1916 جىلى مايدان جۇمىسىنا الىنعان قازاقتاردىڭ تىلداعى حال-احۋالى

3808
Adyrna.kz Telegram

الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن "ادىرنا" ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىعىنا وراي "ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ كىشى وشاقتارى" اتتى دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى. وسى دوڭگەلەك ۇستەلدە باستى بايانداماشى بولعان ت.ع.ك.، دوتسەنت ەركىن ەرمۇحانوۆتىڭ بايانداماسىن تولىقتاي ۇسىنىپ وتىرمىز.

پاتشا ۇكىمەتى حالىقتىڭ ازاتتىق كۇرەسىن قارۋلى كۇشپەن باسقاننان كەيىن جارلىقتى ءىس-جۇزىنە اسىرا باستادى. جارلىق قازاقستاننىڭ ءار وڭىرىندە ونىڭ باسىلۋىنا قاراي ءتۇرلى كەزەڭدە ورىندالدى. ءتىپتى كەيبىر ايماقتاردا اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن سوزىلدى. وتارشىل اكىمشىلىك ماقساتتارىنا تولىقتاي جەتە الماعانىمەن ونى بىرتىندەپ ىسكە اسىرۋعا بارىنشا كۇش سالدى. پاتشانىڭ و باستاعى «سوعىسىپ جاتقان ارميالار اۋدانىندا قورعانىس قۇرىلىستارى مەن اسكەري قاتىناستار ورناتۋ جونىندەگى جۇمىستار ءۇشىن» جارلىعى ورىس سولداتتارى مەن جۇمىسشىلارىن نەعۇرلىم كونبىس جانە ارزان جۇمىس كۇشى رەتىندە «بۇراتانالارمەن» اۋىستىرىپ، ولاردى قورعانىس قۇرىلىستارى مەن باسقا دا تىل جۇمىستارىنان بوساتۋدان تۋىنداعان ەدى.

turkusup

تىل جۇمىسىنا الىنعان قانداستارىمىز رەسەيدىڭ ءتۇرلى اۋداندارىنداعى قارا جۇمىستارعا تارتىلدى. قارا جۇمىسقا ادام الۋ تۋرالى نۇسقاۋدا مايدانعا الىنعان ءار جۇمىسكەردىڭ قىستىق، جازدىق تولىق كيىم، اس ساۋىتى، سايمانى بولۋى كەرەك ەكەنى ايتىلعان. «نۇسقاۋ بويىنشا جۇمىسقا الىناتىن ادامدار ءار قايسىسى ءوز بولىستارىنىڭ اتىمەن اتالىپ ونعا، جۇزگە، مىڭعا بولىنەتىن، ولارعا ون باسى، ءجۇز باسى، مىڭ باسى سايلاناتىن بولدى. جۇمىسكەرلەردىڭ جانىندا مولدالارى، مىرزالارى، ءتىلماشتارى، نانشىلارى، ەتشىلەرى، شاشتارازدارى بەلگىلەنەتىن بولدى. مۇنان كەيىن نۇسقاۋدا جۇمىسكەردى جىبەرۋ، ازىق بەرۋ ءتارتىبى، جۇمىسكەرلەردىڭ باستىقتارىنىڭ شەنىنە قاراي بەلگىسى كورسەتىلگەن. جۇمىسكەرلەرگە بەلگىلەنگەن اقى – كۇنىنە ءبىر سوم. بۇل اقىنى جۇمىسىنا قاراي كوبەيتۋگە دە بولادى. ءجۇز باسىلارعا اقى كۇنىنە 2 سوم، ون باسىلار مەن تىلماشتارعا 3 سوم، مولدالارعا 2 سوم. بارىنە دە تاماق قازىنادان» [1].

ۇلت كوسەمى ا.بايتۇرسىنوۆ «قازاق گازەتىنىڭ №189 سانىندا: «... جۇمىسقا باراتىن جىگىتتەردىڭ كيىم-كەشەگى، ازىق-تۇلىكتەرى كۇيلى بولعانى مەملەكەت قورعاۋ ىسىنە دە، جۇمىسشىلاردىڭ وزدەرىنە دە بىردەي پايدالى. ولار اش، جالاڭاش بولسا، جۇمىسى بەرەكەسىز بولىپ، مەملەكەتكە پايدا كەلتىرە الماس، ەكىنشى ىستىققا كۇيىپ، سۋىققا توڭىپ، قارنى اش بولسا، وزدەرى قارا باسىن ساقتاۋى قيىنعا اينالار...» [2]، دەپ مايدانعا الىنعان جىگىتتەرگە ەل بولىپ جاردەم بەرۋگە شاقىرادى.

