قازاقستان-2050 «ماڭگىلىك ەل» ستراتەگياسى، مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» جانە «حالىق تاريح تولقىنىندا» باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا، الماتى قالاسىنىڭ 1000 جىلدىعىنا ارنالعان «الماتىنىڭ مىڭجىلدىق تاريحى: ارحەولوگيا جانە جازبا دەرەكتەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسى ءوتتى.
الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى ۇيىمداستىرعان كونفەرەنتسيانىڭ ماقساتى – الماتى قالاسى تاريحىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ جانە جاڭا عىلىمي دەرەكتەردى جيناۋ، عالىمداردىڭ اتاۋلى ماسەلە بويىنشا تاجىريبە الماسۋىنا جاعداي جاساۋ، الماتىنىڭ مىڭ جىلدىقتارعا تامىر تارتقان تاريحى تەرەڭ قالا ەكەندىگىن عىلىمي دالەلدەۋ. جيىن بارىسىندا ءسوز العان بايانداماشى ر.ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ناپيل بازىلحاننىڭ «الماتى قالاسى تاريحى مەن اتاۋىنا قاتىستى كەيبىر شىعىس (موڭعول، ويرات، مانجۇر) جازبا دەرەكتەرى» تاقىرىبىنداعى بايانداماسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
الماتى قالاسى ەجەلدەن كوشپەلىلەر مەكەندەگەن، جىبەك جولى بويىنداعى باي تاريحى بار ءارى ىرگەلى اتاقتى قالالاردىڭ ءبىرى. سوندىقتان دا قالانىڭ بايىرعى تاريحىنىڭ ارحەولوگيالىق، جازبا دەرەكتەرى اسا مول. وسى رەتتە، كونە تۇرىك ءداۋىرىنىڭ ياعني V-XII عاسىرلارعا بايلانىستى ءتاسمۇسىن بادىزدەرى الماتى قالاسى اۋماعىندا كەزدەسەدى، الايدا قالا تاريحىنا بايلانىستى كونە تۇرىك بىتىك جازۋلى ەسكەرتكىش ازىرشە تابىلماي وتىر. ال، Almatu> الماتۇ دەگەن ارابگرافيكالىق جازۋلى شاعاتاي (موعولستان) ۇلىسى ءداۋىرىنىڭ كۇمىس اقشالارى تابىلعاندىعى زەرتتەۋشىلەرگە بەلگىلى. دەمەك، الماتى اتاۋى سوناۋ XIII-XIV عاسىرلاردا تاريحتا بولعاندىعى كۇمان تۋدىرمايدى.
كونە موڭعول ءتىلدى جازبا دەرەكتەر. كونە موڭول ءتىلدى جازبا نۇسقالاردىڭ ەڭ ەجەلگىسى سانالاتىن (1240 جىلدارى) «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» («Moŋγul-un niγuča tobčiyan-/موڭعولدىڭ جاسىرىن توپتاماسى/») كونە موڭعول تىلىندە جازىلعان تاريحي تۋىندىدا قازاقساننىڭ تاريحي جەر سۋ اتاۋلارى، توپونيمدەرىنە قاتىستى اسا مول ماعلۇماتتار كەزدەسەدى. اتالمىش شىعارمادا 214-تەن استام توپونيمدەر مەن ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋلارى تىركەلگەن. قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىنداعى Altai> التاي، Buqdurma> بۇقتىرما، Čüi-müren> شۋ دارياسى، Erdiš > ەرتىس سۋى، Idil usu> ەدىل سۋى، ءOtىrar balaqasun>وتىرار قالاسى، Uluq-taγ> ۇلى تاۋ جانە باسقا دا اتاۋلار اتالادى [1]. XVII عاسىردا كونە موڭعول تىلىندە جازىلعان لۋۆساندانزاننىڭ «ەجەلگى حاندار نەگىزىن سالعان تورەلىك جوسىعىنىڭ تۋىندىلارىن قۇراستىرىپ تۇيىندەگەن التىن توبچى دەمەك-ءدۇر» (Lubsangdanzan. Erten-ű qad-un űndűsűlegsen törű yosun-u zokial-i tobčilan quriyaγsan Altan tobči kemekű orušibai) تاريحي تۋىندىسىندا دا اتالمىش توپونيمدەر قايتالانىپ اتالادى [2].
