Qazaqtyŋ 8 myŋ jyldyq tarihy bar

Būl turaly taivandyq ǧalymdar mälımdedı. Ejelgı tas däuırı – adamzat tarihyndaǧy eŋ maŋyzdy kezeŋderdıŋ bırı. Afrikadan tabylǧan soŋǧy materialdar negızınde adamzat ömırındegı eŋ ılkı kezeŋdı qamtityn ejelgı däuır būl künde «olduvei» däuırı dep atalady. Ol (b.j.b.) 2,5 mln jyldan bastalady. Ejelgı tas däuırınıŋ odan keiıngı ekı kezeŋı – 800 myŋ jyldan 140 myŋ jylǧa deiıngı däuırdı qamtidy. Köptegen zertteuşıler orta paleolittı bızdıŋ zamanymyzdan būrynǧy (b.z.b) 140-40 myŋ jyldyqtarǧa jatqyzady. Soŋǧy tas däuırı 40 myŋ jyldyqtan, 12 myŋ jyldyqqa deiıngı uaqytqa säikes keledı eken. Adamzat tarihy turaly dınnıŋ aitary basqa. Al dıni emes, päni tarihşy- ǧalymdar adamzat tarihynyŋ äleumettık-ekonomikalyq damu kezeŋderın -tas däuırı, mys däuırı  dep, ūzaq-ūzaq, ırı — ırı kezeŋderge bölıp qarastyrady.

Al bızdıŋ arheolog-tarihşylarymyz Qazaqstan jerınde ejelgı adamnyŋ qazyndy qaldyqtary äzırge kezdese qoimaǧanyna qaramastan, olardyŋ meken etken audandarynyŋ bırı – Qaratau jotasy bolǧanyn anyqtap otyr. Arys özenı jaǧasyndaǧy Kışı Qaratau jotasynyŋ soltüstık-şyǧys bölıgınde jürgızılgen arheologiialyq qazba jūmystary kezınde ertedegı adamdardyŋ eŋbek qūraldary bolyp tabylatyn. Irılı-ūsaqty şaqpaq tastardyŋ tabyluy osyǧan aiqyn dälel bola alady. Qarataudyŋ alǧaşqy tūrǧyndary ot jaǧyp, ony söndırmei ūstai bılgen. Olar aŋ aulaumen, tamaq bolatyn ösımdıkterdı jinaumen şūǧyldanǧan. Ortalyq Qazaqstan jerındegı qazbalarǧa qaraǧanda, osy maŋda ornalasqan ejelgı adamdar eŋbekke tas qūraldaryn keŋınen paidalanǧan. Olar tastardy üşkırlep, ülken-ülken qyrǧyştar, ärtürlı döŋgelek qūraldar jasap, qajetterıŋe jarata bılgen.

B.z.b. 2 myŋ jyldyqtyŋ ortasynda Qazaqstan jerındegı taipalar qola zattaryn jasaudy meŋgergen. Qazaqstan jerınde tüstı metaldar öŋdeuge, äsırese mal ösıruge myqtap köŋıl bölgen. Söitıp, b.z.b. 2 myŋ jyldyqtyŋ aiaǧynda – I myŋ jyldyqtyŋ basynda dala halyqtary şaruaşylyqtyŋ jaŋa türı – köşpelı mal şaruaşylyǧyna auysady. Mıne, būl qazaq jerınıŋ ejelgı tarihy turaly bızdegı äbden qalyptasqan ūǧym. Iаǧni bızdıŋ jyl sanauymyzdan ekı myŋ jyl būryn ejelgı qazaq jerı – tas, qola däuırın bastan keşıp jatqan-mys. Al özge jūrttar tas, qola däuırın ärısı 140 myŋ, berısı 40 myŋ jyldyŋ aldynda bastarynan ötkerıp jatypty. Bızge olai dep aitu, bır türlı ūiat siiaqty. Tıptı qazaq handyǧy qūryludyŋ aldyndaǧy ejelgı türkı taipalardyŋ özın «ata-babamyz» deseŋ, özge emes, özımızdıŋ ışımızdegı bılgışter «qoi-ei, ūiat bolady» dep, betterı du ete tüsedı. Bız «qytai» dep jürgen halyq özderın «hanzu» deidı. Būl «han ūlty, han jūrty, han halqy» degen maǧynany beretın söz. Būl atau olarǧa qytai tarihyndaǧy Han patşalyǧy (b.z.b. 202 j. qūrylyp, b.z. 220 jyly joiylǧan) tūsynda berıldı. Soǧan qaramastan, qytai jerınde bolǧan arǧy-bergı handyqtar men örkenietterdıŋ bärın qytaiǧa menşıktep jazyp, aita beredı. Oǧan bır pende «nege būlai?» dep jatqan joq. Kerısınşe, «qytaidyŋ 5000 jyldyq örkeniet tarihy bar» degen pätuany älem jūrtynyŋ sanasyna sıŋırıp boldy. Al bızde bolsa, örkeniet tarihymyzdy 2000 jylǧa, tıptı şyrqaǧanda 4000 jylǧa aparsaq, özge emes, özımızdı sendıru qiyn. Nege, bız osylai bolyp qaldyq?! Neşe ǧasyrlyq qūldyqtyŋ äserı şyǧar, bälkım…

