Otany jerınde otyrǧan halyq. Mynau qazırgı Reseidegı «Mineralnye vody», «Esentuki (Esen-Toqa)» kurorttyq jerlerdıŋ köbı Noǧai Ordasynyŋ oramy bolatyn. Ony qazaq bıluı kerek. Bızge jaqyn el sondai şūraily jerde bolsa Qazaqstan üşın tek paida. Üşınşıden, bız Noǧai tılın, tarihyn zertteu arqyly özımızdıŋ töl tarihymyz ben tılımızdı jaŋadan tanimyz. Noǧai men qazaq ru-taipalyq jüiesı aumaidy. Tek qazır qazaqta joq bolyp ketken qataǧan, qūrama Noǧaida saqtalǧan. Bır qyzyǧy, Noǧai halqy qūramynda türıkmen, ūiǧyr degen taipalar bar. Sosyn noǧaida jüz joq bolady, bıraq myna ataular paida bolǧan – jemboilyqtar (iaǧni Jem özenı boiynan şyqqan), edisandar (iaǧni Jetı sandyqtar) bar. Qoban noǧailarynyŋ şyqqan jerın taipa aty aitady. Bıraq bızde Jetıru bolsa, olarda myŋ men qyryq degen el bar eken. Aitpaqşy, Qyrym tatarynyŋ el qūramynda osy Qyryqpen bırge Qypşaq, Jalaiyr, Naiman, Qoŋyrat, Qiiat taipalary kezdesedı. Ǧalymdardyŋ paiymdauynşa būl taipalar (noǧailar olardy «ru», «tūqym» deidı) Qyrymǧa bırazy Berke hanmen bolsa, qalǧany Noǧaidan auysqan. Oǧan qosa Şyryn men Baryn taipalary Qyrymda mol. Änes Sarai aǧamyz, Qyrymǧa ketken Şyryn, Baryn Toqtamystyŋ äkesı Taiqojamen bırge 1390 jyldary, iaǧni Toqtamys pen Edıge, Aqsaq Temır üşeuınıŋ teke-tıres kezınde auysqan dep jazady. Qyrym men Noǧaida bolǧan Arǧyndar XV ǧasyrdyŋ basynda Soltüstık Kavkaz ben Qyrymnan qazaqtyŋ Sary-Arqasyna qaityp kelgen siiaqty. Kerei hannyŋ balasy – XVI ǧasyrda qazaqty bilegen küştı hanymyz Būryndyqtyŋ atyn bız keibırde Mūryndyq dep jazyp jürmız. Al qazırgı noǧailar «mūzdy» – «būz» deidı eken, «mūryndy» – «būryn» deidı. Sondyqtan bızdıŋ tarihşylar jazyp jürgen Būryndyq han şynymen Būryndyq dep dūrys ataluy mümkın. Bır qyzyǧy, qazırgı noǧailar bızdı «qazaq» jäne «alaş» dep ataidy. «Alaş» ekenımızdı keibırde bız özımız ūmytyp jüremız, al noǧai bızdıŋ Alaştyŋ balasy ekenımızdı ūmytpaǧan. Bızdıŋ olarǧa aitqanymyz – «Noǧai da alty alaştyŋ bırı». Qazırgı qazaq noǧai men Qyrym tatarlaryn şatastyrady. Al şyn mänınde tatarlar men Kavkaz noǧailary ekı halyq. Noǧailar qaita qazaqqa jaqyn ekenı anyq. Biylǧy jyly 1-şı mamyr Qazaqstan halyqtar bırlıgı künı Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı N.Ä. Nazarbaev, elımızdıŋ belgılı azamattary qosyp «Noǧai üiıne» arnaiy baryp şyqqan bolatyn. Būl bır tamaşa uaqiǧa boldy, sebebı üş jüz jyldan astam aiyrylǧan qazaq pen noǧai qaita qosylǧandai äser ettı. Qazırgı Noǧai halqy Reseidegı tört bırdei äkımşılıkke qaraidy. Qazırgı Reseide barlyq noǧai halqy jüz on üş myŋdai eken. XVIII ǧasyrda, iaǧni Ekaterina kezınde orys äskerı Kavkazǧa kırgende, aman qalǧan noǧai taipalary Türkiiaǧa üdere köşken. Qazır Türkiiada jarty millionnan ekı millionǧa deiın Noǧai halqy tūryp