قازاقتىڭ 8 مىڭ جىلدىق تاريحى بار

6164
Adyrna.kz Telegram

بۇل تۋرالى تايۆاندىق عالىمدار مالىمدەدى.

ەجەلگى تاس ءداۋىرى – ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ماڭىزدى كەزەڭدەردىڭ ءبىرى.
افريكادان تابىلعان سوڭعى ماتەريالدار نەگىزىندە ادامزات ومىرىندەگى ەڭ ىلكى كەزەڭدى قامتيتىن ەجەلگى ءداۋىر بۇل كۇندە «ولدۋۆەي» ءداۋىرى دەپ اتالادى. ول (ب.ج.ب.) 2,5 ملن جىلدان باستالادى.

ەجەلگى تاس ءداۋىرىنىڭ ودان كەيىنگى ەكى كەزەڭى – 800 مىڭ جىلدان 140 مىڭ جىلعا دەيىنگى ءداۋىردى قامتيدى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر ورتا پالەوليتتى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى (ب.ز.ب) 140-40 مىڭ جىلدىقتارعا جاتقىزادى. سوڭعى تاس ءداۋىرى 40 مىڭ جىلدىقتان، 12 مىڭ جىلدىققا دەيىنگى ۋاقىتقا سايكەس كەلەدى ەكەن.

ادامزات تاريحى تۋرالى ءدىننىڭ ايتارى باسقا. ال ءدىني ەمەس، ءپاني تاريحشى- عالىمدار ادامزات تاريحىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ كەزەڭدەرىن -تاس ءداۋىرى، مىس ءداۋىرى  دەپ، ۇزاق-ۇزاق، ءىرى — ءىرى كەزەڭدەرگە ءبولىپ قاراستىرادى.

ال ءبىزدىڭ ارحەولوگ-تاريحشىلارىمىز قازاقستان جەرىندە ەجەلگى ادامنىڭ قازىندى قالدىقتارى ازىرگە كەزدەسە قويماعانىنا قاراماستان، ولاردىڭ مەكەن ەتكەن اۋداندارىنىڭ ءبىرى – قاراتاۋ جوتاسى بولعانىن انىقتاپ وتىر. ارىس وزەنى جاعاسىنداعى كىشى قاراتاۋ جوتاسىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندە جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە ەرتەدەگى ادامداردىڭ ەڭبەك قۇرالدارى بولىپ تابىلاتىن. ءىرىلى-ۇساقتى شاقپاق تاستاردىڭ تابىلۋى وسىعان ايقىن دالەل بولا الادى. قاراتاۋدىڭ العاشقى تۇرعىندارى وت جاعىپ، ونى سوندىرمەي ۇستاي بىلگەن. ولار اڭ اۋلاۋمەن، تاماق بولاتىن وسىمدىكتەردى جيناۋمەن شۇعىلدانعان. ورتالىق قازاقستان جەرىندەگى قازبالارعا قاراعاندا، وسى ماڭدا ورنالاسقان ەجەلگى ادامدار ەڭبەككە تاس قۇرالدارىن كەڭىنەن پايدالانعان. ولار تاستاردى ۇشكىرلەپ، ۇلكەن-ۇلكەن قىرعىشتار، ءارتۇرلى دوڭگەلەك قۇرالدار جاساپ، قاجەتتەرىڭە جاراتا بىلگەن.

ب.ز.ب. 2 مىڭ جىلدىقتىڭ ورتاسىندا قازاقستان جەرىندەگى تايپالار قولا زاتتارىن جاساۋدى مەڭگەرگەن. قازاقستان جەرىندە ءتۇستى مەتالدار وڭدەۋگە، اسىرەسە مال وسىرۋگە مىقتاپ كوڭىل بولگەن. ءسويتىپ، ب.ز.ب. 2 مىڭ جىلدىقتىڭ اياعىندا – I مىڭ جىلدىقتىڭ باسىندا دالا حالىقتارى شارۋاشىلىقتىڭ جاڭا ءتۇرى – كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنا اۋىسادى.