Juyrda Taivannyŋ memlekettık telekanalynyŋ «Şeşuşı sät» atty baǧdarlamasynda Qazaqstan turaly arnaiy habar berıldı. Telehabarǧa jürgızuşıden basqa, tarihşy-arheolog, Ortalyq Aziia zertteuşı, saiasatker-ǧalym qatysty. Tarihşy-ǧalym AQŞ-tyŋ Äue keŋıstıgı jäne ǧaryştyq keŋıstı zertteu ūlttyq agenttıgınıŋ ǧaryştan tüsırgen suretterıne sılteme jasai otyryp, «Qazaq jerındegı örkeniettıŋ tarihy 8 myŋ jyldy qūraidy» dep mälımdedı. Al saiasatker-ǧalym Qazaqstannyŋ bügıngı ūşqan qūstai damyǧan äleuetın tılge tiek ettı. Tömende bız sol telehabardyŋ qysqaşa stenogrammalyq nūsqasyn nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.

Jürgızuşı: Bızdıŋ qazır körıp otyrǧanymyz, NASA-nyŋ (National Aeronautics and Space Administration) tüsırgen suretı. Būl qazaq dalasyndaǧy kölemı jaǧynan eŋ ülken, adam qolymen jasalǧan belgıler. Iаǧni bız bıletın nakas syzyqtary siiaqty ädette jai közge körınbeitın, bıraq aspannan tömenge qarai nemese sputnik kartasynan qaraǧanda, köne däuırdegı adamdardan jer şarynda qaldyrǧan tüsınıksız jūmbaq küiınde qalǧan belgıler. Sonda, osy beder-belgılerın qalai tüsınuge bolady? Tarihşy: NASA-nyŋ aqparattyq qūraldarynda jariialaǧan qazaq dalasyndaǧy jūmbaq küiınde qalyp kele jatqan belgılerdıŋ suretın körıp, köptegen ǧalymdar qatty taŋ qalǧan. Ǧalymdardyŋ bıluınşe, nakas syzyǧy jaidan-jai paida bolmaǧan. Osy sputniktık kartadan qaraǧanda, qazaq jerınde 260-tan astam belgılerdıŋ suretterın anyq köruge bolady. Topyraqtan üiılıp jasalǧan köptegen töbelerdıŋ poşymy bır-bırıne öte ūqsas. Keibır syzyqtardyŋ bır-bırıne säikestıgı de, äste kezdeisoq emes. Ärbır syzyqtardyŋ ūzyndyǧy jäne enı 200 metr bolyp keledı. NASA 110 topyraq töbeden qūralǧan döŋgelek nemese tört būryşty belgıler jäne aǧylşyn tılınde «H» ärıpıne ūqsas kelgen belgılerdı baiqalǧan. Būqaralyq aqparat qūraldarynda NASA būl belgılerdı 2013 jyly baiqaǧany turaly aitady. Google caitynyŋ kartasynan da bır erekşe taŋǧalarlyq jaŋalyq baiqaldy. Ol jerden de qazaq dalasynan 46-y bes jūldyzdy şeŋberdı anyqtap köruge bolady. Būl körınıs ǧalymdardyŋ qazaq dalasyna degen ülken qyzyǧuşylyǧyn tudyryp otyr. Keiın ǧalymdar sputnik arqyly 260 töbeşıkterdı anyq baiqady. Būl aityp otyrǧan töbeşıkter aǧaş jäne topyraqtan üiıp jasalǧan. Ǧalymdar tarihi derekterge süiene otyryp, būl töbeşıkterdıŋ 8000 jyl būryn paida bolǧanyn aityp otyr. Būl töbelerdıŋ taǧy bır erekşelıkterı, barlyǧy biıktıgı – 3 metr, al enı 1,8 metr. Taǧy bır erekşelıgın aitatyn bolsaq, ol tabiǧi apattyq jaǧdailarǧa tözımdı bolyp keledı. Anyqtap aitqanda, būl töbeşıkterdıŋ aralyǧynda arnaiy arnalardyŋ boluy. Būl üş būryş, tört būryş, bes jūldyzdy būryştardyŋ syzyqtary dälme-däl keskındelgen. 