Qazaqtyń 8 myń jyldyq tarıhy bar

6163
Adyrna.kz Telegram

Bul týraly taıvandyq ǵalymdar málimdedi.

Ejelgi tas dáýiri – adamzat tarıhyndaǵy eń mańyzdy kezeńderdiń biri.
Afrıkadan tabylǵan sońǵy materıaldar negizinde adamzat ómirindegi eń ilki kezeńdi qamtıtyn ejelgi dáýir bul kúnde «oldýveı» dáýiri dep atalady. Ol (b.j.b.) 2,5 mln jyldan bastalady.

Ejelgi tas dáýiriniń odan keıingi eki kezeńi – 800 myń jyldan 140 myń jylǵa deıingi dáýirdi qamtıdy. Kóptegen zertteýshiler orta paleolıtti bizdiń zamanymyzdan burynǵy (b.z.b) 140-40 myń jyldyqtarǵa jatqyzady. Sońǵy tas dáýiri 40 myń jyldyqtan, 12 myń jyldyqqa deıingi ýaqytqa sáıkes keledi eken.

Adamzat tarıhy týraly dinniń aıtary basqa. Al dinı emes, pánı tarıhshy- ǵalymdar adamzat tarıhynyń áleýmettik-ekonomıkalyq damý kezeńderin -tas dáýiri, mys dáýiri  dep, uzaq-uzaq, iri — iri kezeńderge bólip qarastyrady.

Al bizdiń arheolog-tarıhshylarymyz Qazaqstan jerinde ejelgi adamnyń qazyndy qaldyqtary ázirge kezdese qoımaǵanyna qaramastan, olardyń meken etken aýdandarynyń biri – Qarataý jotasy bolǵanyn anyqtap otyr. Arys ózeni jaǵasyndaǵy Kishi Qarataý jotasynyń soltústik-shyǵys bóliginde júrgizilgen arheologııalyq qazba jumystary kezinde ertedegi adamdardyń eńbek quraldary bolyp tabylatyn. Irili-usaqty shaqpaq tastardyń tabylýy osyǵan aıqyn dálel bola alady. Qarataýdyń alǵashqy turǵyndary ot jaǵyp, ony sóndirmeı ustaı bilgen. Olar ań aýlaýmen, tamaq bolatyn ósimdikterdi jınaýmen shuǵyldanǵan. Ortalyq Qazaqstan jerindegi qazbalarǵa qaraǵanda, osy mańda ornalasqan ejelgi adamdar eńbekke tas quraldaryn keńinen paıdalanǵan. Olar tastardy úshkirlep, úlken-úlken qyrǵyshtar, ártúrli dóńgelek quraldar jasap, qajetterińe jarata bilgen.

B.z.b. 2 myń jyldyqtyń ortasynda Qazaqstan jerindegi taıpalar qola zattaryn jasaýdy meńgergen. Qazaqstan jerinde tústi metaldar óńdeýge, ásirese mal ósirýge myqtap kóńil bólgen. Sóıtip, b.z.b. 2 myń jyldyqtyń aıaǵynda – I myń jyldyqtyń basynda dala halyqtary sharýashylyqtyń jańa túri – kóshpeli mal sharýashylyǵyna aýysady.

Mine, bul qazaq jeriniń ejelgi tarıhy týraly bizdegi ábden qalyptasqan uǵym. Iaǵnı bizdiń jyl sanaýymyzdan eki myń jyl buryn ejelgi qazaq jeri – tas, qola dáýirin bastan keship jatqan-mys. Al ózge jurttar tas, qola dáýirin árisi 140 myń, berisi 40 myń jyldyń aldynda bastarynan ótkerip jatypty. Bizge olaı dep aıtý, bir túrli uıat sııaqty. Tipti qazaq handyǵy qurylýdyń aldyndaǵy ejelgi túrki taıpalardyń ózin «ata-babamyz» deseń, ózge emes, ózimizdiń ishimizdegi bilgishter «qoı-eı, uıat bolady» dep, betteri dý ete túsedi.

