«اباي جولىن» مەكتەپ وقۋلىعىنان الىپ تاستاۋ كەرەك» پە؟

5465
Adyrna.kz Telegram

قازىرگى تاڭدا قازاق ادەبيەتىندە ليبەرالدى كوزقاراستاعى جاستار بۋىنى پايدا بولدى. ولار جاڭاشا ويلارىمەن، توسىن پىكىرلەرىمەن، كۇتپەگەن مالىمدەمەلەرىمەن كوپشىلىكتى توسىرقاتۋدا. ادەبيەتتانۋشى، اۋدارماشى، اقىن ءھام ديزاينەر تىلەك ىرىسبەكتى وسىنداي جاستار قاتارىنا قوسۋعا بولادى. ول حۋليو كورتاسار، سەميۋەل بەككەت، توماس ەليوت سەكىلدى ت.ب باتىس اۆتورلارىنىڭ شىعارمالارىن اۋدارىپ، قازاق وقىرماندارىنىڭ الەم ادەبيەتىمەن سۋسىنداۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسىپ جۇرگەن جايى بار. ءبىزدىڭ تىلەكپەن اڭگىمەمىز قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيى حاقىندا ءوربىدى. 

– سوتسياليستىك سوۆەت وداعىنىڭ تۇسىنداعى ادەبيەتتىڭ نەگىزگى ميسسيالارىنىڭ ءبىرى – پروپاگاندا بولدى. ياعني، وداقتا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستار كوركەم ادەبيەت ارقىلى حالىققا جارنامالاندى، ناسيحاتتالدى. ال، قازىرگى كاپيتاليزمدە ادەبيەتتىڭ ميسسياسى نە؟ 

– بۇعان دەيىن اقىن-جازۋشىلار جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولۋى كەرەك، وزگە قالامگەرلەرمەن بىرگە ءىشۋ كەرەك، اقىن بولعان ادام مىندەتتى تۇردە ساۋىق-سايران قۇرۋ كەرەك دەگەن ميفتىك قاعيدالارمەن ءومىر ءسۇردى. بۇل قازىرگى ۋاقىتقا ساي ەمەس. ەسكىرگەن.  ادەبيەت پەن ونەر – الەۋمەتتىك قوعامدا بولىپ جاتقان پروبلەمالاردى وقىپ ءبىلىپ، ءتۇسىنۋ ءۇشىن كەرەك. ادام ەكەنىمىزدى سەزىنۋ ءۇشىن كەرەك. «كىتاپ ورتەلگەن جەردە ەرتەڭ ادام دا ورتەلەدى» دەگەن ءسوز بار. كىتاپتى قانداي قوعام وقىمايدى؟ توزعان قوعام وقىمايدى. كەدەيگە كىتاپ وقىعاننان گورى تاماق تاپقان الدەقايدا ماڭىزدى. ناداندىق، اسىرەدىنشىلدىك، فاناتيزم دەگەندەر كىتاپ وقىمايتىن كەدەي قوعامنان شىعادى. ال كىتاپ وقيتىن سانالى قوعام مۇندايعا جول بەرمەيدى. سوندىقتان دا بىزدە كىتاپ وقۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. «نەگە قازاق ادەبيەتى حالىقارالىق ارەناعا شىعا المايدى» دەپ ءجيى ايتىپ جاتامىز. ءبىزدىڭ ادەبيەتتى ارەناعا شىعاراتىندار – دوگمالىق كوزقاراستاعى قالامگەرلەر ەمەس، ەشقانداي يدەولوگياعا مويىنسۇنبايتىن تاۋەلسىز ينديۆيدتەر. ادەبيەت دامۋ ءۇشىن – ادەبي ورتا كەرەك ەمەس.

– دەگەنمەن، كەي اقىن-جازۋشىلاردان سۇحبات الساڭىز، ولار «ادەبي ورتادان الىس جۇرگەندىكتەن شىعارماشىلىعىمدا توقىراۋ بولىپ جاتىر» دەپ ايتادى. 