jatyr. Noǧai halqyna kelesı auyr soqqy Keŋes däuırınde N.S. Hruşev kezınde bolǧan eken. 1950 jyldary, naqtylap aitsaq 1957 jyly 9 qaŋtar künı qabyldanǧan Keŋes ükımetı Noǧai dalasyn törtke bölıp jıbergen. Sondyqtan qazırgı Noǧailar Qaraşai-Şerkeş, Daǧystan, Şeşen avtonomiiasynda jäne Stavropol (būrynǧy Noǧai dalasy) aimaǧyna qaraidy. Taza noǧai auyldary barşylyq, al noǧai tılı arnaiy sabaq retınde ǧana jürgızıledı. Eŋ ülken auyly Qaŋly dep atalady jäne auyl «Mineralnye vody» qalasynyŋ janynda ornalasqan. Osy Qaŋly auyly janyndaǧy Mai-töbege şyǧyp qarasaŋyz Bestau, Tüie-tau, Jylandy taularyn anyq köresız. Noǧai halqy köpten berı ūlttyq avtonomiia talap etude, bıraq olar Daǧystanda Noǧai audanyn ǧana alǧan eken. Jaqynda ǧana Qaraşai-Şerkeş avtonomiiasy qūramynda Noǧai audany qūrylǧan bolatyn. Soǧan el qatty quanuda. Audan ortalyǧy İkon (Ülken) auyly. 2. «Ainalaiyn qaraǧym, Qatatynmdy qylǧym…» (Noǧai eposy. «Tölegen men Qyz-İbek») Otan tarihynda älı de bolsa aşylmaǧan, köleŋkelı qalǧan better az emes ekenın el bıledı. Sol būlyŋǧy kez XVII ǧasyrdyŋ 30-40 jyldary qazaq pen noǧaidyŋ arasynyŋ aşyluy. Qasym han men Aqnazar handardyŋ Saraişyqty alyp, Qazaq handyǧynyŋ şekarasyn Jaiyqqa jetkızgennen keiın de qazaq pen noǧai bırde dos, bırde baqtalasyp tūrǧan. Olardyŋ arasyndaǧy kikıljıŋ negızınen bilık (dinastiia) arasynda bolǧan, al qarapaiym halyq jaulasa qoimaǧan. Onyŋ dälelı XV-XVII ǧasyrdaǧy aqyn, jyraular, şeşender, tıptı keibır han-sūltandar, mysaly (Dospambet, Asan qaiǧy, Haqnazar t.b.) ekı elge ortaq bolatyn. Ekı halyqtyŋ tılı, türı, dını, dılı bır-bırınen aumaityn. Edıge men onyŋ balalary Şyŋǧys han tūqymyn bilıkten alastatady, olardyŋ oryn jergılıktı myrzalar basady. Yqpaldy Noǧai Ordasy Qyrymmen, Qazaq, Resei, Polşamen tyǧyz äskeri, ekonomikalyq, diplomatiialyq qarym-qatynasta bolady. Bar sūmdyq Resei imperiiasynyŋ şaqyruymen torǧauyt qalmaqtardyŋ Edıl men Jaiyq, Aq Qobanǧa kelıp ornalasuynan şyqty. Sany mol qalmaqtar Noǧai elın şauyp, bırazyn özıne baǧyndyryp aldy. Noǧaidar endı Jaiyqtan alystap Soltüstık Kavkaz, Qyrymǧa oiysa bastaidy. Ekı eldıŋ elşılerın qalmaqtar toryp almastyrmai qoiady. Osy jyldary olar Ülken Noǧai, Kışı Noǧai, Altyauyl Noǧailary bolyp bölınedı. Osy jerde aityp keter jaǧdai – qazaq tarihnamasynda alystap ketken noǧailar tarihy, äsırese Qalmaq ortaǧa tüskennen keiıngı zaman az zerttelgen. Noǧailar da bızden qol üze bastaǧan siiaqty. Aradaǧa habar jeke adamdar ne bolmasa, Tatar, Başqūrttar arqyly kelıp tūrǧan. Būrynǧy keŋ qarym-qatynas üzılegen bolatyn. Al sany mol noǧai halqy XVIII ǧasyrda Kavkazǧa qol salǧan Resei imperiiasynyŋ qūrbany bolyp kettı. Noǧai Ordasynyŋ älsıreuı bır jaǧynan özderınıŋ bekterı men myrzalarynyŋ baqtalasynan şyqsa, negızı