tarih

Biz «qytaı» dep júrgen halyq ózderin «hanzý» deıdi. Bul «han ulty, han jurty, han halqy» degen maǵynany beretin sóz. Bul ataý olarǵa qytaı tarıhyndaǵy Han patshalyǵy (b.z.b. 202 j. qurylyp, b.z. 220 jyly joıylǵan) tusynda berildi. Soǵan qaramastan, qytaı jerinde bolǵan arǵy-bergi handyqtar men órkenıetterdiń bárin qytaıǵa menshiktep jazyp, aıta beredi. Oǵan bir pende «nege bulaı?» dep jatqan joq. Kerisinshe, «qytaıdyń 5000 jyldyq órkenıet tarıhy bar» degen pátýany álem jurtynyń sanasyna sińirip boldy. Al bizde bolsa, órkenıet tarıhymyzdy 2000 jylǵa, tipti shyrqaǵanda 4000 jylǵa aparsaq, ózge emes, ózimizdi sendirý qıyn. Nege, biz osylaı bolyp qaldyq?! Neshe ǵasyrlyq quldyqtyń áseri shyǵar, bálkim…

Jýyrda Taıvannyń memlekettik telekanalynyń «Sheshýshi sát» atty baǵdarlamasynda Qazaqstan týraly arnaıy habar berildi. Telehabarǵa júrgizýshiden basqa, tarıhshy-arheolog, Ortalyq Azııa zertteýshi, saıasatker-ǵalym qatysty. Tarıhshy-ǵalym AQSh-tyń Áýe keńistigi jáne ǵaryshtyq keńisti zertteý ulttyq agenttiginiń ǵaryshtan túsirgen sýretterine silteme jasaı otyryp, «Qazaq jerindegi órkenıettiń tarıhy 8 myń jyldy quraıdy» dep málimdedi. Al saıasatker-ǵalym Qazaqstannyń búgingi ushqan qustaı damyǵan áleýetin tilge tıek etti. Tómende biz sol telehabardyń qysqasha stenogrammalyq nusqasyn nazarlaryńyzǵa usynamyz.

Júrgizýshi: Bizdiń qazir kórip otyrǵanymyz, NASA-nyń (National Aeronautics and Space Administration) túsirgen sýreti. Bul qazaq dalasyndaǵy kólemi jaǵynan eń úlken, adam qolymen jasalǵan belgiler. Iaǵnı biz biletin nakas syzyqtary sııaqty ádette jaı kózge kórinbeıtin, biraq aspannan tómenge qaraı nemese spýtnık kartasynan qaraǵanda, kóne dáýirdegi adamdardan jer sharynda qaldyrǵan túsiniksiz jumbaq kúıinde qalǵan belgiler. Sonda, osy beder-belgilerin qalaı túsinýge bolady?

Tarıhshy: NASA-nyń aqparattyq quraldarynda jarııalaǵan qazaq dalasyndaǵy jumbaq kúıinde qalyp kele jatqan belgilerdiń sýretin kórip, kóptegen ǵalymdar qatty tań qalǵan. Ǵalymdardyń bilýinshe, nakas syzyǵy jaıdan-jaı paıda bolmaǵan. Osy spýtnıktik kartadan qaraǵanda, qazaq jerinde 260-tan astam belgilerdiń sýretterin anyq kórýge bolady. Topyraqtan úıilip jasalǵan kóptegen tóbelerdiń poshymy bir-birine óte uqsas. Keıbir syzyqtardyń bir-birine sáıkestigi de, áste kezdeısoq emes. Árbir syzyqtardyń uzyndyǵy jáne eni 200 metr bolyp keledi. NASA 110 topyraq tóbeden quralǵan dóńgelek nemese tórt buryshty belgiler jáne aǵylshyn tilinde «H» áripine uqsas kelgen belgilerdi baıqalǵan. Buqaralyq aqparat quraldarynda NASA bul belgilerdi 2013 jyly baıqaǵany týraly aıtady. Google caıtynyń kartasynan da bir erekshe tańǵalarlyq jańalyq baıqaldy. Ol jerden de qazaq dalasynan 46-y bes juldyzdy sheńberdi anyqtap kórýge bolady. Bul kórinis ǵalymdardyń qazaq dalasyna degen úlken qyzyǵýshylyǵyn týdyryp otyr. Keıin ǵalymdar spýtnık arqyly 260 tóbeshikterdi anyq baıqady. Bul aıtyp otyrǵan tóbeshikter aǵash jáne topyraqtan úıip jasalǵan. Ǵalymdar tarıhı derekterge súıene otyryp, bul tóbeshikterdiń 8000 jyl buryn paıda bolǵanyn aıtyp otyr. Bul tóbelerdiń taǵy bir erekshelikteri, barlyǵy bıiktigi – 3 metr, al eni 1,8 metr. Taǵy bir ereksheligin aıtatyn bolsaq, ol tabıǵı apattyq jaǵdaılarǵa tózimdi bolyp keledi. Anyqtap aıtqanda, bul tóbeshikterdiń aralyǵynda arnaıy arnalardyń bolýy. Bul úsh burysh, tórt burysh, bes juldyzdy buryshtardyń syzyqtary dálme-dál keskindelgen. 8000 jyl buryn aýyr tehnıka quraldary múldem bolmaǵan jaǵdaıda, osy syzyqtardy qalaı dálme-dál keskindegenin ǵalymdar da túsindirip aıta almaı otyr. Mine, bul qazaq dalasyndaǵy bir jumbaq bolyp qalyp otyr.

