Almaty qalasy Işkı saiasat basqarmasynyŋ qoldauymen "Adyrna" ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıstıŋ 100 jyldyǧyna orai "Ūlt-azattyq köterılıstıŋ kışı oşaqtary" atty döŋgelek üstel ötkızdı. Osy döŋgelek üstelde basty baiandamaşy bolǧan t.ǧ.k., dosent Erkın Ermūhanovtyŋ baiandamasyn tolyqtai ūsynyp otyrmyz.
Patşa ükımetı halyqtyŋ azattyq küresın qaruly küşpen basqannan keiın jarlyqty ıs-jüzıne asyra bastady. Jarlyq Qazaqstannyŋ är öŋırınde onyŋ basyluyna qarai türlı kezeŋde oryndaldy. Tıptı keibır aimaqtarda aqpan töŋkerısıne deiın sozyldy. Otarşyl äkımşılık maqsattaryna tolyqtai jete almaǧanymen ony bırtındep ıske asyruǧa barynşa küş saldy. Patşanyŋ o bastaǧy «soǧysyp jatqan armiialar audanynda qorǧanys qūrylystary men äskeri qatynastar ornatu jönındegı jūmystar üşın» jarlyǧy orys soldattary men jūmysşylaryn neǧūrlym könbıs jäne arzan jūmys küşı retınde «būratanalarmen» auystyryp, olardy qorǧanys qūrylystary men basqa da tyl jūmystarynan bosatudan tuyndaǧan edı.
Tyl jūmysyna alynǧan qandastarymyz Reseidıŋ türlı audandaryndaǧy qara jūmystarǧa tartyldy. Qara jūmysqa adam alu turaly nūsqauda maidanǧa alynǧan är jūmyskerdıŋ qystyq, jazdyq tolyq kiım, as sauyty, saimany boluy kerek ekenı aitylǧan. «Nūsqau boiynşa jūmysqa alynatyn adamdar är qaisysy öz bolystarynyŋ atymen atalyp onǧa, jüzge, myŋǧa bölınetın, olarǧa on basy, jüz basy, myŋ basy sailanatyn boldy. Jūmyskerlerdıŋ janynda moldalary, myrzalary, tılmaştary, nanşylary, etşılerı, şaştarazdary belgılenetın boldy. Mūnan keiın nūsqauda jūmyskerdı jıberu, azyq beru tärtıbı, jūmyskerlerdıŋ bastyqtarynyŋ şenıne qarai belgısı körsetılgen. Jūmyskerlerge belgılengen aqy – künıne bır som. Būl aqyny jūmysyna qarai köbeituge de bolady. Jüz basylarǧa aqy künıne 2 som, on basylar men tılmäştarǧa 3 som, moldalarǧa 2 som. Bärıne de tamaq qazynadan» [1].
Ūlt kösemı A.Baitūrsynov «Qazaq gazetınıŋ №189 sanynda: «... jūmysqa baratyn jıgıtterdıŋ kiım-keşegı, azyq-tülıkterı küilı bolǧany memleket qorǧau ısıne de, jūmysşylardyŋ özderıne de bırdei paidaly. Olar aş, jalaŋaş bolsa, jūmysy berekesız bolyp, memleketke paida keltıre almas, ekınşı ystyqqa küiıp, suyqqa toŋyp, qarny aş bolsa, özderı qara basyn saqtauy qiynǧa ainalar...» [2], dep maidanǧa alynǧan jıgıtterge el bolyp järdem beruge şaqyrady.
Tyl jūmysyna alynatyn halyqtyŋ kerek-jaraǧyn daiyndau barlyq jerde bırdei qoldau tappaǧanymen keibır öŋırlerde oǧan erekşe män berıldı. Mäselen, Lepsı uezıne qarasty Aiagöz häm Baqty uchaskalaryndaǧy 12 bolystardan 15 üiden bır kısı almaq bolyp, spisoktaryn tärtıptep, kiım-keşekterın daiarlauǧa būiryq boldy. Būǧan halyq könıp 5 üiden baratyn bır kısınıŋ qamyn jep, olardyŋ kiım-keşegıne 100 somnan aqşa jinap jatyr [3].