– ەشقاشان ادەبيەتتى توپ جاسامايدى. ادەبيەتتى جەكە تۇلعا جاسايدى. الەمدىك ادەبيەتتەگى گابريەل ماركەس، ەرنەست حەمينگۋەي بولسىن، ولار جەكە ىزدەنىستىڭ ناتيجەسىندە جەتىستىككە جەتتى. ولارعا ادەبي ورتا ەشتەڭە جازىپ بەرمەيدى. مىسالى، حارۋكي مۋراكامي مەن كازۋو يشيگۋرو، سونىمەن قاتار نيل گەيمان، ستيۆەن كينگ سەكىلدى وسى زامان جازۋشىلارى بىرىگىپ الىپ داستارحاندا وسەك ايتىپ اراق ىشپەيدى عوي. مۋراكامي ءوز الدىنا جەكە تۇلعا، ورحان پامۋك تا ءوز الدىنا بولەك.  ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ادەبي ورتالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى – الكوگولدى ونىمدەرگە جاقىن. حالىق ولارعا سەنبەيدى. قادىر-قاسيەتتەرى تومەندەگەن. سەبەبى، يدەولوگيالىق پروپاگاندالاردىڭ شىرماۋىنا ابدەن قامالعان. ءمۇشايرا، كونكۋرستارسىز جانىن باعا المايتىن، ادەبيەتتىڭ تونىن كيىپ جۋرناليستيكادا جۇرگەندەر وتە كوپ. بۇل قازاق جازۋشىلارىنىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ماتەريالدىق مۇقتاجدىققا ۇشىراۋىنا الىپ كەلەدى. ال، ماتەريالدىق مۇقتاجدىقتى شەشىپ بەرەتىن - ادەبي ورتا ەمەس، وقىرمان. الەمدىك تاجىريبەلەرگە سۇيەنەتىن بولساق، نارىقتىق قوعامنىڭ نەگىزگى شارتتارىنىڭ ءبىرى – جازۋشىلاردىڭ نارىقپەن ءوز الدىنا دەربەس جۇمىس ىستەۋى.  ەندى جازۋشىلار وداقتان ەمەس، نارىقتان شىعادى.

 – قازىرگى مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان ادەبيەت وقۋلىقتارىنان قانداي شىعارمالاردى الىپ تاستاپ، ونىڭ بوساپ قالعان ورنىن قالاي تولتىرۋعا بولادى؟