مىنە، بۇل قازاق جەرىنىڭ ەجەلگى تاريحى تۋرالى بىزدەگى ابدەن قالىپتاسقان ۇعىم. ياعني ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان ەكى مىڭ جىل بۇرىن ەجەلگى قازاق جەرى – تاس، قولا ءداۋىرىن باستان كەشىپ جاتقان-مىس. ال وزگە جۇرتتار تاس، قولا ءداۋىرىن ءارىسى 140 مىڭ، بەرىسى 40 مىڭ جىلدىڭ الدىندا باستارىنان وتكەرىپ جاتىپتى. بىزگە ولاي دەپ ايتۋ، ءبىر ءتۇرلى ۇيات سياقتى. ءتىپتى قازاق حاندىعى قۇرىلۋدىڭ الدىنداعى ەجەلگى تۇركى تايپالاردىڭ ءوزىن «اتا-بابامىز» دەسەڭ، وزگە ەمەس، ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدەگى بىلگىشتەر «قوي-ەي، ۇيات بولادى» دەپ، بەتتەرى دۋ ەتە تۇسەدى.

tarih

ءبىز «قىتاي» دەپ جۇرگەن حالىق وزدەرىن «حانزۋ» دەيدى. بۇل «حان ۇلتى، حان جۇرتى، حان حالقى» دەگەن ماعىنانى بەرەتىن ءسوز. بۇل اتاۋ ولارعا قىتاي تاريحىنداعى حان پاتشالىعى (ب.ز.ب. 202 ج. قۇرىلىپ، ب.ز. 220 جىلى جويىلعان) تۇسىندا بەرىلدى. سوعان قاراماستان، قىتاي جەرىندە بولعان ارعى-بەرگى حاندىقتار مەن وركەنيەتتەردىڭ ءبارىن قىتايعا مەنشىكتەپ جازىپ، ايتا بەرەدى. وعان ءبىر پەندە «نەگە بۇلاي؟» دەپ جاتقان جوق. كەرىسىنشە، «قىتايدىڭ 5000 جىلدىق وركەنيەت تاريحى بار» دەگەن ءپاتۋانى الەم جۇرتىنىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ بولدى. ال بىزدە بولسا، وركەنيەت تاريحىمىزدى 2000 جىلعا، ءتىپتى شىرقاعاندا 4000 جىلعا اپارساق، وزگە ەمەس، ءوزىمىزدى سەندىرۋ قيىن. نەگە، ءبىز وسىلاي بولىپ قالدىق؟! نەشە عاسىرلىق قۇلدىقتىڭ اسەرى شىعار، بالكىم…

جۋىردا تايۆاننىڭ مەملەكەتتىك تەلەكانالىنىڭ «شەشۋشى ءسات» اتتى باعدارلاماسىندا قازاقستان تۋرالى ارنايى حابار بەرىلدى. تەلەحابارعا جۇرگىزۋشىدەن باسقا، تاريحشى-ارحەولوگ، ورتالىق ازيا زەرتتەۋشى، ساياساتكەر-عالىم قاتىستى. تاريحشى-عالىم اقش-تىڭ اۋە كەڭىستىگى جانە عارىشتىق كەڭىستى زەرتتەۋ ۇلتتىق اگەنتتىگىنىڭ عارىشتان تۇسىرگەن سۋرەتتەرىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، «قازاق جەرىندەگى وركەنيەتتىڭ تاريحى 8 مىڭ جىلدى قۇرايدى» دەپ مالىمدەدى. ال ساياساتكەر-عالىم قازاقستاننىڭ بۇگىنگى ۇشقان قۇستاي دامىعان الەۋەتىن تىلگە تيەك ەتتى. تومەندە ءبىز سول تەلەحاباردىڭ قىسقاشا ستەنوگراممالىق نۇسقاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