Maidanǧa alynatyn halyqtyŋ jaǧdaiy 1916 jyly 7 tamyzda Orynborda ötken ūlt ziialylarynyŋ keŋesınde de söz bolyp, onda tömendegıdei mäselelerdı qarar retınde qabyldaǧan bolatyn: «... Qara jūmysqa tartylǧan ärbır 30 jūmysşy artelge ūiymdasuǧa erıktı, artel janynda audarmaşy jäne 10 artelge bır molda boluy qajet; auruǧa şaldyqqandarǧa jaralanǧan jūmysşylarmen teŋ därejede därıgerlık körsetu; jūmysşylarǧa kiım-keşek pen azyq-tülık jetkızu üşın jetkılıktı mölşerde tegın vagondar bölıp, onyŋ oryndaluyn qadaǧalauǧa ärbır bolystan ekı adamdy bölıp, olardyŋ baratyn jerıne şeiın rūqsat qaǧazyn beru; däleldı sebeptermen qajetıne qarai jūmysşy qazaqtar demalys aludy paidalanuy qajettıgı atap körsetılgen [4].
Endı osy mäjılıste qabyldanyp, ükımet oryndaryna tapsyrylǧan qararlardyŋ oryndalu barysyna keleiık.
«Qazaq» gazetıne Aqsu bolysynyŋ bastyǧy Jandarbek Tazabekūlynyŋ joldaǧan hatynda: «Şymkent uezıne qaraǧan Aqsu, Qaraqūm, Meşıt, Qoşqarata, Boraltai häm Taşbai bolystarynan alynǧan 1085 adamnan aman-esen temır jolmen bara jatyrmyz. Jolda kemşılık körgenımız joq, otarbanyŋ ashanasynda tamaǧymyzdy pısırıp ışıp kelemız. Qazır bız Şliabige kele jatyrmyz. Ornyqqan soŋ taǧy da hal jaǧdaiymyzdy bıldıremız. Jūmysşylarǧa bas-köz bolu üşın halyq sailap jıbergen Aqsu bolysynyŋ upravitelı Jandarbek Tazabekūly häm «pismennyi peredchik» Äbdulqadır Sydyq Nazarūrǧly [5], - dei kele özderınıŋ jüktelgen mındettı abyroimen atqaryp kele jatqanyn mälımdeidı.
Atalǧan basylymǧa özderı bas bolyp barǧan Hakım Kekin, Ämır Qatalūldyrynyŋ da hattary joldanǧan. Hatta maidanǧa attanǧandardyŋ jolai bastan keşkenderı, ornalasuy, ondaǧy jaǧdailary söz bolady. Endı osy hatqa üŋılıp köreiık: «Aqtöbe uezıne qaraǧan Batpaqty, Bestamaq häm Älımbet bolystarynan alynǧan 700 jıgıt Aqtöbe qalasynan 15-qazanda jöneltıldı. Būl jıgıtterdı baratyn jerıne şeiın basşylyq qylyp ertıp baruǧa būl elder ortalarynan bız ekeumızdı sailap şyǧardy. Bız būl jıgıttermen bırge otarbaǧa mınıp, baratyn jerlerıne qolymyzdy aman-esen tapsyrdyq. Bara jatqan Syzran qalasynda 7 kün toqtap jattyq. Mūnda jıgıtterge şeşek ektık. Syzrannan Vyzma, onan Orşa, Orşadan Minsk guberniiasyna Zamiriia degen stansiiaǧa bardyq. Jolda jıgıtterdıŋ tamaǧy toq. Jai-küi jaqsy boldy, eşkımnen qaqpai-soqpai körgen joq. Olardy älı Zamiriia stansiiasyna üş şaqyrym jerde jūmysşylardy basqaratyn partiia bastyǧyna tapsyrdyq. Jıgıtterdıŋ jūmys qylatyn orny osy, soǧys maidanynan qaşyq, qauıp qatersız jer. Bara jatqanda Riajskii degen stansiiada Bestamaq bolysynyŋ 2 aulynyŋ bır jıgıtı auyryp qaldy.
