Almaty qalasy Işkı saiasat basqarmasynyŋ qoldauymen Nauryzbai audanyndaǧy №188 Berdıbek Soqpaqbaev atyndaǧy mektepte «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı Ūlt-azattyq köterılıstıŋ 100 jyldyǧyna orai «1916 jylǧy köterılıstıŋ Memlekettık Dumada qaraluy» atty döŋgelek üstel ötkızdı. Oǧan belgılı jazuşy, tarihşy Beibıt Qoişybai qatysyp, tyŋ tarihi derektermen oi bölıstı. «1916 jylǧy köterılıstıŋ tarihi mänın laiyqty därejede tanu üşın, ony zertteu kezınde, barşa qūjattyq bazany bırge qarastyru maŋyzdy. Zertteude orys parlamentı materialdary da boluǧa tiıs. Öitkenı Resei imperiiasynyŋ Törtınşı şaqyrylǧan Memlekettık Dumasy köterılıstıŋ sebep-saldarlaryn talqylap, ükımetke, ministrlıkke, jergılıktı äkımşılıkterge joldanbaq deputattyq saualdardy bekıtken edı» deidı Beibıt Qoişybai. IV Memlekettık Dumada baiandama jasaǧan deputattardyŋ sözın alǧa tartyp, ondaǧy nazar audaratyn derekterdı atap körsettı.
«1916 jylǧy qazaq ūlt-azattyq köterılısı jeŋıske jetken joq, būl ras. Bıraq ol barşa Türkıstan ölkesındegı köterılıstermen bırge Resei imperializmınıŋ myzǧymas qamalyn būzǧan, monarhiianyŋ qūlauyna jol salǧan, patşalyqqa qarsy jūmsalǧan asa zor, küştı de quatty soqqylardyŋ bırı boldy. Sondyqtan da On altynşy jyl köterılısın zertteu, ony küllı sol şaqqy auqymynda, barşa türkı halyqtary ışınde oryn alǧan üderıster auqymynda, Reseidegı revoliusiialyq-demokratiialyq qozǧalys auqymynda qarastyru eşqaşan maŋyzyn joimaidy. Mäselenı mūndai keşendı türde qarau arqyly bız keşegı «ūlttar teŋdıgın qamtamasyz etıp, ūlt mäselesın şeştı» delınetın bırlıkten, ozbyr küş pen ideologiia bırıktırgen Keŋester Odaǧynan şyǧuǧa tyrysuymyzdyŋ syryn ūǧa tüsemız».
Sondai-aq, döŋgelek üstelge qatysqan Nauryzbai audanynyŋ tūrǧyndary sol kezdegı köterılıs aimaqtary men jetekşılerınıŋ arhivten alynǧan suretterın körmeden tamaşalap, kökeidegı köptegen sūraqtaryn qoiyp, tūsşymdy jauaptar aldy. Äsırese Dumada köterısşılerdıŋ qūqyǧyn qorǧaǧan deputatar turaly mälımetter qyzyqtyrdy. Ol jönınde Beibıt Qoişybai jan-jaqty baiandap berdı.
«Gubernatordyŋ türlı tergeu täsılderımen anyqtaǧan derekterıne qaraǧanda, ol «Petrogradqa baryp, dumalyq toptarǧa jol tapty da, mūsylman fraksiiasy aldynda Türkıstandaǧy oqiǧalardy bırjaqty būrmalap baiandap berdı. Hodjaev ölkege deputattarmen – mūsylman fraksiiasyndaǧy Tevkelevpen jäne trudovik Kerenskiimen oraldy». Is jüzınde «taşkenttık sart Ubaidulla Asadulla Hodjaev» ol kezde advokat ärı jädidtık sipattaǧy ūlt qozǧalysyn qoldaityn özbek gazetınıŋ redaktory, eserlermen tyǧyz bailanys jasap, mūsylman halyqtary arasynda revoliusiialyq jūmys jürgızıp jürgen qairatker bolatyn. Ol Petrogradta mūsylman komitetındegı özınıŋ pıkırlesı ärı üzeŋgılesı Mūstafa Şoqaevpen bırge IV Memlekettık duma müşelerın aralaidy.
Olar bergen aqparattar nätijesınde Memduma Türkıstan men Dala ölkelerındegı jergılıktı jūrtty «maidannyŋ qara jūmystaryna rekvizisiialau» turaly imperator pärmenıne bailanysty tūtanǧan köterılıs jaiyn jäne ony basu barysynda oryn alǧan keleŋsızdıkterdı tıkelei bılıp qaitu üşın arnaiy delegasiia jasaqtaidy. Duma delegasiiasynyŋ basşylyǧyna dumalyq oppozisiia liderlerınıŋ bırı, «eŋbekşılder» («trudovikter») tobynyŋ serkesı Aleksandr Fedorovich Kerenskii men Dumanyŋ tört şaqyrylymynda da deputat bolyp sailanǧan qart qairatker, mūsylmandar fraksiiasynyŋ töraǧasy Qūtly-Mūhammed Batyrgereiūly Tevkelev endı.
