Almaty qalasy Ishki saıasat basqarmasynyń qoldaýymen Naýryzbaı aýdanyndaǵy №188 Berdibek Soqpaqbaev atyndaǵy mektepte «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi Ult-azattyq kóterilistiń 100 jyldyǵyna oraı «1916 jylǵy kóterilistiń Memlekettik Dýmada qaralýy» atty dóńgelek ústel ótkizdi. Oǵan belgili jazýshy, tarıhshy Beıbit Qoıshybaı qatysyp, tyń tarıhı derektermen oı bólisti. «1916 jylǵy kóterilistiń tarıhı mánin laıyqty dárejede taný úshin, ony zertteý kezinde, barsha qujattyq bazany birge qarastyrý mańyzdy. Zertteýde orys parlamenti materıaldary da bolýǵa tıis. Óıtkeni Reseı ımperııasynyń Tórtinshi shaqyrylǵan Memlekettik Dýmasy kóterilistiń sebep-saldarlaryn talqylap, úkimetke, mınıstrlikke, jergilikti ákimshilikterge joldanbaq depýtattyq saýaldardy bekitken edi» deıdi Beıbit Qoıshybaı. IV Memlekettik Dýmada baıandama jasaǵan depýtattardyń sózin alǵa tartyp, ondaǵy nazar aýdaratyn derekterdi atap kórsetti.
«1916 jylǵy qazaq ult-azattyq kóterilisi jeńiske jetken joq, bul ras. Biraq ol barsha Túrkistan ólkesindegi kóterilistermen birge Reseı ımperıalızminiń myzǵymas qamalyn buzǵan, monarhııanyń qulaýyna jol salǵan, patshalyqqa qarsy jumsalǵan asa zor, kúshti de qýatty soqqylardyń biri boldy. Sondyqtan da On altynshy jyl kóterilisin zertteý, ony kúlli sol shaqqy aýqymynda, barsha túrki halyqtary ishinde oryn alǵan úderister aýqymynda, Reseıdegi revolıýııalyq-demokratııalyq qozǵalys aýqymynda qarastyrý eshqashan mańyzyn joımaıdy. Máseleni mundaı keshendi túrde qaraý arqyly biz keshegi «ulttar teńdigin qamtamasyz etip, ult máselesin sheshti» delinetin birlikten, ozbyr kúsh pen ıdeologııa biriktirgen Keńester Odaǵynan shyǵýǵa tyrysýymyzdyń syryn uǵa túsemiz».
Sondaı-aq, dóńgelek ústelge qatysqan Naýryzbaı aýdanynyń turǵyndary sol kezdegi kóterilis aımaqtary men jetekshileriniń arhıvten alynǵan sýretterin kórmeden tamashalap, kókeıdegi kóptegen suraqtaryn qoıyp, tusshymdy jaýaptar aldy. Ásirese Dýmada kóterisshilerdiń quqyǵyn qorǵaǵan depýtatar týraly málimetter qyzyqtyrdy. Ol jóninde Beıbit Qoıshybaı jan-jaqty baıandap berdi.
«Gýbernatordyń túrli tergeý tásilderimen anyqtaǵan derekterine qaraǵanda, ol «Petrogradqa baryp, dýmalyq toptarǵa jol tapty da, musylman frakııasy aldynda Túrkistandaǵy oqıǵalardy birjaqty burmalap baıandap berdi. Hodjaev ólkege depýtattarmen – musylman frakııasyndaǵy Tevkelevpen jáne trýdovık Kerenskıımen oraldy». Is júzinde «tashkenttik sart Ýbaıdýlla Asadýlla Hodjaev» ol kezde advokat ári jádıdtik sıpattaǵy ult qozǵalysyn qoldaıtyn ózbek gazetiniń redaktory, eserlermen tyǵyz baılanys jasap, musylman halyqtary arasynda revolıýııalyq jumys júrgizip júrgen qaıratker bolatyn. Ol Petrogradta musylman komıtetindegi óziniń pikirlesi ári úzeńgilesi Mustafa Shoqaevpen birge IV Memlekettik dýma múshelerin aralaıdy.