– ەگەر مەنىڭ تاڭداۋ مۇمكىندىگىم بولسا، وندا قازاق ادەبيەتى وقۋلىعىندا قازىر وقىتىلىپ جۇرگەن 50-70 پايىز شىعارمالاردى الىپ تاستار ەدىم. كەزىندە سوۆەت قوعامىنىڭ پروپاگانداسى ءۇشىن جۇمىس ىستەگەن اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى مەكتەپ وقۋلىقتارىنان الىنىپ تاستالۋى كەرەك. ءتىپتى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنىڭ وقۋشىلارعا كوپ ناسيحاتتالعانىن قولدامايمىن. ويتكەنى مۇندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ پروپاگانداعا جىعا ەكپىن بەرگەنى راس. سول ءۇشىن دە ول سوۆەت وداعىنىڭ ەڭ بەدەلدى سىيلىعى – لەنين اتىنداعى سىيلىقتى الدى. بارىنشا دارىپتەلدى. «اباي جولىنىڭ» نەگىزگى يدەياسى – «باي جامان، كەدەي جاقسى». جانە «ورىستان ۇلگى الىڭدار» دەگەن مازمۇندا. بۇل – پروپاگاندا. بىراق،  «قارالى سۇلۋ»،  «كوكسەرەك»، «قاراش-قاراش وقيعاسى»،«كىنامشىل بويجەتكەن» سىندى كوپتەگەن جاۋھار تۋىندىلاردى جازعان اۋەزوۆتىڭ جازۋشىلىعىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.   ال بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم قوجا»، «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» دەگەن شىعارمالارى – پروتەستىك دۇنيەلەر. نەگە؟ مۇندا – قوجا، سۇلتان دەگەن كەيىپكەرلەر بار. مۇندا ول – قازاق دالاسىنىڭ قوجاسى! قازاق ەلىنىڭ سۇلتانى! قوجا دا، سۇلتان دا شىعارمادا سوتقار بولىپ سۋرەتتەلەدى. شىنىندا ولار سوتقار ەمەس، سوۆەتتىڭ ورناتقان جۇيەسىنە باعىنبايتىنىن اشىق بىلدىرگەن مىنەزدى كەيىپكەرلەر. وسى كەيىپكەرلەر ارقىلى اۆتور قازاق حالقىنىڭ وزىنە بي، وزىنە قوجا بولىپ، وزگەنىڭ ايداۋىندا جۇرمەۋ كەرەكتىگىن ايتادى. وسى تۋىندىلاردى جارىققا شىعارعان بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ بيلىك تاراپىنان ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن الماي، جۇمباق جاعدايدى اجال قۇشۋى كوپ جايتتى اڭعارتادى.   سونىمەن قاتار، اقان سەرى، ءبىرجان سالداردىڭ دا پروتەستىك شىعارمالارى بار. ەگەر ءبىز بالالارىمىزدىڭ جۇيەگە تاۋەلسىز ەركىن ويلى، تار شەڭبەردەن تىس ويلانا الاتىنىن قالاساق، پروتەستىك شىعارمالاردى ۇسىنا الۋىمىز ءتيىس.  ءبىز نە سەبەپتى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبىن» وقۋىمىز كەرەك؟ اۆتور ول جەردە ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن الاش قايراتكەرلەرىن مازاقتاپ، ولاردى قارالايدى. مەنىڭشە مۇنداي شىعارمالاردى بالالارعا وقىتپاعان ابزال. ءبىر قىزىعى، «ءومىر مەكتەبىمەن» قاتار الاش قايراتكەرلەرىنىڭ شىعارمالارى دا قازاق ادەبيەتى وقۋلىعىندا قاتار وقىتىلدى. بىلاي قاراساڭىز، بۇل پارادوكس.  جانە ءبىزدىڭ وقۋلىقتاردا بالالاردىڭ جاسىنا سايكەس كەلمەيتىن شىعارمالار بار. مىسالى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «قازاق سولداتى» رومانىن الايىق. بۇل جەردە دە سوۆەتتىك يدەولوگيانىڭ سويىلىن سوعادى. جانە ەڭ باستىسى – مۇندا سوعىستى رومانتيكا ەتىپ كورسەتەدى. شىندىعىندا سوعىس دەگەن ەشقانداي رومانتيكا ەمەس، تراگەديا. سوعىس دەگەن – سوۆەتتىڭ جەڭىسى ەمەس، ادامزاتتىڭ ورتاق جەڭىلىسى. ادامزاتتىڭ قاسىرەتى. ەرنەست حەمينگۋەيدىڭ «قوش بول مايدانىن» وقىساڭىز تۇلا بويىڭىز تىتىركەنەدى.  سوعىستا سنارياد جارىقشاعىنان اياق-قولى جۇلىنىپ، گراناتادان ىشەك-قارنى اقتارىلىپ ولگەن سەرىكتەرى تۇسىنە كىرىپ، ءتۇنى بويى مازا بەرمەيدى. سوعىس جازۋشىنىڭ جانىنا ماڭگى وشپەس جارا سالعان. سول سەبەپتى دە ولاردى «جوعالعان ۇرپاق» دەيدى. ال بىزدە كەيبىر سوعىس تۋرالى شىعارمالاردا جاۋدى تىقسىرىپ قۋىپ، جەڭىستى تويلاپ، شات-شادىمان بولىپ جۇرەدى. قىسقاشا ايتقاندا،  قازاق ادەبيەتىنە رەفورما قاجەت.  بىزدە مەكتەپتە ورىس تىلىمەن قاتار ورىس ادەبيەتى وقىتىلادى. مەن بۇعان قارسىمىن! مەنىڭشە ورىس ادەبيەتىنىڭ ورنىنا الەم ادەبيەتى وقىتىلۋى ءتيىس. مەكتەپ وقۋشىلارى چارلز ديككەنس، مارك تۆەن سياقتى كلاسسيك جازۋشىلاردىڭ جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان شىعارمالارىمەن سۋسىنداۋى كەرەك.  الەم ادەبيەتىنىڭ يدەولوگيادان تازا، جەكە ادامنىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋىن قوزعايتىن نەگىزگى ءنارىن الىپ، قازاق بالالارىنىڭ بويىنا ءسىڭىرۋىمىز قاجەت. وسى ارقىلى ولاردىڭ تانىم كوكجەيەكتەرى كەڭەيەدى.  وقۋشىلار كىتاپ وقىمايدى دەپ رەنجىپ جاتاتىنىمىز راس. ولار وقيدى. انتۋانا دە سەنت-ەكزيۋپەريدىڭ «كىشكەنتاي حانزادا» دەگەن شىعارماسى قانداي تاماشا! مۇندا بالالىق شاقتىڭ قاستەرلى ەكەنىن وتە اسەرلى سۋرەتتەيدى. وسىنداي شىعارمالاردى ءبىزدىڭ بالالارىمىز مىندەتتى تۇردە وقۋ كەرەك. سەبەبى ولار قازىر تەز ەسەيۋگە اسىعادى.

