Qazaqstan-2050 «Mäŋgılık El» Strategiiasy, Memlekettık «Mädeni mūra» jäne «Halyq tarih tolqynynda» baǧdarlamalaryn jüzege asyru maqsatynda, Almaty qalasynyŋ 1000 jyldyǧyna arnalǧan «Almatynyŋ myŋjyldyq tarihy: arheologiia jäne jazba derekterı» atty Halyqaralyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiasy öttı. Almaty qalasy Işkı saiasat basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı ūiymdastyrǧan konferensiianyŋ maqsaty – Almaty qalasy tarihynyŋ kökjiegın keŋeitu jäne jaŋa ǧylymi derekterdı jinau, ǧalymdardyŋ atauly mäsele boiynşa täjıribe almasuyna jaǧdai jasau, Almatynyŋ myŋ jyldyqtarǧa tamyr tartqan tarihy tereŋ qala ekendıgın ǧylymi däleldeu. Jiyn barysynda söz alǧan baiandamaşy R.B. Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Napil Bazylhannyŋ «Almaty qalasy tarihy men atauyna qatysty keibır şyǧys (moŋǧol, oirat, manjūr) jazba derekterı» taqyrybyndaǧy baiandamasyn ūsynyp otyrmyz.
Almaty qalasy ejelden köşpelıler mekendegen, jıbek joly boiyndaǧy bai tarihy bar ärı ırgelı ataqty qalalardyŋ bırı. Sondyqtan da qalanyŋ baiyrǧy tarihynyŋ arheologiialyq, jazba derekterı asa mol. Osy rette, köne türık däuırınıŋ iaǧni V-XII ǧasyrlarǧa bailanysty tasmüsın bädızderı Almaty qalasy aumaǧynda kezdesedı, alaida qala tarihyna bailanysty köne türık bıtık jazuly eskertkış äzırşe tabylmai otyr. Al, Almatu> Almatū degen arabgrafikalyq jazuly Şaǧatai (Moǧolstan) ūlysy däuırınıŋ kümıs aqşalary tabylǧandyǧy zertteuşılerge belgılı. Demek, Almaty atauy sonau XIII-XIV ǧasyrlarda tarihta bolǧandyǧy kümän tudyrmaidy.
Köne moŋǧol tıldı jazba derekter. Köne moŋol tıldı jazba nūsqalardyŋ eŋ ejelgısı sanalatyn (1240 jyldary) «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı» («Moŋγul-un niγuča tobčiyan-/Moŋǧoldyŋ jasyryn toptamasy/») köne moŋǧol tılınde jazylǧan tarihi tuyndyda Qazaqsannyŋ tarihi jer su ataulary, toponimderıne qatysty asa mol maǧlūmattar kezdesedı. Atalmyş şyǧarmada 214-ten astam toponimder men eldı mekenderdıŋ ataulary tırkelgen. Qazırgı Qazaqstan territoriiasyndaǧy Altai> Altai, Buqdurma> Būqtyrma, Čüi-müren> Şu dariiasy, Erdiš > Ertıs suy, Idil usu> Edıl suy, Otırar balaqasun>Otyrar qalasy, Uluq-taγ> Ūly tau jäne basqa da ataular atalady [1]. XVII ǧasyrda köne moŋǧol tılınde jazylǧan Luvsandanzannyŋ «Ejelgı handar negızın salǧan törelık josyǧynyŋ tuyndylaryn qūrastyryp tüiındegen Altyn tobchy demek-dür» (Lubsangdanzan. Erten-ű qad-un űndűsűlegsen törű yosun-u zokial-i tobčilan quriyaγsan Altan tobči kemekű orušibai) tarihi tuyndysynda da atalmyş toponimder qaitalanyp atalady [2].
XIII-XVII ǧasyrlarda jazylǧan bızge jetken moŋǧol, oirat jäne manjūr tıldı jazba derekterınde köbınese qazırgı Moŋǧoliia, Şyǧys Türkıstandaǧy tarihi oqiǧalar söz bolǧandyqtan Qazaqstanǧa qatysty mälımetter öte sirek kezdesedı.
Oirat tıldı jazba derekterı. Al, Joŋǧariia handyǧy bilık qūrǧan zamandarda bırsypyra tarihi derekter bar. Olardyŋ bırı XVIII ǧasyrda jasalynǧan delınetın «Joŋǧariia» kartasynda 100-ge juyq jer su ataulary, toponimderı, atap aitqanda Balqash nuur> Balqaş kölı, Togon nuur> Toǧa kölı, Sar usu> Sary su, Bolot baq> Bolat baq, Qas qaraqay> Qas qaraǧai, Ulug tug> Ūly tu, Kichine>Kışkene, Lebsi>Lepsı, Silaq> Sylaq, Basaq usun>Basaq su, Kis> Kes, Qara usun> Qarasu , Qorgas bek> Qorǧasbek, Alimatu> Almaty jäne basqa ataulary köne oirat totyn jazuymen oirat tılınde hattalynyp jazylǧandyǧyn baiqauǧa bolady. (Qaraŋyz: Karta Srednei kirgiz-kaisaskoi ordy. RGADA, F-192, Op.1, D.3 ) .