XIII-XVII عاسىرلاردا جازىلعان بىزگە جەتكەن موڭعول، ويرات جانە مانجۇر ءتىلدى جازبا دەرەكتەرىندە كوبىنەسە قازىرگى موڭعوليا، شىعىس تۇركىستانداعى تاريحي وقيعالار ءسوز بولعاندىقتان قازاقستانعا قاتىستى مالىمەتتەر وتە سيرەك كەزدەسەدى.
ويرات ءتىلدى جازبا دەرەكتەرى. ال، جوڭعاريا حاندىعى بيلىك قۇرعان زامانداردا ءبىرسىپىرا تاريحي دەرەكتەر بار. ولاردىڭ ءبىرى XVIII عاسىردا جاسالىنعان دەلىنەتىن «جوڭعاريا» كارتاسىندا 100-گە جۋىق جەر سۋ اتاۋلارى، توپونيمدەرى، اتاپ ايتقاندا Balqash nuur> بالقاش كولى، Togon nuur> توعا كولى، Sar usu> سارى سۋ، Bolot baq> بولات باق، Qas qaraqay> قاس قاراعاي، Ulug tug> ۇلى تۋ، Kichine>كىشكەنە، Lebsi>لەپسى، Silaq> سىلاق، Basaq usun>باساق سۋ، Kis> كەس، Qara usun> قاراسۋ ، Qorgas bek> قورعاسبەك، Alimatu> الماتى جانە باسقا اتاۋلارى كونە ويرات توتىن جازۋىمەن ويرات تىلىندە حاتتالىنىپ جازىلعاندىعىن بايقاۋعا بولادى. (قاراڭىز: كارتا سرەدنەي كيرگيز-كايساتسكوي وردى. رگادا، ف-192, وپ.1, د.3 ) .
بەلگىلى عالىم ش.ش. ءۋاليحانوۆ تا وسى كارتادان (كەيىن يا.ۆ. حانىكوۆ قايتالپ سىزعان بولسا كەرەك) ءسوز ەتكەن بولۋ كەرەك. ول ءوزىنىڭ «تارباعاتاي مەن سولتۇستىك تيان-شان اۋداندارىنىڭ گەوگرافيكالىق اتاۋلارى» دەگەن ماقالاسىندا Ili>ىلە، Talgar> تالعار، Kurdu> كۇرتى، Gurban Alimatu> گۋرۆان الماتى ء(ۇش الماتى), Qara tal> قاراتال، Kurtu tala> كۇرتى دالاسى، Shacha> شاشا، Talshiq> تالشىق، Gurban Chabdar> گۋرۆان ء(ۇش) شابدار، Turgen> تۇرگەن، Chui> شۋ، Aqsu> اقسۋ، Lebsi>لەپسى، Jirgalang> جىرعالان، Tash bilig> تاشبىلىك، Qorgas> قورعاس، Qara ker> قارا دالاسى، Anjiyan> انجيان، Astag> استاع، Sarbagsi> سارىباعشى، Altan emegel uul> التىن ەمەل تاۋى، Chagan bugu uul> شاعان بۇعى تاۋى، Kunekei uul> كۇنەكەي تاۋى، Siyn aral> سايىن ارال؟، Chingel dabaga> شىڭگىل اسۋى، Sung dashi tang> سۋن داشي تاۋى، Mergen> مەرگەن، Bura tala gol> بورا تالا وزەنى، Manan gol> مانان وزەنى، Temurtu nuur> تەمىرتى كولى، Narin gol> نارىن وزەنى، Sultan jaylan> سۇلتان جايلاۋى، Qan Tengri agula> حان ءتاڭىر تاۋى، Musuq agula> مۇسىق تاۋى، Qara usu> قارا سۋ، Chagan usu> شاعان سۋ، Araltu> ارالتى، Nayan Kire tag> نايان كيرە تاۋى سياقتى اتاۋلاردى كونە موڭعول-ويرات جازۋىمەن جانە ارابگرافيكالىق قازاقشا جازىپ بەلگىلەگەن ەدى [3] (سۋرەت 1).