Jıgıtterdıŋ arasynan myŋ basy, jüz basy, molda, aspazşy, mal soiuşy sailap qoidy. Būlar qara jūmystan azat. Jūmys qylatyn uaqyttary 6-12 şeiın, keş saǧat 4-ten kün batqanşa. Būlar namaz oqityn aǧaştan namazhana saldyryp jatyr. Jūmys qaqy qara jūmyskerge künıne bır som, myŋ basy häm myŋnyŋ moldasyna 3 som, jüz basyǧa 2 som, jüz basynyŋ tılmäşı häm pisarı künıne 2 somnan alady» [6].
«Jūmysqa alynǧan jıgıtter 100, 150, 200 adamǧa arnaiy jartylai jerdı qazyp, töbesın taqtaimen, onyŋ üstın topyraqpen japqan, al astyna taqtai tösep eden jasaǧan, 2-3 terezesı bar üilerde tūrǧan. Üi ışındegı ekı jaq qabyrǧaǧa ekı qabat nar-säkıler ornalastyryp, jatyn oryn jasaǧan. Keibır üilerde säkıler ekı jaq qabyrǧaǧa jäne ortasyna salynǧan tamaq ışuge üstel qoiylmaǧan. Sondyqtan, keibır üilerde ashanany arnaiy bölek jasaǧan. Üilerdıŋ ışınde 2-3 temır peş qoiylǧan.
Alǧaşqy kelıp ornalasqandardyŋ üilerı jyly, qūrǧaq, tūruǧa jaily, al soŋǧy, keşırek kelgenderdıkı küzgı jauyn suyqta salynǧandyqtan dymqyl bolǧan. Soŋǧy kelgenderdıŋ bärıne bırdei üi jetpegendıkten, olardyŋ bırazy üilerdıŋ şatyrlaryna ornalastyrylǧan. Şatyr üiler su ötpeitın kenepten, terezelerı ekı basynda, 100-150 kısılık, būlardyŋ ışı de jer üiden suyq, dymqyl bolǧan» [7].
Bükıl ömırlerın ūlt jolyna arnaǧan qazaq ziialylary tyl jūmysyna alynǧan qandastarynyŋ maidandaǧy mūndai jaǧdaiy tynşytpady. Maidan jūmysyna alynǧan qazaqtardyŋ basym köpşılıgı Zemgorsoiuz mekemesınıŋ qarauyna kelıp tüstı. Ūlt ziialylary Zemgorsoiuz janynan aşylǧan būratana bölımınde qyzmet ıstedı. Al būl bölımge Älihan Bökeihanov basşylyq etken edı. Ūlt janaşyry eŋ aldymen tyl jūmysyna alynǧandardyŋ basy-qasynda boluǧa,olardyŋ otarşyl äkımşılık ökılderınen qysym körmei, elge aman-sau oralulary üşın qyzmet etuge jan-jaqtaǧy közı aşyq azamattardy şaqyrdy. Öz ǧūmyrlaryn halyq jolyna arnaǧan, bır jaǧynan şaqyrudy tiek etken sondai janaşyrlardyŋ bırı – Mırjaqyp Dulatov Toǧai oblysynyŋ gubernatory atyna bırden ötınış bıldıredı. Gubernator Bas qolbasşynyŋ Joǧary Ştabyna joldaǧan jedelhatynda «Qazaq» gazetınıŋ qyzmetkerı M.Dulatov pen därıger Ä.Aldiiarovtar özderın Zemgorsoiuzdyŋ būratana bölımıne qyzmetke jıberuın sūraǧanyn aita kele, olardy atalǧan bölım bastyǧy Ä.Bökeihanovtyŋ M.Dulatovty jūmysqa şaqyrǧan jedelhatyn özderıne körsetkenın baiandaidy. M.Dulatov pen Ä.Bökeihanovqa qol qoiǧan kepıl qaǧazdy bergendıgın habarlai kele [8], olardyŋ ünemı qadaǧalauda bolǧandyǧyn, küdık tudyratyn jaǧymsyz äreketterdıŋ baiqalmaǧandyǧyn, ärı Orynbor jandarm bastyǧy būlardyŋ üstınen eşqandai ıs qozǧalmaǧandyǧy sebeptı tyl jūmysynda qazaqtarmen jūmys ısteuge jıberuge bolatyndyǧyn mälımdeidı [9].