kazak-tarihy

Derekterge súıensek, (qazaqtyń) 1600 jyldan bergi tarıhy anyqtap jazylǵan. Al odan burynǵy tarıhta qazaq ulty kóshpendi malshy retinde qalyptasyp, eshqandaı bilim jáne ǵylymda olar týraly derek qalmaǵan. Taǵy bir qyzyq jaǵdaı, 2012 jyly Qazaqstandaǵy Baıqońyr ǵarysh aılaǵynan ǵaryshqa ushqan ǵarysh kemesiniń mańynan aspanda bes jerden úlken juldyz paıda bolǵan. Sonymen birge Qazaqstannyń Almaty qalasynyń mańynan aspanda belgisiz bir alyp jaryq sáýle kóringen. Bul kórinis 2 mınýt 43 sekýnttan keıin kózden ǵaıyp bolǵan. Ǵalymdar bul qubylysty áskerı polıgon jattyǵýlarymen baılanystyrýǵa tyrysqanymen, biraq shyndyǵyna kelgende, bul múldem oǵan sáıkes kelmeıdi. Qazaq dalasynyń aspany men jeriniń betinde baıqalǵan osyndaı tańǵajaıyp qubylystar sheteldik ǵalymdardyń qatty qyzyǵýshylyǵyn týǵyzýda. Qazaqstannyń ońtústigi men batysyndaǵy kıik degen janýardyń toptap qyrylý sebepteri de anyqtalmady. Úsh aıdyń ishinde 64000 myń bas qyrylyp, beıýaz janýardyń túbegeıli joıylýyna ákelip soqty. Bir qyzyǵy, kıiktiń tek analyqtary ǵana jappaı qyrylǵan. 2013 jyldyń mamyr aıynda tórt kúnniń ishinde 60 myń bas qyryldy. Ólgen ańnyń denelerinde esh qandaı tabıǵı apat nemese juqpaly aýrýdyń belgileri baıqalmaǵan. Osy joǵaryda aıtylǵan qubylystardan qazaq dalasynyń qupııaǵa toly ekenin ańǵarýǵa bolady.

Saıasatker: Derekterge qaraǵanda, qazaqtar dala halyqtarynyń ishindegi eń er júregi bolyp esepteledi. Qazaq halqynyń bul erekshe qasıetin tarıhta Shyńǵys han da moıyndaǵan. Basqa bir derekterdiń málimetinshe, Reseı patshalyǵy zamanynda qazaqtyń soǵysta aldyńǵy shepte jiberilýi de, qazaq halqynyń er júrek ekenin moıyndatqan. Keıingi derekterde, ıaǵnı 1941-1945 jylǵy Ekinshi dúnıejúzilik soǵysynda da aldyńǵy shepte kóbinde qazaqtar bolǵan. Qytaı derekterinde qazaqtar túrkilerdiń urpaǵy emes, olar ózinshe dara er júrek halyq bolǵan delinedi.