ويراتتىڭ اتاقتى ءدىني قايراتكەرى نامحايجانتسان زايا-بانديدانىڭ 1648 جىلى جازىپ قالدىىرعان «سارنى گەرەل» تۋىندىسىندا ول ءوزى ءجۇرىپ وتكەن ورتالىق ازيا جەرلەرى تۋرالى قۇندى مالىمەتتەر جازىپ قالدىرعان ەدى. بۇل شىعارمادا شاعان توعاي، ىلە، تالعار، شارا توعاي، كۇركە وزەنى، قاراتال، ەمىل، تالاس، قۇلان، جىلاندى، ەرتىس، اياكوز، شۋ، ەدىل، جاركەنت، سايرام جانە باسقا دا توپونيمدەر اتالادى [4]. موڭعول دەرەكتەردىڭ ىشىندە تاعى ءبىر قىزىقتى دەرەكتەردىڭ ءبىرى اۋەلى كونە مانجۇر تىلىندە جازىلىپ كەيىن ەسكى موڭعول تىلىنە اۋدارىلعان «Qoyidu gajar-un ayimag-un oyillag-a» (سولتۇستىك جەرلەردەگى ەلدەردىڭ مالىمەتى) دەگەن تۋىندى. زەرتتەۋشىلەر بۇل تۋىندىنى 1862 جىلدارى جاسالعان دەپ قاراستىرادى. بۇل تۋىندى قازىر موڭعوليا ۇلتتىق كىتاپحانا قورىندا ساقتاۋلى. تۋىندىدا Altai> التاي، Tomuski> تومبى، Simipalachinseke > سيميپالاچينسەكە (سەميپالاتينسك، سەمەي), Ereges goul > ەرەگەس وزەنى (ەرتىستىڭ باستاۋىنداعى وزەن) اتاۋلىرى كەزدەسەدى [5].
كونە مانجۇر ءتىلدى دەرەكتەر. قازىرگى دەيىن بەلگىلى بولعان مانجۇر ءتىلدى بىرنەشە توپوگرافيكالىق تاريحي كارتالار بار. ولاردىڭ ىشىندە ەڭ ەسكىسى دەپ سانالاتىنى مين ديناستيا داۋىرىندە (1368-1644 جج.) جاسالىنعان 4,53ح3,47 مەتر ولشەمدى ءىرى كارتا. ونىڭ ماتىندەرى العاشقىدا كونە مانجۇر تىلىندە جازىلعان ەكەن. الايدا سول ماتىندەردى قىتايلىقتار كەيىنىرەك تولىعىمەن ءوشىرىپ، ولاردىڭ ىزدەرىنىڭ ۇستىنە قىتايشا يەروگليفپەن قىتايشا توپونيمدەردى جازعان كورىنەدى. بۇل كارتادا قازاقتار، ولار مەكەندەگەن جەرلەردىڭ توپونيمدەرى جازىلعاندىعى تۇسىنىكتى جايت. الايدا وسى كارتا ءالى تولىق جاريالانباعاندىقتان ءبىز وسىمەن شەكتەلەمىز.
قازاقستان توپونيمدەرىنە بايلانىستى تاعى ءبىر قىزىقتى دەرەكتەردىڭ ءبىرى 1715 جىلى مانجۇر ساياحاتشىسى كونە مانجۇر تىلىندە جاسالعان « با ني-ي نيرۋگان» (باتىس ولكەلەردەن كورگەندەرىم) اتتى كارتا.