Ziialylardy maidanda, äsırese därıger men tılmaştıŋ tapşylyǧy qatty mazalady. Mūny «Qazaq» gazetıne kelıp tüsıp jatqan tılşılerdıŋ habarlary da basa körsetıp otyrdy.
Beimälım ölke, beitanys jaǧdaiǧa tap bolǧan qandastarymyz barǧan jerlerıne bırden köndıgıp, beiımdelıp kettı desek şyndyqqa qiianat bolar. Olardyŋ tuǧan jerge degen saǧynyşy erekşe bolǧanyn özderınıŋ hattarynda bylaişa jetkızedı: «Omby uezınen bırge şyqqan 1207 jıgıt edık būl künde bärımız de amanbyz, maidanǧa jaqyn jerde jūmys qylyp jatyrmyz. El-jūrt, ata-ana, qūrby-qūrdasqa köp sälem. Būl künde bırge şyqqan 1207 jıgıttı bölıp jıberdı, osy arasy bızge auyr boldy, jat jerde tuysqannan artyq bolyp edık. Tamaǧymyz jaman emes, sonda da qazaq balasy üirenbegen tamaqty tamaqsyna ma, qazaq tamaǧyn saǧynamyz... Rasyn aitqanda 700 jıgıttıŋ köbı auru, būlardyŋ naşarlaryn auruhanaǧa äkettı. Jūmysqa tıptı jaramasa, būlardy qaitarmaq» [10].
Älihan,Mırjaqyptar elden jyraqta, maidan şebınde jürgen bauyrlarymyzdyŋ jaǧdailaryn ünemı bılıp otyruǧa tyrysty. Qoldan kelgenınşe kömek berıp otyrdy. Olar mūndai şaraǧa Reseidıŋ türlı oqu oryndarynda oqityn student jastardy tartqan. Osyndai bır saparynda Älihan janyna Qostanaidaǧy orys mektebınıŋ oqytuşysy Myrzaǧazy Esbolūly men Mäskeude oqyp jürgen Tel Jamanmūrynūly, Mūsa Seidollaūly, Hasen Beketaiūldaryn ädeiı ertıp küntabys maidandaryn aralaidy [11]. Älihan basqarmaǧa 17-jeltoqsanda jazǧan hatynda: «2-3 künde bız Älihan, Myrzaǧazy, Tel, Mūsa, Hūsaiyn beseuımız, zapadnyi frontqa jüremız, onda baryp qazaq jıgıtterın köremız, zemskii soiuzǧa kömek körsetpek bolamyz. Zemskii soiuz qazaqqa ne qyl dese sony ornyna keltıremız dep quantyp tūr. Özge frontqa da baramyz» [12].
Istıŋ basy-qasynda jürgen ziialylarymyz qazaqtar tyl jūmysynan elge qaitqanda da Resei qalalarynyŋ temır jol vokzaldarynda tapjylmai tūryp, olarǧa lauaqy berıp, elge şyǧaryp salyp, keleşek ısterıne baǧyt sıltegen edı.
Tyl jūmysyna alynǧan qandastarymyzdyŋ şynaiy jaǧdaiy älı künge deiın arnaiy zertteu taqyrybyna ainala qoiǧan joq. Būl problemanyŋ köptegen aspektılerı, äsırese Reseidıŋ qandai qalalarynda, qandai öndırısterde nendei jūmystar atqardy, jalpy alǧanda naqty qanşa myŋ adam maidanǧa tartyldy, olardyŋ bastan keşken jaǧdailary öz aldyna saralaudy qajet etedı. Ol üşın jergılıktı ūlttyq basylymdarǧa üzdıksız joldaǧan olardyŋ hat-habarlary men Resei, Belarus, Baltyq boiy elderınıŋ ortalyq memlekettık mūraǧattary qorlaryn arnaiy zerdeleu qajet.