Delegasiia ölkede köptegen adamdarmen kezdestı. Ändijanda şıldenıŋ basynda ǧana «Türkıstan ünı» gazetı aşylǧan-tyn. Onyŋ qūryltaişysy jäne redaktory Ändijan soǧys-önerkäsıp komitetınıŋ müşesı, üi ielenuşı, omarta qojasy, özara kömek qoǧamynyŋ töraǧasy Anastasii Chaikin edı, gazette onyŋ tuǧan ınısı, sosial-revoliusiialyq partiia müşesı retınde quǧyn körıp, Iаkutiiaǧa jer audarylǧan, odan Astrahanǧa, aqyry aǧasy tūratyn Ändijanǧa kelgen eser Vadim Chaikin ısteitın. Solarmen tyǧyz qarym-qatynastaǧy ändijandyq mūǧalım, aǧartuşy, bolaşaq Türkıstan (Qoqan) avtonomiiasy Ūlttyq Keŋesınıŋ hatşysy, Keŋestık Türkıstannyŋ jer mekemesı qyzmetkerı, şyǧystanuşy-ǧalym, zertteuşı Qoŋyrqoja Qojyqov äskeri ekspedisiianyŋ halyqty qalai qyrǧynǧa ūşyratqanyn däiekteitın köptegen derek jinaǧan. Sol materialdardy baiyrǧy partiialasy Chaikinge Mūstafamen bırge qonaqqa kelgen Kerenskiige tapsyrdy. Ölkenı aralaǧan jarty ai ışınde delegasiia halyq tolquynyŋ sebepterın anyqtaityn jäne jazalauşylardyŋ qatygezdıkterın däleldeitın köptegen kuälıkterge qanyqty.
Delegasiia Petrogradqa oralǧan soŋ, qyrküiektıŋ 10-şy jūldyzynda, Kerenskii saparlarynyŋ nätijesın deputattardyŋ jeke jinalysyna habarlaǧan bolatyn. Sol şamada qoǧam qairatkerlerı Baqytjan Qarataev pen Jihanşa Seidalin dala köşpendılerınıŋ 25 mausym pärmenıne qarsy ereuıldeuınıŋ sebep-saldarlaryn baian etken «Qazaqtar turaly estelık jazbasyn» Dumaǧa jäne ükımetke tapsyrǧan. Dumanyŋ besınşı sessiiasy jūmysyn 1916 jylǧy 1 qaraşada bastady. Aidyŋ aiaǧyna qarai mäsele Dumanyŋ soǧys komissiiasynda talqylandy. Jeltoqsannyŋ basynda Dumanyŋ qarauyna deputattyq toptar taraptarynan ükımetke joldanuǧa tiıs üş sūrau salu mätını tüsırıldı. Aqyry, qoiylǧan mäsele 13-şı jäne 15-şı jeltoqsanda Dumanyŋ jabyq ötkızılgen otyrystarynda qaraldy».
Döŋgelek üsteldıŋ soŋynda qatysuşylar dästürlı än önerın därıpteuşı Jolaman Qūjimanov pen Erkın Nūrhanovtyŋ salǧan änderın tyŋdap, ruhtandy.
Ardaq BERKIMBAI
«1916 jylǧy qazaq ūlt-azattyq köterılısı jeŋıske jetken joq, būl ras. Bıraq ol barşa Türkıstan ölkesındegı köterılıstermen bırge Resei imperializmınıŋ myzǧymas qamalyn būzǧan, monarhiianyŋ qūlauyna jol salǧan, patşalyqqa qarsy jūmsalǧan asa zor, küştı de quatty soqqylardyŋ bırı boldy. Sondyqtan da On altynşy jyl köterılısın zertteu, ony küllı sol şaqqy auqymynda, barşa türkı halyqtary ışınde oryn alǧan üderıster auqymynda, Reseidegı revoliusiialyq-demokratiialyq qozǧalys auqymynda qarastyru eşqaşan maŋyzyn joimaidy. Mäselenı mūndai keşendı türde qarau arqyly bız keşegı «ūlttar teŋdıgın qamtamasyz etıp, ūlt mäselesın şeştı» delınetın bırlıkten, ozbyr küş pen ideologiia bırıktırgen Keŋester Odaǧynan şyǧuǧa tyrysuymyzdyŋ syryn ūǧa tüsemız».
Sondai-aq, döŋgelek üstelge qatysqan Nauryzbai audanynyŋ tūrǧyndary sol kezdegı köterılıs aimaqtary men jetekşılerınıŋ arhivten alynǧan suretterın körmeden tamaşalap, kökeidegı köptegen sūraqtaryn qoiyp, tūsşymdy jauaptar aldy. Äsırese Dumada köterısşılerdıŋ qūqyǧyn qorǧaǧan deputatar turaly mälımetter qyzyqtyrdy. Ol jönınde Beibıt Qoişybai jan-jaqty baiandap berdı.
