«Abaı jolyn» mektep oqýlyǵynan alyp tastaý kerek» pe?

5470
Adyrna.kz Telegram

Qazirgi tańda qazaq ádebıetinde lıberaldy kózqarastaǵy jastar býyny paıda boldy. Olar jańasha oılarymen, tosyn pikirlerimen, kútpegen málimdemelerimen kópshilikti tosyrqatýda. Ádebıettanýshy, aýdarmashy, aqyn hám dızaıner Tilek Yrysbekti osyndaı jastar qataryna qosýǵa bolady. Ol Hýlıo Kortasar, Semıýel Bekket, Tomas Elıot sekildi t.b batys avtorlarynyń shyǵarmalaryn aýdaryp, qazaq oqyrmandarynyń álem ádebıetimen sýsyndaýyna óz úlesin qosyp júrgen jaıy bar. Bizdiń Tilekpen áńgimemiz qazaq ádebıetiniń qazirgi jaı-kúıi haqynda órbidi. 

– Soıalıstik Sovet Odaǵynyń tusyndaǵy ádebıettiń negizgi mıssııalarynyń biri – propaganda boldy. Iaǵnı, Odaqta atqarylyp jatqan jumystar kórkem ádebıet arqyly halyqqa jarnamalandy, nasıhattaldy. Al, qazirgi kapıtalızmde ádebıettiń mıssııasy ne? 

– Buǵan deıin aqyn-jazýshylar Jazýshylar Odaǵynyń múshesi bolýy kerek, ózge qalamgerlermen birge ishý kerek, aqyn bolǵan adam mindetti túrde saýyq-saıran qurý kerek degen mıftik qaǵıdalarmen ómir súrdi. Bul qazirgi ýaqytqa saı emes. Eskirgen.  Ádebıet pen óner – áleýmettik qoǵamda bolyp jatqan problemalardy oqyp bilip, túsiný úshin kerek. Adam ekenimizdi seziný úshin kerek. «Kitap órtelgen jerde erteń adam da órteledi» degen sóz bar. Kitapty qandaı qoǵam oqymaıdy? Tozǵan qoǵam oqymaıdy. Kedeıge kitap oqyǵannan góri tamaq tapqan áldeqaıda mańyzdy. Nadandyq, ásiredinshildik, fanatızm degender kitap oqymaıtyn kedeı qoǵamnan shyǵady. Al kitap oqıtyn sanaly qoǵam mundaıǵa jol bermeıdi. Sondyqtan da bizde kitap oqý mádenıetin qalyptastyrý kerek. «Nege qazaq ádebıeti halyqaralyq arenaǵa shyǵa almaıdy» dep jıi aıtyp jatamyz. Bizdiń ádebıetti arenaǵa shyǵaratyndar – dogmalyq kózqarastaǵy qalamgerler emes, eshqandaı ıdeologııaǵa moıynsunbaıtyn táýelsiz ındıvıdter. Ádebıet damý úshin – ádebı orta kerek emes.

– Degenmen, keı aqyn-jazýshylardan suhbat alsańyz, olar «ádebı ortadan alys júrgendikten shyǵarmashylyǵymda toqyraý bolyp jatyr» dep aıtady. 

– Eshqashan ádebıetti top jasamaıdy. Ádebıetti jeke tulǵa jasaıdy. Álemdik ádebıettegi Gabrıel Markes, Ernest Hemıngýeı bolsyn, olar jeke izdenistiń nátıjesinde jetistikke jetti. Olarǵa ádebı orta eshteńe jazyp bermeıdi. Mysaly, Harýkı Mýrakamı men Kazýo Ishıgýro, sonymen qatar Nıl Geıman, Stıven Kıng sekildi osy zaman jazýshylary birigip alyp dastarhanda ósek aıtyp araq ishpeıdi ǵoı. Mýrakamı óz aldyna jeke tulǵa, Orhan Pamýk ta óz aldyna bólek.  Bizdiń elimizdegi ádebı ortalardyń basym kópshiligi – alkogoldi ónimderge jaqyn. Halyq olarǵa senbeıdi. Qadir-qasıetteri tómendegen. Sebebi, ıdeologııalyq propagandalardyń shyrmaýyna ábden qamalǵan. Músháıra, konkýrstarsyz janyn baǵa almaıtyn, ádebıettiń tonyn kıip jýrnalıstıkada júrgender óte kóp. Bul qazaq jazýshylarynyń belgili bir deńgeıde materıaldyq muqtajdyqqa ushyraýyna alyp keledi. Al, materıaldyq muqtajdyqty sheship beretin - ádebı orta emes, oqyrman. Álemdik tájirıbelerge súıenetin bolsaq, naryqtyq qoǵamnyń negizgi sharttarynyń biri – jazýshylardyń naryqpen óz aldyna derbes jumys isteýi.  Endi jazýshylar odaqtan emes, naryqtan shyǵady.