Búgingi tańda qazaqtardyń kóshpendi, dalalyq ult bolǵandyǵynyń bir belgisi – saıatshylyq óneri. Bul – kóshpeli qazaq halqynyń negizgi kórnekti belgileriniń biri. Bul qusbegilik óner qazaq halqynyń órshil rýhy men qaısarlyǵyn kórsetedi. Búrkittiń túrleri óte kóp. Baıqasańyz, Qazaqstan dúnıejúzi boıynsha jer kólemi jaǵynan 9-orynda tur. Álemdegi eń iri qurlyq memleket. Biz qolda bar málimetterge súıene otyryp, qazaq halqynyń tarıhta kóshpendi ult bolǵanyn bilemiz. Qazir olar quryp otyrǵan memleket, olardyń salǵan qalalaryna tań qalmasqa amal joq. Ol eldiń kisi basyna shaqqandaǵy ortasha jyldyq tabysy 15 000 AQSh dollary, bul kórsetkish Taıvan halqynyń jyldyq jeke kirisimen para-par. Sondaı-aq Qazaqstannyń munaı qory óte mol. Al qazirgi qazaq eliniń Elordasy – Astana qalasy zamanaýı, óte damyǵan qala. Qazaqstan astanasyn kóshirip, qysqa ǵana on shaqty jylda 154 mıllıard AQSh dollaryna Astana qalasyn saldy. Qazirgi kezde Qazaqstanǵa kóptegen Taıaý Shyǵys elderi ınvestıııa salýda, sonymen qatar Japonııa, AQSh elderi Qazaqstanǵa kelip, kásiporyndar ashyp jatyr. Degenmen, bárinen de Qytaımen saýda-ekonomıka kórsetkishteri óte joǵary. Qytaıdyń Uly Jibek joly boıyndaǵy elderge qaratqan «Bir óńir – bir jol» baǵdarlamasy men «Batys Qytaı – Batys Eýropa» baǵdarlamasyna baılanysty Qazaqstanda temir jol men kólik joldary kóptep salynýda. Sondaı-aq qazir jurt Qazaqstandy «Ortalyq Azııanyń Dýbaıy» dep ataıdy. Bul el – Qytaıdy Eýropa men jalǵastyratyn negizgi ótkeldiń biri. Qazir Japonııa jantalasyp Ortalyq Azııamen qarym-qatynasty nyǵaıtýǵa tyrysýda. Bul – Japonııanyń Orta Azııany Qytaıǵa qarsy qoıý saıasatynyń biri. Qysqasy, Qazaqstan tek Azııanyń ǵana emes, búkil álemniń qyzyǵýshylyǵyn týǵyzyp otyrǵan memleket. Qazirgi tańda QHR Shyǵys Azııadaǵy memleketterge onsha qyzyǵýshylyq tanytyp otyrǵan joq, onyń negizgi nazary Ortalyq Azııada. Munyń negizgi belgileri – Uly Jibek jolyndaǵy memlekettermen qarym-qatynastardy damytýynan baıqalady.

Mine, telehabardaǵy áńgimeniń uzyn-yrǵasy osy. Al bizdiń aıtpaǵymyz, óz jerimizdegi osynaý ǵajaıyp órkenıet izderin ózimiz nege zerttemeımiz? Qytaı ǵalymynyń aıtýynsha, Qazaq dalasyndaǵy aspannan baıqalǵan alyp «qurylys» úlkendigi men tarıhy, mán-maǵynasy jaǵynan Uly Qytaı qabyrǵasy men Mysyr pıramıdalaryn jolǵa tastap ketetin kórinedi. Ári onyń tarıhy 8 myń jyldy quraıtynyn NASA ǵalymdary da, taıvandyq qytaı ǵalymdary da moıyndap otyr. Ózimizde ǵarysh aılaǵy jumys istep tur. Bizdiki endi ne turys?! 8 myń jyldyq órkenıet tarıhymyzdy dáleldep, álem jurtynan súıinshi suraıyq!..

Dúken Másimhanuly, 
professor

"Jas qazaq" gazeti

 

Pikirler