olarǧa eŋ auyr soqqy orys äskerınen boldy. Noǧai halqy tarihynyŋ qaiǧyly betterı turaly professor Ramazan Kereitov, Daniiar Qydyrniiazov, jazuşy Süin Kapaev pen Äşım Sikalievterdıŋ eŋbekterınde körsetılgen. Älsıregen noǧailardyŋ Aq Qoban, Laba özenderı boiynda Kır men Şok (Kremengut) atty qalaşyq maŋaiynda orys äskerı qyryp saldy. Qarulary eskı, janūiasy janynda jürgen noǧai taipalaryn ataqty general A. Suvorov pen general-poruchik M.N. Leontev basqarǧan äskerler qorşap qyryp jıbergen. V. Potto degen ofiser osy qyrǧyndy öz közımen körıp bylai jazǧan bolatyn: «Nochiu pereşli Kuban, v verstah v 12-ti, bliz urochişa Kermenchuk, nastigli nogaisev. Oni stoiali ogromnym taborom, vidimo ne ojidali napadeniia. Suvorov totchas podal signal, k atake… i nachalas straşnaia reznia. Huje voorujennye, huje predvodimye… nogaisy rezalis so zloboi i gibli massami. V bessilnoi iarosti sami istrebliali svoih detei, rezali jenşin. Bolşe desiatki tysiach nogaiskih tel lejalo na desiativerstovom prostranstve». Osy kuälıktı noǧai tarihşylary jiı jazady. Al şynynda ondai qyru, tuǧan jerınen quu köp bolatyn. Noǧai halqynyŋ joiyluy körşı memleketterdıŋ saiasatynyŋ nätijesı. Mūndai qyrǧyn turaly estıgen el tuǧan jerın tastap tauǧa qaşty, köbı keiınırek Türkiiaǧa bet alǧan bolatyn 1770 jyldardan keiın sansyz Ūly Noǧailardyŋ tek qana jūrnaǧy qaldy dep aituǧa bolady. Müldem azaiǧan el müşkıl halge tüstı. XVI ǧasyrda sansyz noǧaidyŋ dämı tausyldy. Qalǧan taipalar Resei äkımşılıgıne baǧynuǧa mäjbür boldy. Sany az noǧailar 1917 jylǧy revoliusiia azamat soǧysyn körıp II düniejüzılık soǧysqa qatysqan bolatyn. Ūly Otan soǧysyna qatysqan noǧailardan Keŋes odaǧynyŋ batyry şyqqan. Bız osy qysqaşa baiandamany elge tanystyru maqsatymen aityp otyrmyz. Noǧai dastandary qazaqtan aumaidy. «Qozy Körpeş-Baian sūlu», «Tölegen men Qyz-Jıbek» basqa da jyr öleŋder säl özgergenmen bızge ūqsaidy. Tek bız būryn köp estımegen «Süiımbike» dastany (zaryn) noǧaidan estıdım. Küieuınen, balasynan aiyrylǧan Jüsıp qyzy Kazaq hanşasy Süiımbike bylai dep jylaidy: «Siumbiike atym, Noǧai zatym, Kozim iasyl, iok rahatym, Kordim mehnat, Şektim azap, Mutylmaidy eş hasretim»... Etnografiialyq suretter Qazırgı Noǧai halqy antropologiialyq türı boiynşa üşke (üş topqa) bölınedı. Ärine, köbı maŋǧol tiptes, iaǧni kädımgı qazaq. Köp noǧaidy körgende özımızdı körgendei bolasyŋ, bır auylda jürgendeisıŋ. Oǧan qosa söileuı kädımgı qazaqşa bolsa, maqal-mätel, düniege közqarasy, özın ūstau degendei… Kelesı toby Qazan tatarlaryna ūqsaidy. Közderı kökşıldeu, şaştary sary. Al üşınşı toby tau halyqtaryna – kabarda, şeşen, abazinderge ūqsaidy. Bıraq noǧailar ıştei bölınbeidı, olar qalyptasqan ūlt, ūlttyq sanasy joǧary. Jalpy ūlt tarihy adamnyŋ keskınınde