تىل جۇمىسىنا الىناتىن حالىقتىڭ كەرەك-جاراعىن دايىنداۋ بارلىق جەردە بىردەي قولداۋ تاپپاعانىمەن كەيبىر وڭىرلەردە وعان ەرەكشە ءمان بەرىلدى. ماسەلەن، لەپسى ۋەزىنە قاراستى اياگوز ءھام باقتى ۋچاسكالارىنداعى 12 بولىستاردان 15 ۇيدەن ءبىر كىسى الماق بولىپ، سپيسوكتارىن تارتىپتەپ، كيىم-كەشەكتەرىن دايارلاۋعا بۇيرىق بولدى. بۇعان حالىق كونىپ 5 ۇيدەن باراتىن ءبىر كىسىنىڭ قامىن جەپ، ولاردىڭ كيىم-كەشەگىنە 100 سومنان اقشا جيناپ جاتىر [3].

مايدانعا الىناتىن حالىقتىڭ جاعدايى 1916 جىلى 7 تامىزدا ورىنبوردا وتكەن ۇلت زيالىلارىنىڭ كەڭەسىندە دە ءسوز بولىپ، وندا تومەندەگىدەي ماسەلەلەردى قارار رەتىندە قابىلداعان بولاتىن: «... قارا جۇمىسقا تارتىلعان ءاربىر 30 جۇمىسشى ارتەلگە ۇيىمداسۋعا ەرىكتى، ارتەل جانىندا اۋدارماشى جانە 10 ارتەلگە ءبىر مولدا بولۋى قاجەت; اۋرۋعا شالدىققاندارعا جارالانعان جۇمىسشىلارمەن تەڭ دارەجەدە دارىگەرلىك كورسەتۋ; جۇمىسشىلارعا كيىم-كەشەك پەن ازىق-تۇلىك جەتكىزۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى مولشەردە تەگىن ۆاگوندار ءبولىپ، ونىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋعا ءاربىر بولىستان ەكى ادامدى ءبولىپ، ولاردىڭ باراتىن جەرىنە شەيىن رۇقسات قاعازىن بەرۋ; دالەلدى سەبەپتەرمەن قاجەتىنە قاراي جۇمىسشى قازاقتار دەمالىس الۋدى پايدالانۋى قاجەتتىگى اتاپ كورسەتىلگەن [4].

ەندى وسى ماجىلىستە قابىلدانىپ، ۇكىمەت ورىندارىنا تاپسىرىلعان قارارلاردىڭ ورىندالۋ بارىسىنا كەلەيىك.

«قازاق» گازەتىنە اقسۋ بولىسىنىڭ باستىعى جانداربەك تازابەكۇلىنىڭ جولداعان حاتىندا: «شىمكەنت ۋەزىنە قاراعان اقسۋ، قاراقۇم، مەشىت، قوشقاراتا، بورالتاي ءھام تاشباي بولىستارىنان الىنعان 1085 ادامنان امان-ەسەن تەمىر جولمەن بارا جاتىرمىز. جولدا كەمشىلىك كورگەنىمىز جوق، وتاربانىڭ اسحاناسىندا تاماعىمىزدى ءپىسىرىپ ءىشىپ كەلەمىز. قازىر ءبىز شليابيگە كەلە جاتىرمىز. ورنىققان سوڭ تاعى دا حال جاعدايىمىزدى بىلدىرەمىز. جۇمىسشىلارعا باس-كوز بولۋ ءۇشىن حالىق سايلاپ جىبەرگەن اقسۋ بولىسىنىڭ ۋپراۆيتەلى جانداربەك تازابەكۇلى ءھام «پيسمەننىي پەرەدچيك» ابدۋلقادىر سىدىق نازارۇرعلى [5]، - دەي كەلە وزدەرىنىڭ جۇكتەلگەن مىندەتتى ابىرويمەن اتقارىپ كەلە جاتقانىن مالىمدەيدى.