جۇرگىزۋشى: ءبىزدىڭ قازىر كورىپ وتىرعانىمىز، NASA-نىڭ (National Aeronautics and Space Administration) تۇسىرگەن سۋرەتى. بۇل قازاق دالاسىنداعى كولەمى جاعىنان ەڭ ۇلكەن، ادام قولىمەن جاسالعان بەلگىلەر. ياعني ءبىز بىلەتىن ناكاس سىزىقتارى سياقتى ادەتتە جاي كوزگە كورىنبەيتىن، بىراق اسپاننان تومەنگە قاراي نەمەسە سپۋتنيك كارتاسىنان قاراعاندا، كونە داۋىردەگى ادامداردان جەر شارىندا قالدىرعان تۇسىنىكسىز جۇمباق كۇيىندە قالعان بەلگىلەر. سوندا، وسى بەدەر-بەلگىلەرىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

تاريحشى: NASA-نىڭ اقپاراتتىق قۇرالدارىندا جاريالاعان قازاق دالاسىنداعى جۇمباق كۇيىندە قالىپ كەلە جاتقان بەلگىلەردىڭ سۋرەتىن كورىپ، كوپتەگەن عالىمدار قاتتى تاڭ قالعان. عالىمداردىڭ بىلۋىنشە، ناكاس سىزىعى جايدان-جاي پايدا بولماعان. وسى سپۋتنيكتىك كارتادان قاراعاندا، قازاق جەرىندە 260-تان استام بەلگىلەردىڭ سۋرەتتەرىن انىق كورۋگە بولادى. توپىراقتان ءۇيىلىپ جاسالعان كوپتەگەن توبەلەردىڭ پوشىمى ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس. كەيبىر سىزىقتاردىڭ ءبىر-بىرىنە سايكەستىگى دە، استە كەزدەيسوق ەمەس. ءاربىر سىزىقتاردىڭ ۇزىندىعى جانە ەنى 200 مەتر بولىپ كەلەدى. NASA 110 توپىراق توبەدەن قۇرالعان دوڭگەلەك نەمەسە ءتورت بۇرىشتى بەلگىلەر جانە اعىلشىن تىلىندە «ح» ارىپىنە ۇقساس كەلگەن بەلگىلەردى بايقالعان. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا NASA بۇل بەلگىلەردى 2013 جىلى بايقاعانى تۋرالى ايتادى. Google cايتىنىڭ كارتاسىنان دا ءبىر ەرەكشە تاڭعالارلىق جاڭالىق بايقالدى. ول جەردەن دە قازاق دالاسىنان 46-ى بەس جۇلدىزدى شەڭبەردى انىقتاپ كورۋگە بولادى. بۇل كورىنىس عالىمداردىڭ قازاق دالاسىنا دەگەن ۇلكەن قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىر. كەيىن عالىمدار سپۋتنيك ارقىلى 260 توبەشىكتەردى انىق بايقادى. بۇل ايتىپ وتىرعان توبەشىكتەر اعاش جانە توپىراقتان ءۇيىپ جاسالعان. عالىمدار تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، بۇل توبەشىكتەردىڭ 8000 جىل بۇرىن پايدا بولعانىن ايتىپ وتىر. بۇل توبەلەردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىكتەرى، بارلىعى بيىكتىگى – 3 مەتر، ال ەنى 1,8 مەتر. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگىن ايتاتىن بولساق، ول تابيعي اپاتتىق جاعدايلارعا ءتوزىمدى بولىپ كەلەدى. انىقتاپ ايتقاندا، بۇل توبەشىكتەردىڭ ارالىعىندا ارنايى ارنالاردىڭ بولۋى. بۇل ءۇش بۇرىش، ءتورت بۇرىش، بەس جۇلدىزدى بۇرىشتاردىڭ سىزىقتارى دالمە-ءدال كەسكىندەلگەن. 8000 جىل بۇرىن اۋىر تەحنيكا قۇرالدارى مۇلدەم بولماعان جاعدايدا، وسى سىزىقتاردى قالاي دالمە-ءدال كەسكىندەگەنىن عالىمدار دا ءتۇسىندىرىپ ايتا الماي وتىر. مىنە، بۇل قازاق دالاسىنداعى ءبىر جۇمباق بولىپ قالىپ وتىر.

