Soŋǧy künderı jas ǧalymdar arasynda ǧylymi ataq beru turaly jaŋa ereje qyzu talqylanyp jatyr. El bolǧasyn ärtürlı pıkır bar, bırı qūptasa, bırı narazy. Özım de sol talaptyŋ kei tūsyn qoldasam, kei tūsynyŋ özgergenın qalaimyn. İä, menıŋ de pıkırıme zamandastarymnyŋ bırı kelısse, bırı kelıspes. Degenmen, aşyq talqyǧa şyǧarylǧan soŋ osyndai maŋyzdy sätte ündemei qala almadym.
Aitpaqşy, būǧan pıkır aituǧa haqym bar ma? Bar dep oilaimyn, bırınşıden, JOO-daǧy oqytuşy retınde; ekınşıden, WoS pen Scopus bazasyna kıretın Millî Folklor jurnalynyŋ Qazaqstandaǧy ökılı retınde; üşınşıden, gumanitarlyq ǧylymdar baǧyty boiynşa PhD doktor retınde. Erekşelep aitaiyn, menıŋ pıkırım gumanitarlyq ǧylymdar baǧytyna ǧana qatysty jäne ol ūsynys. Talqyǧa ūsynǧan ereje äzırge joba ǧana. QR BǦM Ashat Aimaǧambetov myrza ony bekıtpes būryn aşyq türde talqylap, ūsynys aituǧa mümkındık berıp otyr. Sondyqtan, özgerıs pen tolyqtyru engızemız degen nietı dūrys, quana-quana qūptaimyn. Sebebı būrynǧy ereje bekıtılgelı bıraz jyl öttı. Odan berı ǧylym tūrmaq älem özgerıp jatyr emes pe?!
Sonymen, qauymdastyrylǧan professor (dosent) jäne professor ǧylymi ataǧy kımge berıledı? Ol būrynnan qalyptasqan ürdıs boiynşa «ǧylym kandidaty», «ǧylym doktory», «filosofiia doktory (PhD)» jäne «beiını boiynşa doktor» akademiialyq därejesı bar ǧalymdarǧa berıletını belgılı. Osy tūsta mynany aitqym keledı. Elımızde ǧylymmen ainalyspasa da, qyzmetke tūru men üsteme jalaqy alu üşın PhD akademiialyq därejesın aluǧa degen ūmtylystyŋ bary jasyryn emes. Alaida, myna ǧylymi ataq tek qana bılım men ǧylym salasynda jürgen mamandarǧa kerek. Iаǧni, būl solarǧa arnalǧan ereje degen söz.
Endı ǧylymi ataq qandai jaǧdaida berıledı?
Būl mäselege kelgende jaŋa erejede 3 türlı talap körsetılgen. Öz basym, erejedegı ötınış beruşınıŋ jūmys ötılıne qatysty 4-1 jäne 5-1 tarmaqqa tolyq kelısemın sondyqtan, kelesıge öteiın.
4-2 tarmaqta qauym. professorlyq (dosent) alu üşın 5 (BǦSBK) maqala + 2 (WoS, Scopus) maqala kerek deidı.
5-2 tarmaq. Professorlyq alu üşın – 10 (BǦSBK) maqala + 5 (WoS, Scopus) maqala jariialau kerek.
4-3 tarmaq. Qauym. professorlyq (dosent) alu üşın 1 PhD daiyndau (ornyna balama retınde 5 ūsynys bar).
5-3 tarmaq. Professorlyq alu üşın 4 PhD daiyndau (ornyna balama retınde 5 ūsynys bar).
Endı osynyŋ ärbırıne jeke közqarasymdy jazsam.