8000 jyl būryn auyr tehnika qūraldary müldem bolmaǧan jaǧdaida, osy syzyqtardy qalai dälme-däl keskındegenın ǧalymdar da tüsındırıp aita almai otyr. Mıne, būl qazaq dalasyndaǧy bır jūmbaq bolyp qalyp otyr. Derekterge süiensek, (qazaqtyŋ) 1600 jyldan bergı tarihy anyqtap jazylǧan. Al odan būrynǧy tarihta qazaq ūlty köşpendı malşy retınde qalyptasyp, eşqandai bılım jäne ǧylymda olar turaly derek qalmaǧan. Taǧy bır qyzyq jaǧdai, 2012 jyly Qazaqstandaǧy Baiqoŋyr ǧaryş ailaǧynan ǧaryşqa ūşqan ǧaryş kemesınıŋ maŋynan aspanda bes jerden ülken jūldyz paida bolǧan. Sonymen bırge Qazaqstannyŋ Almaty qalasynyŋ maŋynan aspanda belgısız bır alyp jaryq säule körıngen. Būl körınıs 2 minut 43 sekunttan keiın közden ǧaiyp bolǧan. Ǧalymdar būl qūbylysty äskeri poligon jattyǧularymen bailanystyruǧa tyrysqanymen, bıraq şyndyǧyna kelgende, būl müldem oǧan säikes kelmeidı. Qazaq dalasynyŋ aspany men jerınıŋ betınde baiqalǧan osyndai taŋǧajaiyp qūbylystar şeteldık ǧalymdardyŋ qatty qyzyǧuşylyǧyn tuǧyzuda. Qazaqstannyŋ oŋtüstıgı men batysyndaǧy kiık degen januardyŋ toptap qyrylu sebepterı de anyqtalmady. Üş aidyŋ ışınde 64000 myŋ bas qyrylyp, beiuaz januardyŋ tübegeilı joiyluyna äkelıp soqty. Bır qyzyǧy, kiıktıŋ tek analyqtary ǧana jappai qyrylǧan. 2013 jyldyŋ mamyr aiynda tört künnıŋ ışınde 60 myŋ bas qyryldy. Ölgen aŋnyŋ denelerınde eş qandai tabiǧi apat nemese jūqpaly aurudyŋ belgılerı baiqalmaǧan. Osy joǧaryda aitylǧan qūbylystardan qazaq dalasynyŋ qūpiiaǧa toly ekenın aŋǧaruǧa bolady.

Saiasatker: Derekterge qaraǧanda, qazaqtar dala halyqtarynyŋ ışındegı eŋ er jüregı bolyp esepteledı. Qazaq halqynyŋ būl erekşe qasietın tarihta Şyŋǧys han da moiyndaǧan. Basqa bır derekterdıŋ mälımetınşe, Resei patşalyǧy zamanynda qazaqtyŋ soǧysta aldyŋǧy şepte jıberıluı de, qazaq halqynyŋ er jürek ekenın moiyndatqan. Keiıngı derekterde, iaǧni 1941-1945 jylǧy Ekınşı düniejüzılık soǧysynda da aldyŋǧy şepte köbınde qazaqtar bolǧan. Qytai derekterınde qazaqtar türkılerdıŋ ūrpaǧy emes, olar özınşe dara er jürek halyq bolǧan delınedı.

