"دۋمادا كوتەرىسشىلەردىڭ قۇقىعىن قورعاعان دەپۋتاتتار دا بولدى"

3146
Adyrna.kz Telegram

الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن ناۋرىزباي اۋدانىنداعى №188 بەردىبەك سوقپاقباەۆ اتىنداعى مەكتەپتە «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىعىنا وراي «1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ مەملەكەتتىك دۋمادا قارالۋى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى. وعان بەلگىلى جازۋشى، تاريحشى بەيبىت قويشىباي قاتىسىپ، تىڭ تاريحي دەرەكتەرمەن وي ءبولىستى. «1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ تاريحي ءمانىن لايىقتى دارەجەدە تانۋ ءۇشىن، ونى زەرتتەۋ كەزىندە، بارشا قۇجاتتىق بازانى بىرگە قاراستىرۋ ماڭىزدى. زەرتتەۋدە ورىس پارلامەنتى ماتەريالدارى دا بولۋعا ءتيىس. ويتكەنى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءتورتىنشى شاقىرىلعان مەملەكەتتىك دۋماسى كوتەرىلىستىڭ سەبەپ-سالدارلارىن تالقىلاپ، ۇكىمەتكە، مينيسترلىككە، جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەرگە جولدانباق دەپۋتاتتىق ساۋالداردى بەكىتكەن ەدى» دەيدى بەيبىت قويشىباي. IV مەملەكەتتىك دۋمادا بايان­داما جاساعان دەپۋتاتتاردىڭ ءسوزىن العا تارتىپ، ونداعى نازار اۋداراتىن دەرەكتەردى اتاپ كورسەتتى.

beybit-a-a

«1916 جىلعى قازاق ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى جەڭىسكە جەتكەن جوق، بۇل راس. بىراق ول بارشا تۇركىستان ولكەسىندەگى كوتەرىلىستەرمەن بىرگە رەسەي يمپەرياليزمىنىڭ مىزعىماس قامالىن بۇزعان،  مونارحيانىڭ قۇلاۋىنا جول سالعان، پاتشالىققا قارسى جۇمسالعان اسا زور، كۇشتى دە قۋاتتى سوققىلاردىڭ ءبىرى بولدى. سوندىقتان دا ون التىنشى جىل كوتەرىلىسىن زەرتتەۋ، ونى كۇللى سول شاققى اۋقىمىندا، بارشا تۇركى حالىقتارى ىشىندە ورىن العان ۇدەرىستەر اۋقىمىندا، رەسەيدەگى رەۆوليۋتسيالىق-دەموكراتيالىق قوزعالىس اۋقىمىندا قاراستىرۋ ەشقاشان ماڭىزىن جويمايدى. ماسەلەنى مۇنداي كەشەندى تۇردە قاراۋ ارقىلى ءبىز كەشەگى «ۇلتتار تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتىپ، ۇلت ماسەلەسىن شەشتى» دەلىنەتىن بىرلىكتەن، وزبىر كۇش پەن يدەولوگيا بىرىكتىرگەن كەڭەستەر وداعىنان شىعۋعا تىرىسۋىمىزدىڭ سىرىن ۇعا تۇسەمىز».

سونداي-اق، دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىسقان ناۋرىزباي اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى سول كەزدەگى كوتەرىلىس ايماقتارى مەن جەتەكشىلەرىنىڭ ارحيۆتەن الىنعان سۋرەتتەرىن كورمەدەن تاماشالاپ، كوكەيدەگى كوپتەگەن سۇراقتارىن قويىپ، تۇسشىمدى جاۋاپتار الدى. اسىرەسە دۋمادا كوتەرىسشىلەردىڭ قۇقىعىن قورعاعان دەپۋتاتار تۋرالى مالىمەتتەر قىزىقتىردى. ول جونىندە بەيبىت قويشىباي جان-جاقتى بايانداپ بەردى.

d-gelek-stel

«گۋبەرناتوردىڭ ءتۇرلى تەرگەۋ تاسىلدەرىمەن انىقتاعان دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ول «پەتروگرادقا بارىپ، دۋمالىق توپتارعا جول تاپتى دا، مۇسىلمان فراكتسياسى الدىندا تۇركىستانداعى وقيعالاردى بىرجاقتى بۇرمالاپ بايانداپ بەردى. حودجاەۆ ولكەگە دەپۋتاتتارمەن – مۇسىلمان فراكتسياسىنداعى تەۆكەلەۆپەن جانە ترۋدوۆيك كەرەنسكيمەن ورالدى». ءىس جۇزىندە «تاشكەنتتىك سارت ۋبايدۋللا اسادۋللا حودجاەۆ» ول كەزدە ادۆوكات ءارى جاديدتىك سيپاتتاعى ۇلت قوزعالىسىن قولدايتىن وزبەك گازەتىنىڭ رەداكتورى، ەسەرلەرمەن تىعىز بايلانىس جاساپ، مۇسىلمان حالىقتارى اراسىندا رەۆوليۋتسيالىق جۇمىس جۇرگىزىپ جۇرگەن  قايراتكەر بولاتىن. ول پەتروگرادتا مۇسىلمان كوميتەتىندەگى ءوزىنىڭ پىكىرلەسى ءارى ۇزەڭگىلەسى مۇستافا شوقاەۆپەن  بىرگە IV مەملەكەتتىك دۋما مۇشەلەرىن ارالايدى.