4-2 jäne 5-2. Būryn qauym. professorlyq üşın uäkılettı organ ūsynǧan jurnalda on maqala jariialau kerek bolsa, bügınde beseuı jetkılıktı delıngen (professorlyq üşın būryn 20 maqala bolsa, bügınde 10 maqala). Osy tūsta, ol jurnaldarǧa maqala joldauşylardyŋ sany azaiyp, basylymnyŋ bedelı tüsıp ketpese eken degen alaŋdauşylyq bar. Mümkın ondaǧy jurnaldar jylyna 4 ret basylyp, är sanyna 50-60 emes, sapaly 10-15 maqala jariialasa alaŋdauşylyq bolmaidy dep oilaimyn. Onda sandy toltyruǧa emes, sapany arttyruǧa jasalǧan qadam dep tüsınuge bolady. Plagiattyŋ da aldyn alar edık. Qysqasy, būl talapqa kelısemın.
Kelesı mäsele qandai?
Kelesı Clarivate Analytics nemese Scopus bazasyndaǧy jurnalda maqala jariialau mäselesı. Erejenıŋ jaŋa jobasynda ǧylymnyŋ basqa salasy üşın būl talapty bıraz küşeitudı ūsynǧan eken. Al äleumettık jäne gumanitarlyq ǧylymdar üşın būrynǧy talap saqtalǧan. Iаǧni qauym. professorlyq alu üşın 2, professorlyq alu üşın 5 maqala jariialau mındettı. Būǧan deiın «Skopustyŋ ne keregı bar? Şeteldı baiytyp jatyrmyz» degen pıkır aitylyp jürgenın bılemın. Bıraq, tegın jurnalǧa şyǧaryp jatqan qazaq ǧalymdary da jeterlık. Būl rette «qazaq ǧylymyn ölşeudıŋ joly – skopus» degennen de aulaqpyn. Alaida, būdan bas tarta almaitynymyz taǧy bar. Qysqasy, būrynǧy erejede maqūldanǧan talap bolǧasyn, mūny qoldaimyn.
Osy tūsta, mūndaǧy Scopus bazasyndaǧy jurnaldardyŋ CiteScore (SaitSkor) körsetkışı kemınde 50 emes, 35 bolsa degen ūsynys aitqym keledı. Öitkenı atalmyş ǧylymi baǧytta adal jūmys atqaryp kele jatqan retingısı joǧary jurnaldar az. Joǧarysyna qazaq ǧalymdarynyŋ bärınıŋ bırdei qoly jete bermeidı. Al missiiasyn aşyq aitpasa da, kommersiialyq baǧytty ūstanǧan, bolaşaq "jyrtqyş jurnaldar" qataryna kırıp ketuı mümkın jurnaldar jeterlık. Köpşılıgı soǧan "aldanyp" jatady.
Osy Clarivate Analytics nemese Scopus bazasyndaǧy jurnalda jariialanatyn maqala üşın 4 türlı talap engızudı ūsynypty. Bırınşısı, jariialanǧan ǧylymi eŋbek tiıstı bazalarda «Article» (maqala) türınde boluy kerek. Öz basym mūny qoldaimyn, talap oryndy.
Maqala qandai baǧytta jazyluy kerek?
Ekınşısı, maqala taqyryby men jurnal baǧytynyŋ sai boluy jäne ol jurnaldyŋ aǧymdaǧy nömırıne jariialanuy kerek degen. Būl da oryndy talap, qoldaimyn. Äitpese, qazaq ädebietı turaly maqalanyŋ genetika, matematika salasyndaǧy jurnalǧa nemese qazaq önerı turaly maqalanyŋ geologiia salasyndaǧy jurnalǧa jariialanǧanyn körıp jürmız. Būl zertteuşınıŋ jurnalmen tıkelei özı bailanyspai, deldalǧa aqşa tölep şyǧarǧanynyŋ saldary bolsa kerek. Ondai kezde maqalalar jurnaldyŋ aǧymdaǧy nömırı emes, olardyŋ qosymşa sanynda jariialanyp jatady. Sonyŋ kesırınen ondai jurnaldar bazadan şyǧyp qalady. Üşınşı talap osydan kelıp şyǧady. Iаǧni «ǧylymi ataq aluǧa ūsynys tüsken kezde körsetılgen bazalarda indeksasiiasy toqtatylǧan jurnaldardaǧy maqalalar eseptelınbeidı» dep engızudı ūsynǧan. Mūny är avtor deldalǧa jügınbei, öz betınşe jariialasyn degenı nemese deldalǧa jügınbei, öz betınşe jariialaǧan zertteuşını baǧalau dep tüsındım. Sebebı osy ekı türlı avtordyŋ aiyrmaşylyǧy bılınbei jür edı.