kazak-tarihy

دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، (قازاقتىڭ) 1600 جىلدان بەرگى تاريحى انىقتاپ جازىلعان. ال ودان بۇرىنعى تاريحتا قازاق ۇلتى كوشپەندى مالشى رەتىندە قالىپتاسىپ، ەشقانداي ءبىلىم جانە عىلىمدا ولار تۋرالى دەرەك قالماعان. تاعى ءبىر قىزىق جاعداي، 2012 جىلى قازاقستانداعى بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان عارىشقا ۇشقان عارىش كەمەسىنىڭ ماڭىنان اسپاندا بەس جەردەن ۇلكەن جۇلدىز پايدا بولعان. سونىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ الماتى قالاسىنىڭ ماڭىنان اسپاندا بەلگىسىز ءبىر الىپ جارىق ساۋلە كورىنگەن. بۇل كورىنىس 2 مينۋت 43 سەكۋنتتان كەيىن كوزدەن عايىپ بولعان. عالىمدار بۇل قۇبىلىستى اسكەري پوليگون جاتتىعۋلارىمەن بايلانىستىرۋعا تىرىسقانىمەن، بىراق شىندىعىنا كەلگەندە، بۇل مۇلدەم وعان سايكەس كەلمەيدى. قازاق دالاسىنىڭ اسپانى مەن جەرىنىڭ بەتىندە بايقالعان وسىنداي تاڭعاجايىپ قۇبىلىستار شەتەلدىك عالىمداردىڭ قاتتى قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزۋدا. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن باتىسىنداعى كيىك دەگەن جانۋاردىڭ توپتاپ قىرىلۋ سەبەپتەرى دە انىقتالمادى. ءۇش ايدىڭ ىشىندە 64000 مىڭ باس قىرىلىپ، بەيۋاز جانۋاردىڭ تۇبەگەيلى جويىلۋىنا اكەلىپ سوقتى. ءبىر قىزىعى، كيىكتىڭ تەك انالىقتارى عانا جاپپاي قىرىلعان. 2013 جىلدىڭ مامىر ايىندا ءتورت كۇننىڭ ىشىندە 60 مىڭ باس قىرىلدى. ولگەن اڭنىڭ دەنەلەرىندە ەش قانداي تابيعي اپات نەمەسە جۇقپالى اۋرۋدىڭ بەلگىلەرى بايقالماعان. وسى جوعارىدا ايتىلعان قۇبىلىستاردان قازاق دالاسىنىڭ قۇپياعا تولى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى.

ساياساتكەر: دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازاقتار دالا حالىقتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ەر جۇرەگى بولىپ ەسەپتەلەدى. قازاق حالقىنىڭ بۇل ەرەكشە قاسيەتىن تاريحتا شىڭعىس حان دا مويىنداعان. باسقا ءبىر دەرەكتەردىڭ مالىمەتىنشە، رەسەي پاتشالىعى زامانىندا قازاقتىڭ سوعىستا الدىڭعى شەپتە جىبەرىلۋى دە، قازاق حالقىنىڭ ەر جۇرەك ەكەنىن مويىنداتقان. كەيىنگى دەرەكتەردە، ياعني 1941-1945 جىلعى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىندا دا الدىڭعى شەپتە كوبىندە قازاقتار بولعان. قىتاي دەرەكتەرىندە قازاقتار تۇركىلەردىڭ ۇرپاعى ەمەس، ولار وزىنشە دارا ەر جۇرەك حالىق بولعان دەلىنەدى.