 – Qazirgi mektep oqýshylaryna arnalǵan ádebıet oqýlyqtarynan qandaı shyǵarmalardy alyp tastap, onyń bosap qalǵan ornyn qalaı toltyrýǵa bolady?

– Eger meniń tańdaý múmkindigim bolsa, onda qazaq ádebıeti oqýlyǵynda qazir oqytylyp júrgen 50-70 paıyz shyǵarmalardy alyp tastar edim. Kezinde Sovet qoǵamynyń propagandasy úshin jumys istegen avtorlardyń shyǵarmalarynyń basym kópshiligi mektep oqýlyqtarynan alynyp tastalýy kerek. Tipti Muhtar Áýezovtyń «Abaı joly» roman-epopeıasynyń oqýshylarǵa kóp nasıhattalǵanyn qoldamaımyn. Óıtkeni munda Muhtar Áýezovtyń propagandaǵa jyǵa ekpin bergeni ras. Sol úshin de ol Sovet Odaǵynyń eń bedeldi syılyǵy – Lenın atyndaǵy syılyqty aldy. Barynsha dáripteldi. «Abaı jolynyń» negizgi ıdeıasy – «baı jaman, kedeı jaqsy». Jáne «orystan úlgi alyńdar» degen mazmunda. Bul – propaganda. Biraq,  «Qaraly sulý»,  «Kókserek», «Qarash-qarash oqıǵasy»,«Kinámshil boıjetken» syndy kóptegen jaýhar týyndylardy jazǵan Áýezovtyń jazýshylyǵyn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy.   Al Berdibek Soqpaqbaevtyń «Meniń atym Qoja», «Ólgender qaıtyp kelmeıdi» degen shyǵarmalary – protestik dúnıeler. Nege? Munda – Qoja, Sultan degen keıipkerler bar. Munda ol – qazaq dalasynyń qojasy! Qazaq eliniń sultany! Qoja da, Sultan da shyǵarmada sotqar bolyp sýretteledi. Shynynda olar sotqar emes, Sovettiń ornatqan júıesine baǵynbaıtynyn ashyq bildirgen minezdi keıipkerler. Osy keıipkerler arqyly avtor qazaq halqynyń ózine bı, ózine qoja bolyp, ózgeniń aıdaýynda júrmeý kerektigin aıtady. Osy týyndylardy jaryqqa shyǵarǵan Berdibek Soqpaqbaevtyń bılik tarapynan óziniń laıyqty baǵasyn almaı, jumbaq jaǵdaıdy ajal qushýy kóp jaıtty ańǵartady.   Sonymen qatar, Aqan Seri, Birjan saldardyń da protestik shyǵarmalary bar. Eger biz balalarymyzdyń júıege táýelsiz erkin oıly, tar sheńberden tys oılana alatynyn qalasaq, protestik shyǵarmalardy usyna alýymyz tıis.  Biz ne sebepti Sábıt Muqanovtyń «Ómir mektebin» oqýymyz kerek? Avtor ol jerde el táýelsizdigi úshin kúresken Alash qaıratkerlerin mazaqtap, olardy qaralaıdy. Menińshe mundaı shyǵarmalardy balalarǵa oqytpaǵan abzal. Bir qyzyǵy, «Ómir mektebimen» qatar Alash qaıratkerleriniń shyǵarmalary da qazaq ádebıeti oqýlyǵynda qatar oqytyldy. Bylaı qarasańyz, bul paradoks.  Jáne bizdiń oqýlyqtarda balalardyń jasyna sáıkes kelmeıtin shyǵarmalar bar. Mysaly Ǵabıt Músirepovtiń «Qazaq soldaty» romanyn alaıyq. Bul jerde de Sovettik ıdeologııanyń soıylyn soǵady. Jáne eń bastysy – munda soǵysty romantıka etip kórsetedi. Shyndyǵynda soǵys degen eshqandaı romantıka emes, tragedııa. Soǵys degen – Sovettiń jeńisi emes, adamzattyń ortaq jeńilisi. Adamzattyń qasireti. Ernest Hemıngýeıdiń «Qosh bol maıdanyn» oqysańyz tula boıyńyz titirkenedi.  Soǵysta snarıad jaryqshaǵynan aıaq-qoly julynyp, granatadan ishek-qarny aqtarylyp ólgen serikteri túsine kirip, túni boıy maza bermeıdi. Soǵys jazýshynyń janyna máńgi óshpes jara salǵan. Sol sebepti de olardy «joǵalǵan urpaq» deıdi. Al bizde keıbir soǵys týraly shyǵarmalarda jaýdy tyqsyryp qýyp, jeńisti toılap, shat-shadyman bolyp júredi. Qysqasha aıtqanda,  qazaq ádebıetine reforma qajet.  Bizde mektepte orys tilimen qatar orys ádebıeti oqytylady. Men buǵan qarsymyn! Menińshe orys ádebıetiniń ornyna álem ádebıeti oqytylýy tıis. Mektep oqýshylary Charlz Dıkkens, Mark Tven sııaqty klassık jazýshylardyń jasóspirimderge arnalǵan shyǵarmalarymen sýsyndaýy kerek.  Álem ádebıetiniń ıdeologııadan taza, jeke adamnyń rýhanı kemeldenýin qozǵaıtyn negizgi nárin alyp, qazaq balalarynyń boıyna sińirýimiz qajet. Osy arqyly olardyń tanym kókjeıekteri keńeıedi.  Oqýshylar kitap oqymaıdy dep renjip jatatynymyz ras. Olar oqıdy. Antýana de Sent-Ekzıýperıdiń «Kishkentaı hanzada» degen shyǵarmasy qandaı tamasha! Munda balalyq shaqtyń qasterli ekenin óte áserli sýretteıdi. Osyndaı shyǵarmalardy bizdiń balalarymyz mindetti túrde oqý kerek. Sebebi olar qazir tez eseıýge asyǵady.