Paidalanǧan ädebietter tızımı:
Tyl jūmysyna alynǧan qandastarymyz Reseidıŋ türlı audandaryndaǧy qara jūmystarǧa tartyldy. Qara jūmysqa adam alu turaly nūsqauda maidanǧa alynǧan är jūmyskerdıŋ qystyq, jazdyq tolyq kiım, as sauyty, saimany boluy kerek ekenı aitylǧan. «Nūsqau boiynşa jūmysqa alynatyn adamdar är qaisysy öz bolystarynyŋ atymen atalyp onǧa, jüzge, myŋǧa bölınetın, olarǧa on basy, jüz basy, myŋ basy sailanatyn boldy. Jūmyskerlerdıŋ janynda moldalary, myrzalary, tılmaştary, nanşylary, etşılerı, şaştarazdary belgılenetın boldy. Mūnan keiın nūsqauda jūmyskerdı jıberu, azyq beru tärtıbı, jūmyskerlerdıŋ bastyqtarynyŋ şenıne qarai belgısı körsetılgen. Jūmyskerlerge belgılengen aqy – künıne bır som. Būl aqyny jūmysyna qarai köbeituge de bolady. Jüz basylarǧa aqy künıne 2 som, on basylar men tılmäştarǧa 3 som, moldalarǧa 2 som. Bärıne de tamaq qazynadan» [1].
Ūlt kösemı A.Baitūrsynov «Qazaq gazetınıŋ №189 sanynda: «... jūmysqa baratyn jıgıtterdıŋ kiım-keşegı, azyq-tülıkterı küilı bolǧany memleket qorǧau ısıne de, jūmysşylardyŋ özderıne de bırdei paidaly. Olar aş, jalaŋaş bolsa, jūmysy berekesız bolyp, memleketke paida keltıre almas, ekınşı ystyqqa küiıp, suyqqa toŋyp, qarny aş bolsa, özderı qara basyn saqtauy qiynǧa ainalar...» [2], dep maidanǧa alynǧan jıgıtterge el bolyp järdem beruge şaqyrady.
Tyl jūmysyna alynatyn halyqtyŋ kerek-jaraǧyn daiyndau barlyq jerde bırdei qoldau tappaǧanymen keibır öŋırlerde oǧan erekşe män berıldı. Mäselen, Lepsı uezıne qarasty Aiagöz häm Baqty uchaskalaryndaǧy 12 bolystardan 15 üiden bır kısı almaq bolyp, spisoktaryn tärtıptep, kiım-keşekterın daiarlauǧa būiryq boldy. Būǧan halyq könıp 5 üiden baratyn bır kısınıŋ qamyn jep, olardyŋ kiım-keşegıne 100 somnan aqşa jinap jatyr [3].
Maidanǧa alynatyn halyqtyŋ jaǧdaiy 1916 jyly 7 tamyzda Orynborda ötken ūlt ziialylarynyŋ keŋesınde de söz bolyp, onda tömendegıdei mäselelerdı qarar retınde qabyldaǧan bolatyn: «... Qara jūmysqa tartylǧan ärbır 30 jūmysşy artelge ūiymdasuǧa erıktı, artel janynda audarmaşy jäne 10 artelge bır molda boluy qajet; auruǧa şaldyqqandarǧa jaralanǧan jūmysşylarmen teŋ därejede därıgerlık körsetu; jūmysşylarǧa kiım-keşek pen azyq-tülık jetkızu üşın jetkılıktı mölşerde tegın vagondar bölıp, onyŋ oryndaluyn qadaǧalauǧa ärbır bolystan ekı adamdy bölıp, olardyŋ baratyn jerıne şeiın rūqsat qaǧazyn beru; däleldı sebeptermen qajetıne qarai jūmysşy qazaqtar demalys aludy paidalanuy qajettıgı atap körsetılgen [4].
Endı osy mäjılıste qabyldanyp, ükımet oryndaryna tapsyrylǧan qararlardyŋ oryndalu barysyna keleiık.
