سوڭعى كۇندەرى جاس عالىمدار اراسىندا عىلىمي اتاق بەرۋ تۋرالى جاڭا ەرەجە قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. ەل بولعاسىن ءارتۇرلى پىكىر بار، ءبىرى قۇپتاسا، ءبىرى نارازى. ءوزىم دە سول تالاپتىڭ كەي تۇسىن قولداسام، كەي تۇسىنىڭ وزگەرگەنىن قالايمىن. ءيا، مەنىڭ دە پىكىرىمە زامانداستارىمنىڭ ءبىرى كەلىسسە، ءبىرى كەلىسپەس. دەگەنمەن، اشىق تالقىعا شىعارىلعان سوڭ وسىنداي ماڭىزدى ساتتە ۇندەمەي قالا المادىم.
ايتپاقشى، بۇعان پىكىر ايتۋعا حاقىم بار ما؟ بار دەپ ويلايمىن، بىرىنشىدەن، جوو-داعى وقىتۋشى رەتىندە; ەكىنشىدەن، WoS پەن Scopus بازاسىنا كىرەتىن Millî Folklor جۋرنالىنىڭ قازاقستانداعى وكىلى رەتىندە; ۇشىنشىدەن، گۋمانيتارلىق عىلىمدار باعىتى بويىنشا PhD دوكتور رەتىندە. ەرەكشەلەپ ايتايىن، مەنىڭ پىكىرىم گۋمانيتارلىق عىلىمدار باعىتىنا عانا قاتىستى جانە ول ۇسىنىس. تالقىعا ۇسىنعان ەرەجە ازىرگە جوبا عانا. قر بعم اسحات ايماعامبەتوۆ مىرزا ونى بەكىتپەس بۇرىن اشىق تۇردە تالقىلاپ، ۇسىنىس ايتۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. سوندىقتان، وزگەرىس پەن تولىقتىرۋ ەنگىزەمىز دەگەن نيەتى دۇرىس، قۋانا-قۋانا قۇپتايمىن. سەبەبى بۇرىنعى ەرەجە بەكىتىلگەلى ءبىراز جىل ءوتتى. ودان بەرى عىلىم تۇرماق الەم وزگەرىپ جاتىر ەمەس پە؟!
سونىمەن، قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور (دوتسەنت) جانە پروفەسسور عىلىمي اتاعى كىمگە بەرىلەدى؟ ول بۇرىننان قالىپتاسقان ءۇردىس بويىنشا «عىلىم كانديداتى»، «عىلىم دوكتورى»، «فيلوسوفيا دوكتورى (PhD)» جانە «بەيىنى بويىنشا دوكتور» اكادەميالىق دارەجەسى بار عالىمدارعا بەرىلەتىنى بەلگىلى. وسى تۇستا مىنانى ايتقىم كەلەدى. ەلىمىزدە عىلىممەن اينالىسپاسا دا، قىزمەتكە تۇرۋ مەن ۇستەمە جالاقى الۋ ءۇشىن PhD اكادەميالىق دارەجەسىن الۋعا دەگەن ۇمتىلىستىڭ بارى جاسىرىن ەمەس. الايدا، مىنا عىلىمي اتاق تەك قانا ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىندا جۇرگەن ماماندارعا كەرەك. ياعني، بۇل سولارعا ارنالعان ەرەجە دەگەن ءسوز.
ەندى عىلىمي اتاق قانداي جاعدايدا بەرىلەدى؟
بۇل ماسەلەگە كەلگەندە جاڭا ەرەجەدە 3 ءتۇرلى تالاپ كورسەتىلگەن. ءوز باسىم، ەرەجەدەگى ءوتىنىش بەرۋشىنىڭ جۇمىس وتىلىنە قاتىستى 4-1 جانە 5-1 تارماققا تولىق كەلىسەمىن سوندىقتان، كەلەسىگە وتەيىن.
4-2 تارماقتا قاۋىم. پروفەسسورلىق (دوتسەنت) الۋ ءۇشىن 5 (بعسبك) ماقالا + 2 (WoS, Scopus) ماقالا كەرەك دەيدى.
5-2 تارماق. پروفەسسورلىق الۋ ءۇشىن – 10 (بعسبك) ماقالا + 5 (WoS, Scopus) ماقالا جاريالاۋ كەرەك.