اتالعان باسىلىمعا وزدەرى باس بولىپ بارعان حاكىم كەكين، ءامىر قاتالۇلدىرىنىڭ دا حاتتارى جولدانعان. حاتتا مايدانعا اتتانعانداردىڭ جولاي باستان كەشكەندەرى، ورنالاسۋى، ونداعى جاعدايلارى ءسوز بولادى. ەندى وسى حاتقا ءۇڭىلىپ كورەيىك: «اقتوبە ۋەزىنە قاراعان باتپاقتى، بەستاماق ءھام الىمبەت بولىستارىنان الىنعان 700 جىگىت اقتوبە قالاسىنان 15-قازاندا جونەلتىلدى. بۇل جىگىتتەردى باراتىن جەرىنە شەيىن باسشىلىق قىلىپ ەرتىپ بارۋعا بۇل ەلدەر ورتالارىنان ءبىز ەكەۋمىزدى سايلاپ شىعاردى. ءبىز بۇل جىگىتتەرمەن بىرگە وتارباعا ءمىنىپ، باراتىن جەرلەرىنە قولىمىزدى امان-ەسەن تاپسىردىق. بارا جاتقان سىزران قالاسىندا 7 كۇن توقتاپ جاتتىق. مۇندا جىگىتتەرگە شەشەك ەكتىك. سىزراننان ۆىزما، ونان ورشا، ورشادان مينسك گۋبەرنياسىنا زاميريا دەگەن ستانتسياعا باردىق. جولدا جىگىتتەردىڭ تاماعى توق. جاي-كۇي جاقسى بولدى، ەشكىمنەن قاقپاي-سوقپاي كورگەن جوق. ولاردى ءالى  زاميريا ستانتسياسىنا ءۇش شاقىرىم جەردە جۇمىسشىلاردى باسقاراتىن پارتيا باستىعىنا تاپسىردىق. جىگىتتەردىڭ جۇمىس قىلاتىن ورنى وسى، سوعىس مايدانىنان قاشىق، قاۋىپ قاتەرسىز جەر. بارا جاتقاندا رياجسكي دەگەن ستانتسيادا بەستاماق بولىسىنىڭ 2 اۋلىنىڭ ءبىر جىگىتى اۋىرىپ قالدى.

جىگىتتەردىڭ اراسىنان مىڭ باسى، ءجۇز باسى، مولدا، اسپازشى، مال سويۋشى سايلاپ قويدى. بۇلار قارا جۇمىستان ازات. جۇمىس قىلاتىن ۋاقىتتارى 6-12 شەيىن، كەش ساعات 4-تەن كۇن باتقانشا. بۇلار ناماز وقيتىن اعاشتان نامازحانا سالدىرىپ جاتىر. جۇمىس قاقى قارا جۇمىسكەرگە كۇنىنە ءبىر سوم، مىڭ باسى ءھام مىڭنىڭ مولداسىنا 3 سوم، ءجۇز باسىعا 2 سوم، ءجۇز باسىنىڭ ءتىلماشى ءھام ءپيسارى كۇنىنە 2 سومنان الادى» [6].

«جۇمىسقا الىنعان جىگىتتەر 100, 150, 200 ادامعا ارنايى جارتىلاي جەردى قازىپ، توبەسىن تاقتايمەن، ونىڭ ءۇستىن توپىراقپەن جاپقان، ال استىنا تاقتاي توسەپ ەدەن جاساعان، 2-3 تەرەزەسى بار ۇيلەردە تۇرعان. ءۇي ىشىندەگى ەكى جاق قابىرعاعا ەكى قابات نار-ساكىلەر ورنالاستىرىپ، جاتىن ورىن جاساعان. كەيبىر ۇيلەردە ساكىلەر ەكى جاق قابىرعاعا جانە ورتاسىنا سالىنعان تاماق ىشۋگە ۇستەل قويىلماعان. سوندىقتان، كەيبىر ۇيلەردە اسحانانى ارنايى بولەك جاساعان. ۇيلەردىڭ ىشىندە 2-3 تەمىر پەش قويىلعان.

العاشقى كەلىپ ورنالاسقانداردىڭ ۇيلەرى جىلى، قۇرعاق، تۇرۋعا جايلى، ال سوڭعى، كەشىرەك كەلگەندەردىكى كۇزگى جاۋىن سۋىقتا سالىنعاندىقتان دىمقىل بولعان. سوڭعى كەلگەندەردىڭ بارىنە بىردەي ءۇي جەتپەگەندىكتەن، ولاردىڭ ءبىرازى ۇيلەردىڭ شاتىرلارىنا ورنالاستىرىلعان. شاتىر ۇيلەر سۋ وتپەيتىن كەنەپتەن، تەرەزەلەرى ەكى باسىندا، 100-150 كىسىلىك، بۇلاردىڭ ءىشى دە جەر ۇيدەن سۋىق، دىمقىل بولعان» [7].