بۇل كارتادا كونە مانجۇر تىلىندە «Qasaq>قازاق، Shui aniya> شۋ وزەنى» دەگەن جانە باسقا دا اتاۋلار كەزدەسەدى [6]. ال، مانجۇر-تسين ديناستياسى ءداۋىرىنىڭ كونە مانجۇر ءتىلدى ارحيۆ قۇجاتتارىندا اقسۋ، باركول، بايان-اۋىل، بوروتالا، ەرەنقابىرعا، ەرتىس، جۇلدىز، جىرعالاڭ، كۇنەس، قوبىقسارى، قۇمىل، لەپسى، ماناس، موري، سايقان-تالا، تارباعاتاي، تاشكەنت، تۇرپان، ۋلياسۋتاي، شاعان وبا، الاك-تۋگۋل، التاي، التىنەمىل، ارگاليكتۋ، اياگوز، باقاناس، بارلىق، يەركەنت، قوبدا، قۇلجا، ءۇرىمجى، حارگانا، گۋرۆان الاماتۋ, گۋەربان اليماتۋ ء(ۇش الماتى) جانە باسقا دا توپونيمدەر اتالادى [7]. وسى رەتتە ايتارىمىز ويراتشا حاتتالىنعان Gurban Alimatu> گۋرۆان اليماتۋ ء(ۇش الماتى) مەن مانجۇرشا جازىلعان گۋرۆان الاماتۋ ء(ۇش الماتى) ءبىر اتاۋ، ءبىر عانا توپونيم ەكەندىگى انىق. بۇل قازىرگى الماتىنى اتاعاندىعى. الايدا نە سەبەپتەن ءۇش الماتى دەگەندىگىنە نازار اۋدارساق، ول الاتاۋدىڭ ءۇش كولى ( قازىرگى اتاۋى ۇلكەن الماتى، ەسىك، كولساي ) نەمەسە الماتى اۋماعىنان اعىپ وتەتىن ءۇش وزەنگە ( قازىرگى اتاۋى ۇلكەن الماتى، كىشى الماتى، ەسەنتاي) بايلانىستى اتالعاندىعىن اڭعارۋعا بولادى.
ال، "الماتى" اتاۋىنىڭ ەتيمولوگياسىنا كەلسەك، ول ورتاعاسىرلىق تۇرىك ءتىلىنىڭ Alma+tu> "الما" (قىزىل دومالاق جەمىس) + تۇ ("جەمىس"+تى) دەگەن تۋىندى سوزدەن، قازىرگى قازاق تىلىندە "الما+لى" دەگەن ۇعىم ماعىنالى تۇلعاسىنان قالىپتاسقان. سونىمەن قاتار، شاعاتاي (موعولستان) ۇلىسى داۋىرىندە شىعىس تۇركىستان اۋماعىندا Alma+liq>الما+لىق دەگەن كونە قالا بولعان. دەمەك، ورتا تۇرىك تىلىندە كەزدەسەتىن +tu (+تۇ)+liq (+لىق), +li (+لى) جۇرناق فورمالارى قاتار قولدانىلعان. ال، وسى جۇرناق فورمالارى قىپشاق تىلىندە، اسىرەسە قازاق تىلىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن +تى (تاستى), +دى (تۇزدى), +لىق (بايلىق), +لى (المالى) تۇلعالارىندا تولىققاندى ساقتالىنعان. "الما" نى كونە موڭعول، ويرات تىلىندە alma>الما، alim>اليم، alima>اليما، مانجۇر تىلىندە solhe>شولكە دەپ اتايدى [8]. سول سەبەپتەن دە ويراتتار سوناۋ ەجەلگى اتاۋىن سول قالپىندا تاريحي كارتالارعا بەلگىلەگەن. كارتادا بەلگىلەنگەندىكتەن البەتتە الماتى قالاسىنىڭ تاريحى جايىندا مالىمەتتەر بولعاندىعى حاق. الايدى ول جايىندا، قالانىڭ سول كەزدەردەگى سيپاتتامالارى تۋرالى جازبا دەرەكتەر ازىرشە تابىلماي وتىر.