hodzhaevsho-ay

ولار بەرگەن اقپاراتتار ناتيجەسىندە مەمدۋما تۇركىستان مەن دالا ولكەلەرىندەگى جەرگىلىكتى جۇرتتى «مايداننىڭ قارا جۇمىستارىنا رەكۆيزيتسيالاۋ» تۋرالى يمپەراتور پارمەنىنە بايلانىستى تۇتانعان كوتەرىلىس جايىن جانە ونى باسۋ بارىسىندا ورىن العان كەلەڭسىزدىكتەردى تىكەلەي ءبىلىپ قايتۋ ءۇشىن ارنايى دەلەگاتسيا جاساقتايدى. دۋما دەلەگاتسياسىنىڭ باسشىلىعىنا دۋمالىق وپپوزيتسيا ليدەرلەرىنىڭ ءبىرى، «ەڭبەكشىلدەر» («ترۋدوۆيكتەر») توبىنىڭ سەركەسى الەكساندر فەدوروۆيچ كەرەنسكي مەن دۋمانىڭ ءتورت شاقىرىلىمىندا دا دەپۋتات بولىپ سايلانعان قارت قايراتكەر،  مۇسىلماندار فراكتسياسىنىڭ توراعاسى قۇتلى-مۇحاممەد باتىرگەرەيۇلى تەۆكەلەۆ ەندى.

tevkelev

دەلەگاتسيا ولكەدە كوپتەگەن ادامدارمەن كەزدەستى. ءانديجاندا  شىلدەنىڭ باسىندا عانا «تۇركىستان ءۇنى» گازەتى اشىلعان-تىن. ونىڭ قۇرىلتايشىسى جانە رەداكتورى ءانديجان سوعىس-ونەركاسىپ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، ءۇي يەلەنۋشى، ومارتا قوجاسى، ءوزارا كومەك قوعامىنىڭ توراعاسى اناستاسي چايكين ەدى، گازەتتە ونىڭ تۋعان ءىنىسى، سوتسيال-رەۆوليۋتسيالىق پارتيا مۇشەسى رەتىندە قۋعىن كورىپ، ياكۋتياعا جەر اۋدارىلعان، ودان استراحانعا، اقىرى اعاسى تۇراتىن انديجانعا كەلگەن ەسەر ۆاديم چايكين ىستەيتىن. سولارمەن تىعىز قارىم-قاتىناستاعى انديجاندىق مۇعالىم، اعارتۋشى، بولاشاق تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسى ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ حاتشىسى، كەڭەستىك تۇركىستاننىڭ جەر مەكەمەسى قىزمەتكەرى، شىعىستانۋشى-عالىم، زەرتتەۋشى  قوڭىرقوجا قوجىقوۆ اسكەري ەكسپەديتسيانىڭ حالىقتى قالاي قىرعىنعا ۇشىراتقانىن دايەكتەيتىن كوپتەگەن دەرەك جيناعان. سول ماتەريالداردى بايىرعى پارتيالاسى چايكينگە مۇستافامەن بىرگە قوناققا كەلگەن كەرەنسكيگە تاپسىردى. ولكەنى ارالاعان جارتى اي ىشىندە دەلەگاتسيا حالىق تولقۋىنىڭ سەبەپتەرىن انىقتايتىن جانە جازالاۋشىلاردىڭ قاتىگەزدىكتەرىن دالەلدەيتىن كوپتەگەن كۋالىكتەرگە قانىقتى.

دەلەگاتسيا پەتروگرادقا ورالعان سوڭ، قىركۇيەكتىڭ 10-شى جۇلدىزىندا، كەرەنسكي ساپارلارىنىڭ ناتيجەسىن دەپۋتاتتاردىڭ جەكە جينالىسىنا حابارلاعان بولاتىن. سول شامادا قوعام قايراتكەرلەرى باقىتجان قاراتاەۆ پەن جيھانشا سەيدالين دالا كوشپەندىلەرىنىڭ 25 ماۋسىم پارمەنىنە قارسى ەرەۋىلدەۋىنىڭ سەبەپ-سالدارلارىن بايان ەتكەن «قازاقتار تۋرالى ەستەلىك جازباسىن» دۋماعا جانە ۇكىمەتكە تاپسىرعان. دۋمانىڭ بەسىنشى سەسسياسى جۇمىسىن 1916 جىلعى 1 قاراشادا باستادى. ايدىڭ اياعىنا قاراي ماسەلە دۋمانىڭ سوعىس كوميسسياسىندا تالقىلاندى. جەلتوقساننىڭ باسىندا دۋمانىڭ قاراۋىنا دەپۋتاتتىق توپتار تاراپتارىنان ۇكىمەتكە جولدانۋعا ءتيىس ءۇش سۇراۋ سالۋ ءماتىنى ءتۇسىرىلدى.  اقىرى، قويىلعان ماسەلە 13-ءشى جانە 15-ءشى جەلتوقساندا دۋمانىڭ جابىق وتكىزىلگەن وتىرىستارىندا قارالدى».

erkin-a-a

دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ سوڭىندا قاتىسۋشىلار ءداستۇرلى ءان ونەرىن دارىپتەۋشى جولامان قۇجيمانوۆ پەن ەركىن نۇرحانوۆتىڭ سالعان اندەرىن تىڭداپ، رۋحتاندى.

ارداق بەركىمباي

پىكىرلەر