«Qazaq» gazetıne Aqsu bolysynyŋ bastyǧy Jandarbek Tazabekūlynyŋ joldaǧan hatynda: «Şymkent uezıne qaraǧan Aqsu, Qaraqūm, Meşıt, Qoşqarata, Boraltai häm Taşbai bolystarynan alynǧan 1085 adamnan aman-esen temır jolmen bara jatyrmyz. Jolda kemşılık körgenımız joq, otarbanyŋ ashanasynda tamaǧymyzdy pısırıp ışıp kelemız. Qazır bız Şliabige kele jatyrmyz. Ornyqqan soŋ taǧy da hal jaǧdaiymyzdy bıldıremız. Jūmysşylarǧa bas-köz bolu üşın halyq sailap jıbergen Aqsu bolysynyŋ upravitelı Jandarbek Tazabekūly häm «pismennyi peredchik» Äbdulqadır Sydyq Nazarūrǧly [5], - dei kele özderınıŋ jüktelgen mındettı abyroimen atqaryp kele jatqanyn mälımdeidı.
Atalǧan basylymǧa özderı bas bolyp barǧan Hakım Kekin, Ämır Qatalūldyrynyŋ da hattary joldanǧan. Hatta maidanǧa attanǧandardyŋ jolai bastan keşkenderı, ornalasuy, ondaǧy jaǧdailary söz bolady. Endı osy hatqa üŋılıp köreiık: «Aqtöbe uezıne qaraǧan Batpaqty, Bestamaq häm Älımbet bolystarynan alynǧan 700 jıgıt Aqtöbe qalasynan 15-qazanda jöneltıldı. Būl jıgıtterdı baratyn jerıne şeiın basşylyq qylyp ertıp baruǧa būl elder ortalarynan bız ekeumızdı sailap şyǧardy. Bız būl jıgıttermen bırge otarbaǧa mınıp, baratyn jerlerıne qolymyzdy aman-esen tapsyrdyq. Bara jatqan Syzran qalasynda 7 kün toqtap jattyq. Mūnda jıgıtterge şeşek ektık. Syzrannan Vyzma, onan Orşa, Orşadan Minsk guberniiasyna Zamiriia degen stansiiaǧa bardyq. Jolda jıgıtterdıŋ tamaǧy toq. Jai-küi jaqsy boldy, eşkımnen qaqpai-soqpai körgen joq. Olardy älı Zamiriia stansiiasyna üş şaqyrym jerde jūmysşylardy basqaratyn partiia bastyǧyna tapsyrdyq. Jıgıtterdıŋ jūmys qylatyn orny osy, soǧys maidanynan qaşyq, qauıp qatersız jer. Bara jatqanda Riajskii degen stansiiada Bestamaq bolysynyŋ 2 aulynyŋ bır jıgıtı auyryp qaldy.
Jıgıtterdıŋ arasynan myŋ basy, jüz basy, molda, aspazşy, mal soiuşy sailap qoidy. Būlar qara jūmystan azat. Jūmys qylatyn uaqyttary 6-12 şeiın, keş saǧat 4-ten kün batqanşa. Būlar namaz oqityn aǧaştan namazhana saldyryp jatyr. Jūmys qaqy qara jūmyskerge künıne bır som, myŋ basy häm myŋnyŋ moldasyna 3 som, jüz basyǧa 2 som, jüz basynyŋ tılmäşı häm pisarı künıne 2 somnan alady» [6].
«Jūmysqa alynǧan jıgıtter 100, 150, 200 adamǧa arnaiy jartylai jerdı qazyp, töbesın taqtaimen, onyŋ üstın topyraqpen japqan, al astyna taqtai tösep eden jasaǧan, 2-3 terezesı bar üilerde tūrǧan. Üi ışındegı ekı jaq qabyrǧaǧa ekı qabat nar-säkıler ornalastyryp, jatyn oryn jasaǧan. Keibır üilerde säkıler ekı jaq qabyrǧaǧa jäne ortasyna salynǧan tamaq ışuge üstel qoiylmaǧan. Sondyqtan, keibır üilerde ashanany arnaiy bölek jasaǧan. Üilerdıŋ ışınde 2-3 temır peş qoiylǧan.