4-3 تارماق. قاۋىم. پروفەسسورلىق (دوتسەنت) الۋ ءۇشىن 1 PhD دايىنداۋ (ورنىنا بالاما رەتىندە 5 ۇسىنىس بار).
5-3 تارماق. پروفەسسورلىق الۋ ءۇشىن 4 PhD دايىنداۋ (ورنىنا بالاما رەتىندە 5 ۇسىنىس بار).
ەندى وسىنىڭ اربىرىنە جەكە كوزقاراسىمدى جازسام.
4-2 جانە 5-2. بۇرىن قاۋىم. پروفەسسورلىق ءۇشىن ۋاكىلەتتى ورگان ۇسىنعان جۋرنالدا ون ماقالا جاريالاۋ كەرەك بولسا، بۇگىندە بەسەۋى جەتكىلىكتى دەلىنگەن (پروفەسسورلىق ءۇشىن بۇرىن 20 ماقالا بولسا، بۇگىندە 10 ماقالا). وسى تۇستا، ول جۋرنالدارعا ماقالا جولداۋشىلاردىڭ سانى ازايىپ، باسىلىمنىڭ بەدەلى ءتۇسىپ كەتپەسە ەكەن دەگەن الاڭداۋشىلىق بار. مۇمكىن ونداعى جۋرنالدار جىلىنا 4 رەت باسىلىپ، ءار سانىنا 50-60 ەمەس، ساپالى 10-15 ماقالا جاريالاسا الاڭداۋشىلىق بولمايدى دەپ ويلايمىن. وندا ساندى تولتىرۋعا ەمەس، ساپانى ارتتىرۋعا جاسالعان قادام دەپ تۇسىنۋگە بولادى. پلاگياتتىڭ دا الدىن الار ەدىك. قىسقاسى، بۇل تالاپقا كەلىسەمىن.
كەلەسى ماسەلە قانداي؟
كەلەسى Clarivate Analytics نەمەسە Scopus بازاسىنداعى جۋرنالدا ماقالا جاريالاۋ ماسەلەسى. ەرەجەنىڭ جاڭا جوباسىندا عىلىمنىڭ باسقا سالاسى ءۇشىن بۇل تالاپتى ءبىراز كۇشەيتۋدى ۇسىنعان ەكەن. ال الەۋمەتتىك جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدار ءۇشىن بۇرىنعى تالاپ ساقتالعان. ياعني قاۋىم. پروفەسسورلىق الۋ ءۇشىن 2, پروفەسسورلىق الۋ ءۇشىن 5 ماقالا جاريالاۋ مىندەتتى. بۇعان دەيىن «سكوپۋستىڭ نە كەرەگى بار؟ شەتەلدى بايىتىپ جاتىرمىز» دەگەن پىكىر ايتىلىپ جۇرگەنىن بىلەمىن. بىراق، تەگىن جۋرنالعا شىعارىپ جاتقان قازاق عالىمدارى دا جەتەرلىك. بۇل رەتتە «قازاق عىلىمىن ولشەۋدىڭ جولى – سكوپۋس» دەگەننەن دە اۋلاقپىن. الايدا، بۇدان باس تارتا المايتىنىمىز تاعى بار. قىسقاسى، بۇرىنعى ەرەجەدە ماقۇلدانعان تالاپ بولعاسىن، مۇنى قولدايمىن.
وسى تۇستا، مۇنداعى Scopus بازاسىنداعى جۋرنالداردىڭ CiteScore (سايتسكور) كورسەتكىشى كەمىندە 50 ەمەس، 35 بولسا دەگەن ۇسىنىس ايتقىم كەلەدى. ويتكەنى اتالمىش عىلىمي باعىتتا ادال جۇمىس اتقارىپ كەلە جاتقان رەتينگىسى جوعارى جۋرنالدار از. جوعارىسىنا قازاق عالىمدارىنىڭ ءبارىنىڭ بىردەي قولى جەتە بەرمەيدى. ال ميسسياسىن اشىق ايتپاسا دا، كوممەرتسيالىق باعىتتى ۇستانعان، بولاشاق "جىرتقىش جۋرنالدار" قاتارىنا كىرىپ كەتۋى مۇمكىن جۋرنالدار جەتەرلىك. كوپشىلىگى سوعان "الدانىپ" جاتادى.