Olar bergen aqparattar nátıjesinde Memdýma Túrkistan men Dala ólkelerindegi jergilikti jurtty «maıdannyń qara jumystaryna rekvızıııalaý» týraly ımperator pármenine baılanysty tutanǵan kóterilis jaıyn jáne ony basý barysynda oryn alǵan keleńsizdikterdi tikeleı bilip qaıtý úshin arnaıy delegaııa jasaqtaıdy. Dýma delegaııasynyń basshylyǵyna dýmalyq oppozıııa lıderleriniń biri, «eńbekshilder» («trýdovıkter») tobynyń serkesi Aleksandr Fedorovıch Kerenskıı men Dýmanyń tórt shaqyrylymynda da depýtat bolyp saılanǵan qart qaıratker, musylmandar frakııasynyń tóraǵasy Qutly-Muhammed Batyrgereıuly Tevkelev endi.
Delegaııa ólkede kóptegen adamdarmen kezdesti. Ándıjanda shildeniń basynda ǵana «Túrkistan úni» gazeti ashylǵan-tyn. Onyń quryltaıshysy jáne redaktory Ándıjan soǵys-ónerkásip komıtetiniń múshesi, úı ıelenýshi, omarta qojasy, ózara kómek qoǵamynyń tóraǵasy Anastasıı Chaıkın edi, gazette onyń týǵan inisi, soıal-revolıýııalyq partııa múshesi retinde qýǵyn kórip, Iakýtııaǵa jer aýdarylǵan, odan Astrahanǵa, aqyry aǵasy turatyn Ándıjanǵa kelgen eser Vadım Chaıkın isteıtin. Solarmen tyǵyz qarym-qatynastaǵy ándıjandyq muǵalim, aǵartýshy, bolashaq Túrkistan (Qoqan) avtonomııasy Ulttyq Keńesiniń hatshysy, Keńestik Túrkistannyń jer mekemesi qyzmetkeri, shyǵystanýshy-ǵalym, zertteýshi Qońyrqoja Qojyqov áskerı ekspedıııanyń halyqty qalaı qyrǵynǵa ushyratqanyn dáıekteıtin kóptegen derek jınaǵan. Sol materıaldardy baıyrǵy partııalasy Chaıkınge Mustafamen birge qonaqqa kelgen Kerenskııge tapsyrdy. Ólkeni aralaǵan jarty aı ishinde delegaııa halyq tolqýynyń sebepterin anyqtaıtyn jáne jazalaýshylardyń qatygezdikterin dáleldeıtin kóptegen kýálikterge qanyqty.
Delegaııa Petrogradqa oralǵan soń, qyrkúıektiń 10-shy juldyzynda, Kerenskıı saparlarynyń nátıjesin depýtattardyń jeke jınalysyna habarlaǵan bolatyn. Sol shamada qoǵam qaıratkerleri Baqytjan Qarataev pen Jıhansha Seıdalın dala kóshpendileriniń 25 maýsym pármenine qarsy ereýildeýiniń sebep-saldarlaryn baıan etken «Qazaqtar týraly estelik jazbasyn» Dýmaǵa jáne úkimetke tapsyrǵan. Dýmanyń besinshi sessııasy jumysyn 1916 jylǵy 1 qarashada bastady. Aıdyń aıaǵyna qaraı másele Dýmanyń soǵys komıssııasynda talqylandy. Jeltoqsannyń basynda Dýmanyń qaraýyna depýtattyq toptar taraptarynan úkimetke joldanýǵa tıis úsh suraý salý mátini túsirildi. Aqyry, qoıylǵan másele 13-shi jáne 15-shi jeltoqsanda Dýmanyń jabyq ótkizilgen otyrystarynda qaraldy».
Dóńgelek ústeldiń sońynda qatysýshylar dástúrli án ónerin dáripteýshi Jolaman Qujımanov pen Erkin Nurhanovtyń salǵan ánderin tyńdap, rýhtandy.
Ardaq BERKIMBAI