«Gubernatordyŋ türlı tergeu täsılderımen anyqtaǧan derekterıne qaraǧanda, ol «Petrogradqa baryp, dumalyq toptarǧa jol tapty da, mūsylman fraksiiasy aldynda Türkıstandaǧy oqiǧalardy bırjaqty būrmalap baiandap berdı. Hodjaev ölkege deputattarmen – mūsylman fraksiiasyndaǧy Tevkelevpen jäne trudovik Kerenskiimen oraldy». Is jüzınde «taşkenttık sart Ubaidulla Asadulla Hodjaev» ol kezde advokat ärı jädidtık sipattaǧy ūlt qozǧalysyn qoldaityn özbek gazetınıŋ redaktory, eserlermen tyǧyz bailanys jasap, mūsylman halyqtary arasynda revoliusiialyq jūmys jürgızıp jürgen qairatker bolatyn. Ol Petrogradta mūsylman komitetındegı özınıŋ pıkırlesı ärı üzeŋgılesı Mūstafa Şoqaevpen bırge IV Memlekettık duma müşelerın aralaidy.
Olar bergen aqparattar nätijesınde Memduma Türkıstan men Dala ölkelerındegı jergılıktı jūrtty «maidannyŋ qara jūmystaryna rekvizisiialau» turaly imperator pärmenıne bailanysty tūtanǧan köterılıs jaiyn jäne ony basu barysynda oryn alǧan keleŋsızdıkterdı tıkelei bılıp qaitu üşın arnaiy delegasiia jasaqtaidy. Duma delegasiiasynyŋ basşylyǧyna dumalyq oppozisiia liderlerınıŋ bırı, «eŋbekşılder» («trudovikter») tobynyŋ serkesı Aleksandr Fedorovich Kerenskii men Dumanyŋ tört şaqyrylymynda da deputat bolyp sailanǧan qart qairatker, mūsylmandar fraksiiasynyŋ töraǧasy Qūtly-Mūhammed Batyrgereiūly Tevkelev endı.
Delegasiia ölkede köptegen adamdarmen kezdestı. Ändijanda şıldenıŋ basynda ǧana «Türkıstan ünı» gazetı aşylǧan-tyn. Onyŋ qūryltaişysy jäne redaktory Ändijan soǧys-önerkäsıp komitetınıŋ müşesı, üi ielenuşı, omarta qojasy, özara kömek qoǧamynyŋ töraǧasy Anastasii Chaikin edı, gazette onyŋ tuǧan ınısı, sosial-revoliusiialyq partiia müşesı retınde quǧyn körıp, Iаkutiiaǧa jer audarylǧan, odan Astrahanǧa, aqyry aǧasy tūratyn Ändijanǧa kelgen eser Vadim Chaikin ısteitın. Solarmen tyǧyz qarym-qatynastaǧy ändijandyq mūǧalım, aǧartuşy, bolaşaq Türkıstan (Qoqan) avtonomiiasy Ūlttyq Keŋesınıŋ hatşysy, Keŋestık Türkıstannyŋ jer mekemesı qyzmetkerı, şyǧystanuşy-ǧalym, zertteuşı Qoŋyrqoja Qojyqov äskeri ekspedisiianyŋ halyqty qalai qyrǧynǧa ūşyratqanyn däiekteitın köptegen derek jinaǧan. Sol materialdardy baiyrǧy partiialasy Chaikinge Mūstafamen bırge qonaqqa kelgen Kerenskiige tapsyrdy. Ölkenı aralaǧan jarty ai ışınde delegasiia halyq tolquynyŋ sebepterın anyqtaityn jäne jazalauşylardyŋ qatygezdıkterın däleldeitın köptegen kuälıkterge qanyqty.
Delegasiia Petrogradqa oralǧan soŋ, qyrküiektıŋ 10-şy jūldyzynda, Kerenskii saparlarynyŋ nätijesın deputattardyŋ jeke jinalysyna habarlaǧan bolatyn. Sol şamada qoǧam qairatkerlerı Baqytjan Qarataev pen Jihanşa Seidalin dala köşpendılerınıŋ 25 mausym pärmenıne qarsy ereuıldeuınıŋ sebep-saldarlaryn baian etken «Qazaqtar turaly estelık jazbasyn» Dumaǧa jäne ükımetke tapsyrǧan. Dumanyŋ besınşı sessiiasy jūmysyn 1916 jylǧy 1 qaraşada bastady. Aidyŋ aiaǧyna qarai mäsele Dumanyŋ soǧys komissiiasynda talqylandy. Jeltoqsannyŋ basynda Dumanyŋ qarauyna deputattyq toptar taraptarynan ükımetke joldanuǧa tiıs üş sūrau salu mätını tüsırıldı. Aqyry, qoiylǧan mäsele 13-şı jäne 15-şı jeltoqsanda Dumanyŋ jabyq ötkızılgen otyrystarynda qaraldy».
Döŋgelek üsteldıŋ soŋynda qatysuşylar dästürlı än önerın därıpteuşı Jolaman Qūjimanov pen Erkın Nūrhanovtyŋ salǧan änderın tyŋdap, ruhtandy.
Ardaq BERKIMBAI