وسى Clarivate Analytics نەمەسە Scopus بازاسىنداعى جۋرنالدا جاريالاناتىن ماقالا ءۇشىن 4 ءتۇرلى تالاپ ەنگىزۋدى ۇسىنىپتى. ءبىرىنشىسى، جاريالانعان عىلىمي ەڭبەك ءتيىستى بازالاردا «Article» (ماقالا) تۇرىندە بولۋى كەرەك. ءوز باسىم مۇنى قولدايمىن، تالاپ ورىندى.
ماقالا قانداي باعىتتا جازىلۋى كەرەك؟
ەكىنشىسى، ماقالا تاقىرىبى مەن جۋرنال باعىتىنىڭ ساي بولۋى جانە ول جۋرنالدىڭ اعىمداعى نومىرىنە جاريالانۋى كەرەك دەگەن. بۇل دا ورىندى تالاپ، قولدايمىن. ايتپەسە، قازاق ادەبيەتى تۋرالى ماقالانىڭ گەنەتيكا، ماتەماتيكا سالاسىنداعى جۋرنالعا نەمەسە قازاق ونەرى تۋرالى ماقالانىڭ گەولوگيا سالاسىنداعى جۋرنالعا جاريالانعانىن كورىپ ءجۇرمىز. بۇل زەرتتەۋشىنىڭ جۋرنالمەن تىكەلەي ءوزى بايلانىسپاي، دەلدالعا اقشا تولەپ شىعارعانىنىڭ سالدارى بولسا كەرەك. ونداي كەزدە ماقالالار جۋرنالدىڭ اعىمداعى ءنومىرى ەمەس، ولاردىڭ قوسىمشا سانىندا جاريالانىپ جاتادى. سونىڭ كەسىرىنەن ونداي جۋرنالدار بازادان شىعىپ قالادى. ءۇشىنشى تالاپ وسىدان كەلىپ شىعادى. ياعني «عىلىمي اتاق الۋعا ۇسىنىس تۇسكەن كەزدە كورسەتىلگەن بازالاردا يندەكساتسياسى توقتاتىلعان جۋرنالدارداعى ماقالالار ەسەپتەلىنبەيدى» دەپ ەنگىزۋدى ۇسىنعان. مۇنى ءار اۆتور دەلدالعا جۇگىنبەي، ءوز بەتىنشە جاريالاسىن دەگەنى نەمەسە دەلدالعا جۇگىنبەي، ءوز بەتىنشە جاريالاعان زەرتتەۋشىنى باعالاۋ دەپ ءتۇسىندىم. سەبەبى وسى ەكى ءتۇرلى اۆتوردىڭ ايىرماشىلىعى بىلىنبەي ءجۇر ەدى.
كەلەسى ءبىر ۇسىنىس
ءتورتىنشى، كوپ اۆتورلى ماقالانىڭ ءبىرىنشى اۆتورىنا باسىمدىق بەرگەن. بۇعان قاتىستى مىناداي ۇسىنىس ايتقىم كەلەدى. مىسالى، گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىندا 5000-6000 سوزدەن تۇراتىن ماقالا جازۋ وڭاي ەمەس. وعان ۇزاق ۋاقىت كەتەدى جانە كوپ كۇش جۇمسالادى. مۇنداي ساتتە ەكى اۆتوردىڭ بىرلەسىپ ماقالا جازۋى ءتيىمدى. سول سەبەپتى ەكى اۆتور بىرلەسىپ جاريالاعان ماقالادا ەكىنشى اۆتور دا تەڭ قۇقىلى بولعانى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. ال 3-7 اۆتور بىرلەسىپ جاريالاعان ماقالادا ءبىرىنشى اۆتورعا باسىمدىق بەرۋ ورىندى بولماق.
4-3 جانە 5-3 تارماق. قاۋىم. پروفەسسورلىق (دوتسەنت) الۋ ءۇشىن 1, پروفەسسورلىق الۋ ءۇشىن 4 PhD دايىنداۋ دەگەن ۇسىنىس ايتىلعان نەمەسە ونىڭ ورنىنا بالاما رەتىندە 5 جولى كورسەتىلگەن.