baiqalyp tūrady. Noǧai myrzalary, tau halyqtary, slavian tatar qyzdaryna jiı üilenıp tūrǧan. Ärı aralas bolǧan soŋ türlerı bızge qaraǧanda säl özgergen. Dastarhan jaiu dästürı de ūqsaidy. Tek ne ıstese de şapşaŋdau ma dep oilap qaldym. Mysaly, bız siiaqty dastarhan basynda köp otyrmaidy, aitatyn tılekterı (tost) de qysqa bolyp şyǧady. Aitpaqşy, «qysqa qaiyrady» demekşı, sol Cherkesskıde bır noǧai azamaty maǧan bylai dedı: «Osydan üş jyldai būryn Qazaqtarmen qūda bolyp Almatyda boldym. Bız tılek aitqanda qysqa söileimız, al qazaqtar mol söileidı eken. Tıptı bır qūdamyz aituy boiynşa bızder keledı eken dep 3 kün boiy kıtaphanaǧa baryp derek jinap daiyndalǧanyn aitty» dedı. Men külıp «Bauyrym, qazaqtardyŋ äzılın tüsınbegensıŋ», dedım. Olar universitette oqyp jürıp kıtaphanaǧa jolamaidy. Al ädemı ūzaq söileu ol bızdıŋ ädetımız. Qazaqqa mümkındık berseŋ jarty kün toqtamai söileuı mümkın. Jäne bır oiyn qaitalamai sözın saptai beredı. Sondyqtan qazaq kıtaphanaǧa baryp tost aituǧa 3 kün daiyndalady degen, anekdot qoi!» dep külıstık. Noǧailar dombyrany jaqsy köredı, bıraq ökınışke qarai az oinaidy eken. Olar «Qazaqtardyŋ 100 paiyzy dombyrada oinaityny ras pa?», dep sūraidy. Men: «Erterekte oinaǧan şyǧar, qazır 70 paiyzǧa jetpes!» desem olar oǧan da taŋ qalyp riza boldy. Quantardyq jaǧdai, jastary Qazaqstanǧa kelıp dombyra, qobyz, şerter oinap üirene bastaǧan. Syrttan qosylǧan azǧantai sözder bar eken. Mysaly, noǧailar «aru» degen sözdı jiı paidalanady. «Aru» – «kelıstım», «jaraidy», «jaqsy» degenı. Sonymen qatar «aru qyz» dep te aitady eken. Al jalpy «aru» degen söz qaraşai bauyrlardyŋ «äru» degen sözınen kıruı mümkın. «Rahmet» sözın az paidalanady eken, onyŋ ornyna «sau bol» deidı. Osy oraida Atyraulyq bajam Kärım de «sau bol!» dep jiı aituşy edı dep eske aldym. Al taǧy bır külkılı jaǧdai. Ekı noǧai jıgıtı Şymkentke barǧan eken. Taksiden şyǧarda jürgızuşıge «sau bol» dese, ol azamat «sau boly ne, bırınşı aqşasyn töle!» dep tiısken eken. Bır qyzyǧy noǧailar bızdıŋ ortaq kiız üidı paidalandy, bıraq ony terme dep ataidy. Jalpy keibır alşaqtyq bolmasa, qalǧany kädımgı qazaq tılı. Bır qyzyǧy – noǧailar «J»-nyŋ ornyna «İ»-dı paidalanady. Mysaly: «jetı qūdyq» emes, «ietı qūdyq». Sonşama jyl böten ortada tūrsa da tılın, dılın, ruhyn saqtap qalǧan bauyrlarǧa riza bolasyŋ. Noǧai men qazaqtyŋ türı, jürısı, aqköŋıl, jomart, aqyldy mınezı barlyǧy para-par. Tıptı şaiqalǧan jürısı de ainymai qalǧan. Qatar tūra qalsa, tek sarylyǧy bolmasa aiyru qiyn. Erterekte bır aqsaqal aityp edı: «qazaq pen noǧaidyŋ iısı de bır» dep. Ol ras eken. Dastarhan jasaǧanda noǧailar qoi soiady, bıraq bızdegıdei jılıktemei beredı eken. Törge syily adamdaryn otyrǧyzyp, batasyn alyp otyrady. Al endı bilerı bızge