الماتى قالاسى تاريحى مەن اتاۋىنا بايلانىستى قولدا بار كەيبىر شىعىس دەرەكتەردىڭ ۇزىن ىرعاعى وسى بولماق.
ءتۇيىن: ماقالادا ەجەلگى الماتى قالاسىنىڭ اتاۋى مەن تاريحىنا قاتىستى كەيبىر شىعىس ءتىلدى (موڭعول، ويرات، مانجۇر) جازبا دەرەكتەرى مەن تاريحي كارتالارى جايىندا مالىمەتتەر قاراستىرىلعان.
ناپيل بازىلحان
ر.ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ
جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، ف.ع.ك.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
- موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى (كونە موڭعول تىلىندەگى تۇپنۇسقالىق ترانسكريپتسياسى، عىلىمي ماعىنالىق اۋدارماسى مەن تۇسىندەرمەلەرىن كورسەتكىشتەرىن جاساعان ن.بازىلحان) // سەريا «قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرى» -I توم. -الماتى:دايك-پرەسس، 2006.-400-ب.
- لۇبساندانزان. ەجەلگى حاندار نەگىزىن سالعان تورەلىك جوسىعىنىڭ تۋىندىلارىن قۇراستىرىپ تۇيىندەگىن التى توبچى (التىن ءتۇيىن) دەمەك-ءدۇر.(كونە موڭعول تىلىندەگى، عىلىمي ماعىنالىق اۋدارماسى مەن تۇسىندەرمەلەرىن جاساعان ق.جۇكەل). سەريا «قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرى» -II توم. -الماتى:دايك-پرەسس، 2006.-364-ب.
- ۆاليحانوۆ چ.چ. سوبرانيە سوچينەني ۆ پياتي توماح. توم-II. - الما-اتا: يزداتەلستۆو ان كازاحسكوي سسر،
- بازىلحان ن. درەۆنەتيۋركسكيە، مونگولسكيە ي مانچجۋرسكيە يستوچنيكي پو يستوري تسەنترالنوي ازي: يستوچنيكوۆەدچەسكيە پروبلەمى // «ك نوۆىم ستاندارتام ۆ رازۆيتي وبششەستۆەننىح ناۋك ۆ تسەنترالنوي ازي»: ماتەريالى مەجدۋنارودنوي ناۋچنوي كونفەرەنتسي.- الماتى: دايك-پرەسس، 2006.- س.186-193
- Qoyidu gajar-un ayimag-un oyillag-a. –ۋلاانبااتار، 2004.-156.
- بازىلحان ن. قازاقتارعا بايلانىستى موڭعول، مانجۇر ءتىلدى تاريحي دەرەكتەر (قىسقاشا تاريحي-دەرەكتانۋلىق شولۋ) //«شىعىس» عىلىمي باسىلىم، 2005,.- №1. - س. 141-153.
- قازاق حاندىعى مەن تسين پاتشالىعىنىڭ ساۋدا قاتىناستارى تۋرالى قىتاي مۇراعات قۇجاتتارى. 1 توم. /قۇراست. ەجەنەحانۇلى ب. -الماتى:دايك-پرەسس، - 210 بەت+فاكسيميلە 144 بەت +جاپسىرما 8 بەت.
- بازىلحان ن. مونگولو-مانچجۋرسكيە يستوچنيكي پو گورودە الماتى // الماتى (دەرەكتەر جيناعى) / پيسمەننىە يستوچنيكي پو يستوري ي كۋلتۋرە گورودا الماتى (VIII- ناچالو XX ۆۆ. ), -الماتى، 2008. - س.270-271.