Kelesı bır ūsynys
Törtınşı, köp avtorly maqalanyŋ bırınşı avtoryna basymdyq bergen. Būǧan qatysty mynadai ūsynys aitqym keledı. Mysaly, gumanitarlyq ǧylymdar salasynda 5000-6000 sözden tūratyn maqala jazu oŋai emes. Oǧan ūzaq uaqyt ketedı jäne köp küş jūmsalady. Mūndai sätte ekı avtordyŋ bırlesıp maqala jazuy tiımdı. Sol sebeptı ekı avtor bırlesıp jariialaǧan maqalada ekınşı avtor da teŋ qūqyly bolǧany dūrys dep esepteimın. Al 3-7 avtor bırlesıp jariialaǧan maqalada bırınşı avtorǧa basymdyq beru oryndy bolmaq.
4-3 jäne 5-3 tarmaq. Qauym. professorlyq (dosent) alu üşın 1, professorlyq alu üşın 4 PhD daiyndau degen ūsynys aitylǧan nemese onyŋ ornyna balama retınde 5 joly körsetılgen.
4-3 (5-3) pen 4-1 (5-1) tarmaqtar arasynda logikalyq qaişylyq bar. Mysaly, joǧaryda PhD men beiını boiynşa doktor üşın jūmys ötılı talap etılmeitının jazǧan. Alaida, bır PhD doktor nemese beiını boiynşa doktor daiyndauǧa nemese granttyq joba ūtyp alyp, ony bıtırgenşe kemınde 3-4 jyl ketetını belgılı. Demek, atalǧan talap «ǧylym kandidaty» men «ǧylym doktoryna» arnalǧanǧa ūqsaidy.
Osy oraida mynadai sūraqtar tuyndaidy. Jyl saiyn är mamandyq boiynşa doktoranturaǧa qanşa grant bölınedı? Filosofiia doktory (PhD) akademiialyq därejesın alǧan boida onyŋ jetekşı boluǧa bılımı men täjıribesı jete me iaǧni, jetekten jaŋa ǧana bosaǧan zertteuşınıŋ lezde jetegıne şäkırt aluyna şamasy jete me? Jetedı degennıŋ özınde jetekşılık etu mümkındıgı olarǧa berıle me? Elımızde gumanitarlyq baǧytta bügınge deiın qanşa PhD doktor jetekşı bola aldy? Ǧylym kandidaty bola tūra, neşe jyldan berı jetekşılık etu baqyty būiyrmaǧan mamandar bar. Demek gumanitarlyq ǧylymdar salasynda atalǧan talappen qauymd. professor nemese professor ǧylymi ataǧyn aludyŋ joly qiyndau sekıldı. Eger solai bolsa, endıgı mümkındık 5 türlı balama jolda degen söz. Osy oraida, balama retınde ūsynylǧan nūsqalarda gumanitarlyq ǧylymdar baǧyty bölek qarastyrylǧany dūrys dep esepteimın.
Monografiianyŋ jazylu erejesı
1-joly monografiia. Būryn avtordyŋ öz betınşe jariialaǧan monografiiasy, oqu qūraly jäne ädıstemelık nūsqaulyǧy sekıldı eŋbekter eskerıletın. Būl joly JOO oqytuşysy nemese ǦZİ qyzmetkerı jetekşı retınde respublikalyq biudjetten granttyq joba ūtyp aluy nemese maqsatty-baǧdarlamalyq qarjylandyru aiasynda joba basqaruy kerek. Sonyŋ nätijesınde şyǧarǧan monografiia ǧana esepteledı. Gumanitarlyq ǧylymdar baǧyty boiynşa osy nūsqada joba jetekşısımen qatar, oryndauşysyna da mümkındık berılgenı dūrys. Sonda mätın ışınde: «ızdenuşı būl joba oryndau barysynda basynan soŋyna deiın ǧylymi jetekşı nemese oryndauşy bolǧan» dep jazudy ūsynamyn.