4-3 (5-3) پەن 4-1 (5-1) تارماقتار اراسىندا لوگيكالىق قايشىلىق بار. مىسالى، جوعارىدا PhD مەن بەيىنى بويىنشا دوكتور ءۇشىن جۇمىس ءوتىلى تالاپ ەتىلمەيتىنىن جازعان. الايدا، ءبىر PhD دوكتور نەمەسە بەيىنى بويىنشا دوكتور دايىنداۋعا نەمەسە گرانتتىق جوبا ۇتىپ الىپ، ونى بىتىرگەنشە كەمىندە 3-4 جىل كەتەتىنى بەلگىلى. دەمەك، اتالعان تالاپ «عىلىم كانديداتى» مەن «عىلىم دوكتورىنا» ارنالعانعا ۇقسايدى.
وسى ورايدا مىناداي سۇراقتار تۋىندايدى. جىل سايىن ءار ماماندىق بويىنشا دوكتورانتۋراعا قانشا گرانت بولىنەدى؟ فيلوسوفيا دوكتورى (PhD) اكادەميالىق دارەجەسىن العان بويدا ونىڭ جەتەكشى بولۋعا ءبىلىمى مەن تاجىريبەسى جەتە مە ياعني، جەتەكتەن جاڭا عانا بوساعان زەرتتەۋشىنىڭ لەزدە جەتەگىنە شاكىرت الۋىنا شاماسى جەتە مە؟ جەتەدى دەگەننىڭ وزىندە جەتەكشىلىك ەتۋ مۇمكىندىگى ولارعا بەرىلە مە؟ ەلىمىزدە گۋمانيتارلىق باعىتتا بۇگىنگە دەيىن قانشا PhD دوكتور جەتەكشى بولا الدى؟ عىلىم كانديداتى بولا تۇرا، نەشە جىلدان بەرى جەتەكشىلىك ەتۋ باقىتى بۇيىرماعان ماماندار بار. دەمەك گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىندا اتالعان تالاپپەن قاۋىمد. پروفەسسور نەمەسە پروفەسسور عىلىمي اتاعىن الۋدىڭ جولى قيىنداۋ سەكىلدى. ەگەر سولاي بولسا، ەندىگى مۇمكىندىك 5 ءتۇرلى بالاما جولدا دەگەن ءسوز. وسى ورايدا، بالاما رەتىندە ۇسىنىلعان نۇسقالاردا گۋمانيتارلىق عىلىمدار باعىتى بولەك قاراستىرىلعانى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن.
مونوگرافيانىڭ جازىلۋ ەرەجەسى
1-جولى مونوگرافيا. بۇرىن اۆتوردىڭ ءوز بەتىنشە جاريالاعان مونوگرافياسى، وقۋ قۇرالى جانە ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىعى سەكىلدى ەڭبەكتەر ەسكەرىلەتىن. بۇل جولى جوو وقىتۋشىسى نەمەسە عزي قىزمەتكەرى جەتەكشى رەتىندە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن گرانتتىق جوبا ۇتىپ الۋى نەمەسە ماقساتتى-باعدارلامالىق قارجىلاندىرۋ اياسىندا جوبا باسقارۋى كەرەك. سونىڭ ناتيجەسىندە شىعارعان مونوگرافيا عانا ەسەپتەلەدى. گۋمانيتارلىق عىلىمدار باعىتى بويىنشا وسى نۇسقادا جوبا جەتەكشىسىمەن قاتار، ورىنداۋشىسىنا دا مۇمكىندىك بەرىلگەنى دۇرىس. سوندا ءماتىن ىشىندە: «ىزدەنۋشى بۇل جوبا ورىنداۋ بارىسىندا باسىنان سوڭىنا دەيىن عىلىمي جەتەكشى نەمەسە ورىنداۋشى بولعان» دەپ جازۋدى ۇسىنامىن.
2-جولى كىتاپ، مونوگرافيا. گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىندا ەرەجەدە اتالعان حالىقارالىق باسپالاردا كىتاپ نەمەسە مونوگرافيا جاريالاي الاتىن عالىمدار جوق ەمەس. ونداي عالىم بولىپ جاتسا، ەڭبەگى زايا كەتپەسىن دەپ باعالاۋ ءۇشىن مۇنى بالاما نۇسقا رەتىندە قولداۋعا بولادى. الايدا، وعان كوپشىلىگىنىڭ قولى جەتپەيدى. ياعني قازاقشا كىتاپ پەن مونوگرافيا جارامايدى وعان.