بۇكىل ومىرلەرىن ۇلت جولىنا ارناعان قازاق زيالىلارى تىل جۇمىسىنا الىنعان قانداستارىنىڭ مايدانداعى مۇنداي جاعدايى تىنشىتپادى. مايدان جۇمىسىنا الىنعان قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى زەمگورسويۋز مەكەمەسىنىڭ قاراۋىنا كەلىپ ءتۇستى. ۇلت زيالىلارى زەمگورسويۋز جانىنان اشىلعان بۇراتانا بولىمىندە قىزمەت ىستەدى. ال بۇل بولىمگە ءاليحان بوكەيحانوۆ باسشىلىق ەتكەن ەدى. ۇلت جاناشىرى ەڭ الدىمەن تىل جۇمىسىنا الىنعانداردىڭ باسى-قاسىندا بولۋعا،ولاردىڭ وتارشىل اكىمشىلىك وكىلدەرىنەن قىسىم كورمەي، ەلگە امان-ساۋ ورالۋلارى ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە جان-جاقتاعى كوزى اشىق ازاماتتاردى شاقىردى. ءوز عۇمىرلارىن حالىق جولىنا ارناعان، ءبىر جاعىنان شاقىرۋدى تيەك ەتكەن سونداي جاناشىرلاردىڭ ءبىرى – مىرجاقىپ دۋلاتوۆ توعاي وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى اتىنا بىردەن ءوتىنىش بىلدىرەدى. گۋبەرناتور باس قولباسشىنىڭ جوعارى شتابىنا جولداعان جەدەلحاتىندا «قازاق» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى م.دۋلاتوۆ پەن دارىگەر ءا.الدياروۆتار وزدەرىن زەمگورسويۋزدىڭ بۇراتانا بولىمىنە قىزمەتكە جىبەرۋىن سۇراعانىن ايتا كەلە، ولاردى اتالعان ءبولىم باستىعى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ م.دۋلاتوۆتى جۇمىسقا شاقىرعان جەدەلحاتىن وزدەرىنە كورسەتكەنىن باياندايدى. م.دۋلاتوۆ پەن ءا.بوكەيحانوۆقا قول قويعان كەپىل قاعازدى بەرگەندىگىن حابارلاي كەلە [8]، ولاردىڭ ۇنەمى قاداعالاۋدا بولعاندىعىن، كۇدىك تۋدىراتىن جاعىمسىز ارەكەتتەردىڭ بايقالماعاندىعىن، ءارى ورىنبور جاندارم باستىعى بۇلاردىڭ ۇستىنەن ەشقانداي ءىس قوزعالماعاندىعى سەبەپتى تىل جۇمىسىندا قازاقتارمەن جۇمىس ىستەۋگە جىبەرۋگە بولاتىندىعىن مالىمدەيدى [9].

زيالىلاردى مايداندا، اسىرەسە دارىگەر مەن ءتىلماشتىڭ تاپشىلىعى قاتتى مازالادى. مۇنى «قازاق» گازەتىنە كەلىپ ءتۇسىپ جاتقان تىلشىلەردىڭ حابارلارى دا باسا كورسەتىپ وتىردى.

بەيمالىم ولكە، بەيتانىس جاعدايعا تاپ بولعان قانداستارىمىز بارعان جەرلەرىنە بىردەن كوندىگىپ، بەيىمدەلىپ كەتتى دەسەك شىندىققا قيانات بولار. ولاردىڭ تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشى  ەرەكشە بولعانىن وزدەرىنىڭ حاتتارىندا بىلايشا جەتكىزەدى: «ومبى ۋەزىنەن بىرگە شىققان 1207 جىگىت ەدىك بۇل كۇندە ءبارىمىز دە امانبىز، مايدانعا جاقىن جەردە جۇمىس قىلىپ جاتىرمىز. ەل-جۇرت، اتا-انا، قۇربى-قۇرداسقا كوپ سالەم. بۇل كۇندە بىرگە شىققان 1207 جىگىتتى  ءبولىپ جىبەردى، وسى اراسى بىزگە اۋىر بولدى، جات جەردە تۋىسقاننان ارتىق بولىپ ەدىك. تاماعىمىز جامان ەمەس، سوندا دا قازاق بالاسى ۇيرەنبەگەن تاماقتى تاماقسىنا ما، قازاق تاماعىن ساعىنامىز... راسىن ايتقاندا 700 جىگىتتىڭ كوبى اۋرۋ، بۇلاردىڭ ناشارلارىن اۋرۋحاناعا اكەتتى. جۇمىسقا ءتىپتى جاراماسا، بۇلاردى قايتارماق» [10].