Alǧaşqy kelıp ornalasqandardyŋ üilerı jyly, qūrǧaq, tūruǧa jaily, al soŋǧy, keşırek kelgenderdıkı küzgı jauyn suyqta salynǧandyqtan dymqyl bolǧan. Soŋǧy kelgenderdıŋ bärıne bırdei üi jetpegendıkten, olardyŋ bırazy üilerdıŋ şatyrlaryna ornalastyrylǧan. Şatyr üiler su ötpeitın kenepten, terezelerı ekı basynda, 100-150 kısılık, būlardyŋ ışı de jer üiden suyq, dymqyl bolǧan» [7].
Bükıl ömırlerın ūlt jolyna arnaǧan qazaq ziialylary tyl jūmysyna alynǧan qandastarynyŋ maidandaǧy mūndai jaǧdaiy tynşytpady. Maidan jūmysyna alynǧan qazaqtardyŋ basym köpşılıgı Zemgorsoiuz mekemesınıŋ qarauyna kelıp tüstı. Ūlt ziialylary Zemgorsoiuz janynan aşylǧan būratana bölımınde qyzmet ıstedı. Al būl bölımge Älihan Bökeihanov basşylyq etken edı. Ūlt janaşyry eŋ aldymen tyl jūmysyna alynǧandardyŋ basy-qasynda boluǧa,olardyŋ otarşyl äkımşılık ökılderınen qysym körmei, elge aman-sau oralulary üşın qyzmet etuge jan-jaqtaǧy közı aşyq azamattardy şaqyrdy. Öz ǧūmyrlaryn halyq jolyna arnaǧan, bır jaǧynan şaqyrudy tiek etken sondai janaşyrlardyŋ bırı – Mırjaqyp Dulatov Toǧai oblysynyŋ gubernatory atyna bırden ötınış bıldıredı. Gubernator Bas qolbasşynyŋ Joǧary Ştabyna joldaǧan jedelhatynda «Qazaq» gazetınıŋ qyzmetkerı M.Dulatov pen därıger Ä.Aldiiarovtar özderın Zemgorsoiuzdyŋ būratana bölımıne qyzmetke jıberuın sūraǧanyn aita kele, olardy atalǧan bölım bastyǧy Ä.Bökeihanovtyŋ M.Dulatovty jūmysqa şaqyrǧan jedelhatyn özderıne körsetkenın baiandaidy. M.Dulatov pen Ä.Bökeihanovqa qol qoiǧan kepıl qaǧazdy bergendıgın habarlai kele [8], olardyŋ ünemı qadaǧalauda bolǧandyǧyn, küdık tudyratyn jaǧymsyz äreketterdıŋ baiqalmaǧandyǧyn, ärı Orynbor jandarm bastyǧy būlardyŋ üstınen eşqandai ıs qozǧalmaǧandyǧy sebeptı tyl jūmysynda qazaqtarmen jūmys ısteuge jıberuge bolatyndyǧyn mälımdeidı [9].
Ziialylardy maidanda, äsırese därıger men tılmaştıŋ tapşylyǧy qatty mazalady. Mūny «Qazaq» gazetıne kelıp tüsıp jatqan tılşılerdıŋ habarlary da basa körsetıp otyrdy.
Beimälım ölke, beitanys jaǧdaiǧa tap bolǧan qandastarymyz barǧan jerlerıne bırden köndıgıp, beiımdelıp kettı desek şyndyqqa qiianat bolar. Olardyŋ tuǧan jerge degen saǧynyşy erekşe bolǧanyn özderınıŋ hattarynda bylaişa jetkızedı: «Omby uezınen bırge şyqqan 1207 jıgıt edık būl künde bärımız de amanbyz, maidanǧa jaqyn jerde jūmys qylyp jatyrmyz. El-jūrt, ata-ana, qūrby-qūrdasqa köp sälem. Būl künde bırge şyqqan 1207 jıgıttı bölıp jıberdı, osy arasy bızge auyr boldy, jat jerde tuysqannan artyq bolyp edık. Tamaǧymyz jaman emes, sonda da qazaq balasy üirenbegen tamaqty tamaqsyna ma, qazaq tamaǧyn saǧynamyz... Rasyn aitqanda 700 jıgıttıŋ köbı auru, būlardyŋ naşarlaryn auruhanaǧa äkettı. Jūmysqa tıptı jaramasa, būlardy qaitarmaq» [10].