3-جولى جوبا اياسىندا Clarivate Analytics بازاسىندا ماقالا جاريالاۋ. گۋمانيتارلىق عىلىمدار باعىتىندا جوبا اياسىندا اتالمىش بازاعا ماقالا جاريالاي الاتىن عالىمدار جەتەرلىك دەپ ەسەپتەيمىن. ونداي ماماندار باعالاۋعا لايىقتى. ەگەر جوبا جەتەكشىسى مەن ورىنداۋشىسى (2 اۆتور) بىرلەسىپ جازسا، وندا ول ماقالا ەكەۋىنە دە ەسەپتەلگەنى دۇرىس. سوندا عانا بۇل نۇسقانى قولدار ەدىم.
4-جولى شەتەلىك جوو-دا ساباق بەرۋ. گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسى ماماندارىنىڭ ءبارى بولماسا دا، مۇنى ورىنداي الاتىندارى بار. ولاردىڭ ەڭبەگى زايا كەتپەۋى كەرەك. بالاما نۇسقا رەتىندە قولداي وتىرىپ، ەرەجەگە 1 جىل ەمەس، 1 سەمەستر دەپ جازىلۋىن ۇسىنار ەدىم.
5-جولى شولۋ جاريالاۋ. گۋمانيتارلىق عىلىمدار باعىتى ءۇشىن بالاما رەتىندە قولداۋعا بولادى.
عالىمداردىڭ ەرتەڭگە دەگەن سەنىمى ازايماسىن
جاراتىلىستانۋ، تەحنيكا، مەديتسينا جانە اۋىل-شارۋاشىلىق عىلىمدارى سالاسىندا الەمگە ورتاق تاقىرىپ جەتەرلىك. WoS جانە Scopus بازاسىندا دا اتالعان باعىتتا جۋرنالدار كوپتەپ كەزدەسەدى. ورتاق تاقىرىپ بولعان سوڭ، ءبىر-بىرىنە سىلتەمە جاسالادى. سونىڭ ناتيجەسىندە عالىمداردىڭ حيرشا يندەكسى دە، جۋرنالدىڭ كۆارتيلى مەن پروتسەنتيلى دە جىلدام كوتەرىلەدى.
الەۋمەتتىك جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىندا الەمگە ورتاق تاقىرىپ جوق ەمەس، بار. دەگەنمەن، ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ءار ايماققا، ءار مادەنيەتكە ءتان بەلگىلەر كوپ بولعاندىقتان تاقىرىپتار الۋان بولىپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە WoS جانە Scopus بازاسىندا اتالعان باعىتتا جۋرنالدار از ەكەنى دە جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان ەرەجە قابىلداردا گۋمانيتارلىق عىلىم سالاسىنىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرگەن ءجون.
ارينە، جاڭا ەرەجە وتاندىق عىلىمدى دامىتۋ جانە عالىمدارىمىزدىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ ماقساتىندا قابىلدانعالى جاتقانى بەلگىلى. سول سەبەپتى، ءبىلىم مەن عىلىمدا ساپالى مامانداردى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن تالاپ قويىلعانى دۇرىس.
ءسوز سوڭىندا ايتارىم، تالقىلانىپ جاتقان ەرەجە بەكىتىلەتىن بولسا، گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىنداعى زەرتتەۋشىلەردىڭ 70-80 پايىزى بۇل اتاقتى الا الماۋى مۇمكىن. ال، الا العان 20-30 پايىز عالىمعا قانداي باسىمدىق بەرىلەدى؟ كەلەسى ماسەلە وسى. الۋ قيىن بولسا، العانمەن باسىمدىق بەرىلمەسە، عالىمدارىمىزدىڭ ەرتەڭگە دەگەن سەنىمى ازايىپ كەتە مە دەپ الاڭدايمىن.
پى.سى.
بۇل مەنىڭ جەكە پىكىرىم. بىرەۋگە ۇنار، بىرەۋگە ۇناماس. ارىپتەس اعايىن، ناقتى مىسالمەن ۇسىنىس ايتساڭىزدار.
PhD دوكتور.
فوتو اشىق دەرەككوزدەن الىندى.