2-joly kıtap, monografiia. Gumanitarlyq ǧylymdar salasynda Erejede atalǧan halyqaralyq baspalarda kıtap nemese monografiia jariialai alatyn ǧalymdar joq emes. Ondai ǧalym bolyp jatsa, eŋbegı zaia ketpesın dep baǧalau üşın mūny balama nūsqa retınde qoldauǧa bolady. Alaida, oǧan köpşılıgınıŋ qoly jetpeidı. Iаǧni qazaqşa kıtap pen monografiia jaramaidy oǧan.
3-joly joba aiasynda Clarivate Analytics bazasynda maqala jariialau. Gumanitarlyq ǧylymdar baǧytynda joba aiasynda atalmyş bazaǧa maqala jariialai alatyn ǧalymdar jeterlık dep esepteimın. Ondai mamandar baǧalauǧa laiyqty. Eger joba jetekşısı men oryndauşysy (2 avtor) bırlesıp jazsa, onda ol maqala ekeuıne de eseptelgenı dūrys. Sonda ǧana būl nūsqany qoldar edım.
4-joly şetelık JOO-da sabaq beru. Gumanitarlyq ǧylymdar salasy mamandarynyŋ bärı bolmasa da, mūny oryndai alatyndary bar. Olardyŋ eŋbegı zaia ketpeuı kerek. Balama nūsqa retınde qoldai otyryp, erejege 1 jyl emes, 1 semestr dep jazyluyn ūsynar edım.
5-joly şolu jariialau. Gumanitarlyq ǧylymdar baǧyty üşın balama retınde qoldauǧa bolady.
Ǧalymdardyŋ erteŋge degen senımı azaimasyn
Jaratylystanu, tehnika, medisina jäne auyl-şaruaşylyq ǧylymdary salasynda älemge ortaq taqyryp jeterlık. WoS jäne Scopus bazasynda da atalǧan baǧytta jurnaldar köptep kezdesedı. Ortaq taqyryp bolǧan soŋ, bır-bırıne sılteme jasalady. Sonyŋ nätijesınde ǧalymdardyŋ hirşa indeksı de, jurnaldyŋ kvartilı men prosentilı de jyldam köterıledı.
Äleumettık jäne gumanitarlyq ǧylymdar salasynda älemge ortaq taqyryp joq emes, bar. Degenmen, bır-bırıne ūqsamaityn är aimaqqa, är mädenietke tän belgıler köp bolǧandyqtan taqyryptar aluan bolyp keledı. Onyŋ üstıne WoS jäne Scopus bazasynda atalǧan baǧytta jurnaldar az ekenı de jasyryn emes. Sondyqtan ereje qabyldarda gumanitarlyq ǧylym salasynyŋ erekşelıgın eskergen jön.
Ärine, jaŋa ereje otandyq ǧylymdy damytu jäne ǧalymdarymyzdyŋ äleuetın arttyru maqsatynda qabyldanǧaly jatqany belgılı. Sol sebeptı, bılım men ǧylymda sapaly mamandardy qalyptastyru üşın talap qoiylǧany dūrys.
Söz soŋynda aitarym, talqylanyp jatqan ereje bekıtıletın bolsa, gumanitarlyq ǧylymdar salasyndaǧy zertteuşılerdıŋ 70-80 paiyzy būl ataqty ala almauy mümkın. Al, ala alǧan 20-30 paiyz ǧalymǧa qandai basymdyq berıledı? Kelesı mäsele osy. Alu qiyn bolsa, alǧanmen basymdyq berılmese, ǧalymdarymyzdyŋ erteŋge degen senımı azaiyp kete me dep alaŋdaimyn.
Py.Sy.
Būl menıŋ jeke pıkırım. Bıreuge ūnar, bıreuge ūnamas. Ärıptes aǧaiyn, naqty mysalmen ūsynys aitsaŋyzdar.
PhD doktor.
Foto aşyq derekközden alyndy.