 

ءاليحان،مىرجاقىپتار ەلدەن جىراقتا، مايدان شەبىندە جۇرگەن باۋىرلارىمىزدىڭ جاعدايلارىن ۇنەمى ءبىلىپ وتىرۋعا تىرىستى. قولدان كەلگەنىنشە كومەك بەرىپ وتىردى. ولار مۇنداي شاراعا رەسەيدىڭ ءتۇرلى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن ستۋدەنت جاستاردى تارتقان. وسىنداي ءبىر ساپارىندا ءاليحان جانىنا قوستانايداعى ورىس مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى مىرزاعازى ەسبولۇلى مەن ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەن تەل جامانمۇرىنۇلى، مۇسا سەيدوللاۇلى، حاسەن بەكەتايۇلدارىن ادەيى ەرتىپ كۇنتابىس مايداندارىن ارالايدى [11]. ءاليحان باسقارماعا 17-جەلتوقساندا جازعان حاتىندا: «2-3 كۇندە ءبىز ءاليحان، مىرزاعازى، تەل، مۇسا، حۇسايىن بەسەۋىمىز، زاپادنىي فرونتقا جۇرەمىز، وندا بارىپ قازاق جىگىتتەرىن كورەمىز، زەمسكي سويۋزعا كومەك كورسەتپەك بولامىز. زەمسكي سويۋز قازاققا نە قىل دەسە سونى ورنىنا كەلتىرەمىز دەپ قۋانتىپ تۇر. وزگە فرونتقا دا بارامىز» [12].

ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن زيالىلارىمىز قازاقتار تىل جۇمىسىنان ەلگە قايتقاندا دا رەسەي قالالارىنىڭ تەمىر جول ۆوكزالدارىندا تاپجىلماي تۇرىپ، ولارعا لاۋاقى بەرىپ، ەلگە شىعارىپ سالىپ، كەلەشەك ىستەرىنە باعىت سىلتەگەن ەدى.

تىل جۇمىسىنا الىنعان قانداستارىمىزدىڭ شىنايى جاعدايى ءالى كۇنگە دەيىن ارنايى زەرتتەۋ تاقىرىبىنا اينالا قويعان جوق. بۇل پروبلەمانىڭ كوپتەگەن اسپەكتىلەرى، اسىرەسە رەسەيدىڭ قانداي قالالارىندا، قانداي وندىرىستەردە نەندەي جۇمىستار اتقاردى، جالپى العاندا ناقتى قانشا مىڭ ادام مايدانعا تارتىلدى، ولاردىڭ باستان كەشكەن جاعدايلارى ءوز الدىنا سارالاۋدى قاجەت ەتەدى. ول ءۇشىن جەرگىلىكتى ۇلتتىق باسىلىمدارعا ۇزدىكسىز جولداعان ولاردىڭ حات-حابارلارى مەن رەسەي، بەلارۋس، بالتىق بويى ەلدەرىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتارى قورلارىن ارنايى زەردەلەۋ قاجەت.

 

پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

 

 

  1. قاھارلى 1916 جىل. گروزنىي 1916 گود. قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى. 1-توم.، الماتى. 1998. 177-178 بەت.
  2. «قازاق». №189. 1916.
  3. «قازاق» گازەتى. قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتسياسى. ا.، 1998. 339 بەت.
  4. قر ومم 369-ق، 1-ت، 6077-ءىس، 25-27-پپ.
  5. «قازاق» گازەتى. قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتسياسى. ا.، 1998. 338 بەت.
  6. سوندا، 345 بەت.
  7. م.قويگەلديەۆ الاش قوزعالىسى. ا.، 1995. 200-201 بەتتەر.
  8. قر ومم 25-ق، 1-ت، 490-ءىس، 149-پ.
  9. سوندا، 137-پ.
  10. «قازاق». №205, 1916 ج.
  11. ا.مەكتەپوۆ. 1914-1916 جىلدار دۇربەلەڭى // سوتس. قازاقستان. 1990 27 سەنتيابر.
  12. «قازاق» گازەتى. قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتسياسى. ا.، 1998. 354 بەت.

    "adyrna"kz

 

پىكىرلەر