ūqsamaidy. Noǧailar lezginka biın bilep, änderın de Kavkaz äuenderıne ūqsatyp alǧan. Bıraq änderı qazaqi. Mysaly, Qaztuǧan, Dospambetpen qatar «Saǧyndym», «Aq kögerşın» siiaqty änderı köp. Bızdıŋ tılderımızdıŋ aiyrmaşylyǧy HH ǧasyrdyŋ 30-şy jyldarymen bailanysty. Olar «V» ärpın qosu arqyly «auyldy» – «avyl» dep jazady. Al auyzşa «auyl» dep naqty aitady. Qaidan qosylǧanyn bılmeimın, noǧai tılıne sonymen qatar «» jıŋışkelık belgısı kırıp ketken. Bälkım «Ä» ärpın aitu üşın be, «ä»-nı «a+» arqyly körsetedı. Bızdı «qazaqtar» ne «qazaqlar» dep otyrady eken. Sonymen qosa qosa «Sızder Alaş elı bolasyzdar» dep qosady. Noǧailar tarihty şertkende maŋǧyt elı men Edıgenı köp aitady. Ol ärine oryndy – sebebı Edıge maŋǧyt (qoŋyrat) elınen şyqqan. Maŋǧyt taipasy qazaqta «Qoŋyrat ışınde – maŋǧytai» bolyp otyr. Olar – Qazaqtar (alaştar, qazaqlar) Edıgege eskertkış qoiatyny ras pa?, – dep sūrady. «Däl qazır ondai mäsele joq siiaqty» dedım men. Onymen qosa «Edıge, Toqtamys, Aqsaq Temır bır-bırımen bilıkke talasamyn dep, Deştı-Qypşaq, Aq Orda elıne, türkı taipalaryna orasan zor ziian keltırgenın aituymyz kerek. Sondyqtan ol oilanatyn ıs qoi», – dep qaiyrdym. Noǧailar qazır bie ūstamaidy, sondyqtan qymyz ışpeidı. Bıraq, qymyz turaly bıledı. Bızge «qymyzdy kım ışpeidı, qyzǧa kım söz aitpaidy» maqalasyn keltırıp otyrdy. NE KEREK? Däl qazır Noǧai halqy eşkımnen kem emes. Tūrǧan jerı yŋǧaily, tamaǧy toq, ruhy biık. Bıraq olarǧa bızden eŋ bırınşı mäsele ruhani kömek qajet. Iаǧni, kıtap, muzykalyq änder, körkem ädebi kinofilmder kerek bolyp tūr. Qazır memleket tarihy instituty ǧalymdary osy igı ıstı bastap kettı. Jaǧdai bolsa kömektesu qajet, kıtap jinalǧan soŋ Noǧai elıne jetkızuımız kerek. Ekınşı mäsele, tarih pen filologiia mamandyǧy boiynşa noǧai jastaryna jaǧdai jasau kerek. Onymen qosa konservatoriiada oqytyp alsaq tamaşa bolar edı. Tarih, ädebiet, qoǧamtanu salasynda noǧai-qazaq qarym-qatynasyn keŋınen zertteu mäselesın kün tärtıbıne qoiuy qajet. «Halyq tarih tolqynynda» baǧdarlamasyna qosqan dūrys bolar dep oilaimyn. Üşınşı jaǧdai, noǧai jastary jūmyssyzdyq bolǧan soŋ Kavkazda, Sıbırde, jalpy Reseige şaşylyp ketken. Al bız olarǧa Batys Qazaqstan mūnai, gaz, qūrylysqa tartsaq, ekı bauyrlas halyq jaqyndasa tüser edı dep oilaimyn. «Mineralnye vody» äuejaiynan Aqtauǧa ūşaq 50 minut – bır saǧat ūşady eken. Kelesı mäsele, ekı noǧai ūlttyŋ audandarymen ziialy qauym, mädeniet onkündıgın ötkızıp tūrsa Noǧailar Nūrǧisa Tılendievtı, Bekbolat Tıleuhandy, basqa da bızdıŋ änşı-küişılerımızdı qatty qasterlep auzynan tastamaidy. Olar N.Ä. Nazarbaevty öz Prezidentındei köredı. Al Qazaqstandy «arqa süier däulet (memleket)» dep sanaidy. («Ana tılı» gazetı. Tüpnūsqadaǧy taqyryby «Noǧai elıne saiahat») alashainasy.kz