Älihan,Mırjaqyptar elden jyraqta, maidan şebınde jürgen bauyrlarymyzdyŋ jaǧdailaryn ünemı bılıp otyruǧa tyrysty. Qoldan kelgenınşe kömek berıp otyrdy. Olar mūndai şaraǧa Reseidıŋ türlı oqu oryndarynda oqityn student jastardy tartqan. Osyndai bır saparynda Älihan janyna Qostanaidaǧy orys mektebınıŋ oqytuşysy Myrzaǧazy Esbolūly men Mäskeude oqyp jürgen Tel Jamanmūrynūly, Mūsa Seidollaūly, Hasen Beketaiūldaryn ädeiı ertıp küntabys maidandaryn aralaidy [11]. Älihan basqarmaǧa 17-jeltoqsanda jazǧan hatynda: «2-3 künde bız Älihan, Myrzaǧazy, Tel, Mūsa, Hūsaiyn beseuımız, zapadnyi frontqa jüremız, onda baryp qazaq jıgıtterın köremız, zemskii soiuzǧa kömek körsetpek bolamyz. Zemskii soiuz qazaqqa ne qyl dese sony ornyna keltıremız dep quantyp tūr. Özge frontqa da baramyz» [12].
Istıŋ basy-qasynda jürgen ziialylarymyz qazaqtar tyl jūmysynan elge qaitqanda da Resei qalalarynyŋ temır jol vokzaldarynda tapjylmai tūryp, olarǧa lauaqy berıp, elge şyǧaryp salyp, keleşek ısterıne baǧyt sıltegen edı.
Tyl jūmysyna alynǧan qandastarymyzdyŋ şynaiy jaǧdaiy älı künge deiın arnaiy zertteu taqyrybyna ainala qoiǧan joq. Būl problemanyŋ köptegen aspektılerı, äsırese Reseidıŋ qandai qalalarynda, qandai öndırısterde nendei jūmystar atqardy, jalpy alǧanda naqty qanşa myŋ adam maidanǧa tartyldy, olardyŋ bastan keşken jaǧdailary öz aldyna saralaudy qajet etedı. Ol üşın jergılıktı ūlttyq basylymdarǧa üzdıksız joldaǧan olardyŋ hat-habarlary men Resei, Belarus, Baltyq boiy elderınıŋ ortalyq memlekettık mūraǧattary qorlaryn arnaiy zerdeleu qajet.
Paidalanǧan ädebietter tızımı:
- Qaharly 1916 jyl. Groznyi 1916 god. Qūjattar men materialdar jinaǧy. 1-tom., Almaty. 1998. 177-178 bet.
- «Qazaq». №189. 1916.
- «Qazaq» gazetı. Qazaq ensiklopediiasynyŋ Bas redaksiiasy. A., 1998. 339 bet.
- QR OMM 369-q, 1-t, 6077-ıs, 25-27-pp.
- «Qazaq» gazetı. Qazaq ensiklopediiasynyŋ Bas redaksiiasy. A., 1998. 338 bet.
- Sonda, 345 bet.
- M.Qoigeldiev Alaş qozǧalysy. A., 1995. 200-201 better.
- QR OMM 25-q, 1-t, 490-ıs, 149-p.
- Sonda, 137-p.
- «Qazaq». №205, 1916 j.
- A.Mektepov. 1914-1916 jyldar dürbeleŋı // Sos. Qazaqstan. 1990 27 sentiabr.
- «Qazaq» gazetı. Qazaq ensiklopediiasynyŋ Bas redaksiiasy. A., 1998. 354 bet.
"adyrna"kz