Bügıngı taŋda qazaqtardyŋ köşpendı, dalalyq ūlt bolǧandyǧynyŋ bır belgısı – saiatşylyq önerı. Būl – köşpelı qazaq halqynyŋ negızgı körnektı belgılerınıŋ bırı. Būl qūsbegılık öner qazaq halqynyŋ örşıl ruhy men qaisarlyǧyn körsetedı. Bürkıttıŋ türlerı öte köp. Baiqasaŋyz, Qazaqstan düniejüzı boiynşa jer kölemı jaǧynan 9-orynda tūr. Älemdegı eŋ ırı qūrlyq memleket. Bız qolda bar mälımetterge süiene otyryp, qazaq halqynyŋ tarihta köşpendı ūlt bolǧanyn bılemız. Qazır olar qūryp otyrǧan memleket, olardyŋ salǧan qalalaryna taŋ qalmasqa amal joq. Ol eldıŋ kısı basyna şaqqandaǧy ortaşa jyldyq tabysy 15 000 AQŞ dollary, būl körsetkış Taivan halqynyŋ jyldyq jeke kırısımen para-par. Sondai-aq Qazaqstannyŋ mūnai qory öte mol. Al qazırgı qazaq elınıŋ Elordasy – Astana qalasy zamanaui, öte damyǧan qala. Qazaqstan astanasyn köşırıp, qysqa ǧana on şaqty jylda 154 milliard AQŞ dollaryna Astana qalasyn saldy. Qazırgı kezde Qazaqstanǧa köptegen Taiau Şyǧys elderı investisiia saluda, sonymen qatar Japoniia, AQŞ elderı Qazaqstanǧa kelıp, käsıporyndar aşyp jatyr. Degenmen, bärınen de Qytaimen sauda-ekonomika körsetkışterı öte joǧary. Qytaidyŋ Ūly Jıbek joly boiyndaǧy elderge qaratqan «Bır öŋır – bır jol» baǧdarlamasy men «Batys Qytai – Batys Europa» baǧdarlamasyna bailanysty Qazaqstanda temır jol men kölık joldary köptep salynuda. Sondai-aq qazır jūrt Qazaqstandy «Ortalyq Aziianyŋ Dubaiy» dep ataidy. Būl el – Qytaidy Europa men jalǧastyratyn negızgı ötkeldıŋ bırı. Qazır Japoniia jantalasyp Ortalyq Aziiamen qarym-qatynasty nyǧaituǧa tyrysuda. Būl – Japoniianyŋ Orta Aziiany Qytaiǧa qarsy qoiu saiasatynyŋ bırı. Qysqasy, Qazaqstan tek Aziianyŋ ǧana emes, bükıl älemnıŋ qyzyǧuşylyǧyn tuǧyzyp otyrǧan memleket. Qazırgı taŋda QHR Şyǧys Aziiadaǧy memleketterge onşa qyzyǧuşylyq tanytyp otyrǧan joq, onyŋ negızgı nazary Ortalyq Aziiada. Mūnyŋ negızgı belgılerı – Ūly Jıbek jolyndaǧy memlekettermen qarym-qatynastardy damytuynan baiqalady. Mıne, telehabardaǧy äŋgımenıŋ ūzyn-yrǧasy osy. Al bızdıŋ aitpaǧymyz, öz jerımızdegı osynau ǧajaiyp örkeniet ızderın özımız nege zerttemeimız? Qytai ǧalymynyŋ aituynşa, Qazaq dalasyndaǧy aspannan baiqalǧan alyp «qūrylys» ülkendıgı men tarihy, män-maǧynasy jaǧynan Ūly Qytai qabyrǧasy men Mysyr piramidalaryn jolǧa tastap ketetın körınedı. Ärı onyŋ tarihy 8 myŋ jyldy qūraitynyn NASA ǧalymdary da, taivandyq qytai ǧalymdary da moiyndap otyr. Özımızde ǧaryş ailaǧy jūmys ıstep tūr. Bızdıkı endı ne tūrys?! 8 myŋ jyldyq örkeniet tarihymyzdy däleldep, älem jūrtynan süiınşı sūraiyq!.. Düken Mäsımhanūly,  professor "Jas qazaq" gazetı