– Qazirgi tańda aqyn-jazýshylar arasynda ataq-dańqqa umtylýshylar kóp. Olar shyǵarmashylyqtyń shyńyn – alǵan syılyqpen ólsheıdi. Mysaly, Memlekettik syılyq, Daryn, Serper, Tarlan syndy. Bul tendenııa týraly oıyńyz qandaı?

– Bul qazirgi qazaq qalamgerleriniń tragedııasy men beısharalyǵy dep bilemin. Bizdiń qalamgerler nege memlekettik syılyqqa ólermendikpen jantalasady? Bul - álemdik keńistikke shyǵa almaıtynyn, boıyndaǵy bar potenıaly tek memlekettik syılyqty tamyr-tanys arqyly alýǵa ǵana jetetinin túsingendikten. Memlekettik syılyqty alatyndardyń kóbi – bılikke jaǵymdy obrazy bar, sonyń sózin sóılep, soıylyn soǵatyndar. Bul óner emes. Óner – partııa men bıliktiń shekpeninde emes, erkindikte bolýy tıis. Ónerde eki túrli adam bolady. Onyń biri - ónerge ıelik etkisi keletinder, ekinshisi - óner olardy ıelik etetinder. Ónerge ıelik etkisi keletin adam – mansapqa da, ataq-dańq, aqshaǵa da ıelik etkisi keledi. Bundaı adamdar shyn óner jasaı almaıdy. Al óner ıelik etetinder – Mahambet syndy qurbandyq bere alatyn tulǵalar. Olar memleket saıasaty úshin tapsyryspen jumys istemeıdi. Memlekettik syılyqtarǵa muqtaj emes. Mine tarıhta qalatyn osyndaı azamattar. Olardyń óneri máńgilik.

– Elimizdegi ádebıet pen kıno salasyn birge alyp qarasaq, kıno salasy ádebıetten áldeqaıda alda ketti. Oǵan dálel, kóptegen fılmder túrli halyqaralyq baıqaýlarda top jaryp jatyr. Nege ádebıet kıno salasy sekildi qaryshtap damymaı kenjelep qaldy?

– Bizde ádebıet halyqaralyq arenaǵa shyǵa almaı jatqany, Nobel syılyǵyna qol jetkize almaı jatqany – protest jasaı almaıtynynda shyǵar. Nobeldi orysta Býnın, Pasternak, Brodskıı syndy kóptegen aqyn-jazýshylar aldy. Osy kisilerdiń shyǵarmashylyǵyna úńilseńiz, eshqaısysy Orys ımperııasynyń múddesin kózdep jazbaǵan. Olar erkindik jolynda óner úshin ómirlerin qurban etken. Latyn Amerıkasynyń ádebıetin alyp qarasaq, Gabrıel Garsıa , Patrık Modıano syndy jazýshylar protest jasaǵan. Adamzattyq oı aıta alǵan.  Ádebıetti syılyqshyl, músháırashyl, naýqanshyl qalamgerler emes, qarjylyq táýelsiz, derbes oı aıta alatyn erkin shyǵarmashylyq ıeleri damytady. Jazýshy bılikpen emes, halyqpen birge bolmaıynsha ádebıet eshqashan damymaıdy. Bılikti bir adam basqarady. Al halyq qalasa bılikti basqara alady. Jazýshy osyny túsiný kerek.  Nobelge kelsek, jazýshy Nobel alamyn degen oımen jazsa, ol eshqashan buǵan qol jetkizbeıdi. Bul jaı marapatsúıgishtik.

Suhbattasqan, Abylaı Esimbaı, Oinet.kz  saıty.

Foto ashyq derekkózden alyndy.

Pikirler