بۇگىنگى تاڭدا قازاقتاردىڭ كوشپەندى، دالالىق ۇلت بولعاندىعىنىڭ ءبىر بەلگىسى – ساياتشىلىق ونەرى. بۇل – كوشپەلى قازاق حالقىنىڭ نەگىزگى كورنەكتى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى. بۇل قۇسبەگىلىك ونەر قازاق حالقىنىڭ ءورشىل رۋحى مەن قايسارلىعىن كورسەتەدى. بۇركىتتىڭ تۇرلەرى وتە كوپ. بايقاساڭىز، قازاقستان دۇنيەجۇزى بويىنشا جەر كولەمى جاعىنان 9-ورىندا تۇر. الەمدەگى ەڭ ءىرى قۇرلىق مەملەكەت. ءبىز قولدا بار مالىمەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ تاريحتا كوشپەندى ۇلت بولعانىن بىلەمىز. قازىر ولار قۇرىپ وتىرعان مەملەكەت، ولاردىڭ سالعان قالالارىنا تاڭ قالماسقا امال جوق. ول ەلدىڭ كىسى باسىنا شاققانداعى ورتاشا جىلدىق تابىسى 15 000 اقش دوللارى، بۇل كورسەتكىش تايۆان حالقىنىڭ جىلدىق جەكە كىرىسىمەن پارا-پار. سونداي-اق قازاقستاننىڭ مۇناي قورى وتە مول. ال قازىرگى قازاق ەلىنىڭ ەلورداسى – استانا قالاسى زاماناۋي، وتە دامىعان قالا. قازاقستان استاناسىن كوشىرىپ، قىسقا عانا ون شاقتى جىلدا 154 ميلليارد اقش دوللارىنا استانا قالاسىن سالدى. قازىرگى كەزدە قازاقستانعا كوپتەگەن تاياۋ شىعىس ەلدەرى ينۆەستيتسيا سالۋدا، سونىمەن قاتار جاپونيا، اقش ەلدەرى قازاقستانعا كەلىپ، كاسىپورىندار اشىپ جاتىر. دەگەنمەن، بارىنەن دە قىتايمەن ساۋدا-ەكونوميكا كورسەتكىشتەرى وتە جوعارى. قىتايدىڭ ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى ەلدەرگە قاراتقان «ءبىر ءوڭىر – ءبىر جول» باعدارلاماسى مەن «باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا» باعدارلاماسىنا بايلانىستى قازاقستاندا تەمىر جول مەن كولىك جولدارى كوپتەپ سالىنۋدا. سونداي-اق قازىر جۇرت قازاقستاندى «ورتالىق ازيانىڭ دۋبايى» دەپ اتايدى. بۇل ەل – قىتايدى ەۋروپا مەن جالعاستىراتىن نەگىزگى وتكەلدىڭ ءبىرى. قازىر جاپونيا جانتالاسىپ ورتالىق ازيامەن قارىم-قاتىناستى نىعايتۋعا تىرىسۋدا. بۇل – جاپونيانىڭ ورتا ازيانى قىتايعا قارسى قويۋ ساياساتىنىڭ ءبىرى. قىسقاسى، قازاقستان تەك ازيانىڭ عانا ەمەس، بۇكىل الەمنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزىپ وتىرعان مەملەكەت. قازىرگى تاڭدا قحر شىعىس ازياداعى مەملەكەتتەرگە ونشا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىرعان جوق، ونىڭ نەگىزگى نازارى ورتالىق ازيادا. مۇنىڭ نەگىزگى بەلگىلەرى – ۇلى جىبەك جولىنداعى مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناستاردى دامىتۋىنان بايقالادى.

مىنە، تەلەحابارداعى اڭگىمەنىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسى. ال ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، ءوز جەرىمىزدەگى وسىناۋ عاجايىپ وركەنيەت ىزدەرىن ءوزىمىز نەگە زەرتتەمەيمىز؟ قىتاي عالىمىنىڭ ايتۋىنشا، قازاق دالاسىنداعى اسپاننان بايقالعان الىپ «قۇرىلىس» ۇلكەندىگى مەن تاريحى، ءمان-ماعىناسى جاعىنان ۇلى قىتاي قابىرعاسى مەن مىسىر پيراميدالارىن جولعا تاستاپ كەتەتىن كورىنەدى. ءارى ونىڭ تاريحى 8 مىڭ جىلدى قۇرايتىنىن NASA عالىمدارى دا، تايۆاندىق قىتاي عالىمدارى دا مويىنداپ وتىر. وزىمىزدە عارىش ايلاعى جۇمىس ىستەپ تۇر. بىزدىكى ەندى نە تۇرىس؟! 8 مىڭ جىلدىق وركەنيەت تاريحىمىزدى دالەلدەپ، الەم جۇرتىنان ءسۇيىنشى سۇرايىق!..

دۇكەن ءماسىمحانۇلى، 
پروفەسسور

"جاس قازاق" گازەتى

 

پىكىرلەر