– قازىرگى تاڭدا اقىن-جازۋشىلار اراسىندا اتاق-داڭققا ۇمتىلۋشىلار كوپ. ولار شىعارماشىلىقتىڭ شىڭىن – العان سىيلىقپەن ولشەيدى. مىسالى، مەملەكەتتىك سىيلىق، دارىن، سەرپەر، تارلان سىندى. بۇل تەندەنتسيا تۋرالى ويىڭىز قانداي؟

– بۇل قازىرگى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ تراگەدياسى مەن بەيشارالىعى دەپ بىلەمىن. ءبىزدىڭ قالامگەرلەر نەگە مەملەكەتتىك سىيلىققا ولەرمەندىكپەن جانتالاسادى؟ بۇل - الەمدىك كەڭىستىككە شىعا المايتىنىن، بويىنداعى بار پوتەنتسيالى تەك مەملەكەتتىك سىيلىقتى تامىر-تانىس ارقىلى الۋعا عانا جەتەتىنىن تۇسىنگەندىكتەن. مەملەكەتتىك سىيلىقتى الاتىنداردىڭ كوبى – بيلىككە جاعىمدى وبرازى بار، سونىڭ ءسوزىن سويلەپ، سويىلىن سوعاتىندار. بۇل ونەر ەمەس. ونەر – پارتيا مەن بيلىكتىڭ شەكپەنىندە ەمەس، ەركىندىكتە بولۋى ءتيىس. ونەردە ەكى ءتۇرلى ادام بولادى. ونىڭ ءبىرى - ونەرگە يەلىك ەتكىسى كەلەتىندەر، ەكىنشىسى - ونەر ولاردى يەلىك ەتەتىندەر. ونەرگە يەلىك ەتكىسى كەلەتىن ادام – مانساپقا دا، اتاق-داڭق، اقشاعا دا يەلىك ەتكىسى كەلەدى. بۇنداي ادامدار شىن ونەر جاساي المايدى. ال ونەر يەلىك ەتەتىندەر – ماحامبەت سىندى قۇرباندىق بەرە الاتىن تۇلعالار. ولار مەملەكەت ساياساتى ءۇشىن تاپسىرىسپەن جۇمىس ىستەمەيدى. مەملەكەتتىك سىيلىقتارعا مۇقتاج ەمەس. مىنە تاريحتا قالاتىن وسىنداي ازاماتتار. ولاردىڭ ونەرى ماڭگىلىك.

– ەلىمىزدەگى ادەبيەت پەن كينو سالاسىن بىرگە الىپ قاراساق، كينو سالاسى ادەبيەتتەن الدەقايدا الدا كەتتى. وعان دالەل، كوپتەگەن فيلمدەر ءتۇرلى حالىقارالىق بايقاۋلاردا توپ جارىپ جاتىر. نەگە ادەبيەت كينو سالاسى سەكىلدى قارىشتاپ دامىماي كەنجەلەپ قالدى؟

– بىزدە ادەبيەت حالىقارالىق ارەناعا شىعا الماي جاتقانى، نوبەل سىيلىعىنا قول جەتكىزە الماي جاتقانى – پروتەست جاساي المايتىنىندا شىعار. نوبەلدى ورىستا بۋنين، پاستەرناك، برودسكي سىندى كوپتەگەن اقىن-جازۋشىلار الدى. وسى كىسىلەردىڭ شىعارماشىلىعىنا ۇڭىلسەڭىز، ەشقايسىسى ورىس يمپەرياسىنىڭ مۇددەسىن كوزدەپ جازباعان. ولار ەركىندىك جولىندا ونەر ءۇشىن ومىرلەرىن قۇربان ەتكەن. لاتىن امەريكاسىنىڭ ادەبيەتىن الىپ قاراساق، گابريەل گارسيا ، پاتريك موديانو سىندى جازۋشىلار پروتەست جاساعان. ادامزاتتىق وي ايتا العان.  ادەبيەتتى سىيلىقشىل، ءمۇشايراشىل، ناۋقانشىل قالامگەرلەر ەمەس، قارجىلىق تاۋەلسىز، دەربەس وي ايتا الاتىن ەركىن شىعارماشىلىق يەلەرى دامىتادى. جازۋشى بيلىكپەن ەمەس، حالىقپەن بىرگە بولمايىنشا ادەبيەت ەشقاشان دامىمايدى. بيلىكتى ءبىر ادام باسقارادى. ال حالىق قالاسا بيلىكتى باسقارا الادى. جازۋشى وسىنى ءتۇسىنۋ كەرەك.  نوبەلگە كەلسەك، جازۋشى نوبەل الامىن دەگەن ويمەن جازسا، ول ەشقاشان بۇعان قول جەتكىزبەيدى. بۇل جاي ماراپاتسۇيگىشتىك.

سۇحباتتاسقان، ابىلاي ەسىمباي، Oinet.kz  سايتى.

فوتو اشىق دەرەككوزدەن الىندى.

پىكىرلەر