Belgılı ǧalym Ş.Ş. Uälihanov ta osy kartadan (keiın Iа.V. Hanykov qaitalp syzǧan bolsa kerek) söz etken bolu kerek. Ol özınıŋ «Tarbaǧatai men Soltüstık Tian-şan audandarynyŋ geografikalyq ataulary» degen maqalasynda Ili>Ile, Talgar> Talǧar, Kurdu> Kürtı, Gurban Alimatu> gurvan Almaty (üş Almaty), Qara tal> Qaratal, Kurtu tala> Kürtı dalasy, Shacha> Şaşa, Talshiq> Talşyq, Gurban Chabdar> gurvan (üş) Şabdar, Turgen> Türgen, Chui> şu, Aqsu> Aqsu, Lebsi>Lepsı, Jirgalang> Jyrǧalan, Tash bilig> Taşbılık, Qorgas> Qorǧas, Qara ker> Qara dalasy, Anjiyan> Anjian, Astag> Astaǧ, Sarbagsi> Sarybaǧşy, Altan emegel uul> Altyn emel tauy, Chagan bugu uul> Şaǧan būǧy tauy, Kunekei uul> Künekei tauy, Siyn aral> Saiyn aral?, Chingel dabaga> Şıŋgıl asuy, Sung dashi tang> Sun daşi tauy, Mergen> mergen, Bura tala gol> Bora tala özenı, Manan gol> Manan özenı, Temurtu nuur> Temırtı kölı, Narin gol> Naryn özenı, Sultan jaylan> Sūltan jailauy, Qan Tengri agula> Han Täŋır tauy, Musuq agula> Mūsyq tauy, Qara usu> Qara su, Chagan usu> Şaǧan su, Araltu> Aralty, Nayan Kire tag> Naian Kire tauy siiaqty ataulardy köne moŋǧol-oirat jazuymen jäne arabgrafikalyq qazaqşa jazyp belgılegen edı [3] (Suret 1).
Oirattyŋ ataqty dıni qairatkerı Namhaijansan Zaia-Bandidanyŋ 1648 jyly jazyp qaldyyrǧan «Sarny gerel» tuyndysynda ol özı jürıp ötken Ortalyq Aziia jerlerı turaly qūndy mälımetter jazyp qaldyrǧan edı. Būl şyǧarmada Şaǧan toǧai, Ile, Talǧar, Şara toǧai, Kürke özenı, Qaratal, Emıl, Talas, Qūlan, Jylandy, Ertıs, Aiaköz, Şu, Edıl, Jarkent, Sairam jäne basqa da toponimder atalady [4]. Moŋǧol derekterdıŋ ışınde taǧy bır qyzyqty derekterdıŋ bırı äuelı köne manjūr tılınde jazylyp keiın eskı moŋǧol tılıne audarylǧan «Qoyidu gajar-un ayimag-un oyillag-a» (Soltüstık jerlerdegı elderdıŋ mälımetı) degen tuyndy. Zertteuşıler būl tuyndyny 1862 jyldary jasalǧan dep qarastyrady. Būl tuyndy qazır Moŋǧoliia Ūlttyq kıtaphana qorynda saqtauly. Tuyndyda Altai> Altai, Tomuski> Tomby, Simipalachinseke > Simipalachinseke (Semipalatinsk, Semei), Ereges goul > Ereges özenı (Ertıstıŋ bastauyndaǧy özen) ataulyry kezdesedı [5].
Köne manjūr tıldı derekter. Qazırgı deiın belgılı bolǧan manjūr tıldı bırneşe topografikalyq tarihi kartalar bar. Olardyŋ ışınde eŋ eskısı dep sanalatyny Min dinastiia däuırınde (1368-1644 jj.) jasalynǧan 4,53h3,47 metr ölşemdı ırı karta. Onyŋ mätınderı alǧaşqyda köne manjūr tılınde jazylǧan eken. Alaida sol mätınderdı qytailyqtar keiınırek tolyǧymen öşırıp, olardyŋ ızderınıŋ üstıne qytaişa ieroglifpen qytaişa toponimderdı jazǧan körınedı. Būl kartada qazaqtar, olar mekendegen jerlerdıŋ toponimderı jazylǧandyǧy tüsınıktı jait. Alaida osy karta älı tolyq jariialanbaǧandyqtan bız osymen şektelemız.
Qazaqstan toponimderıne bailanysty taǧy bır qyzyqty derekterdıŋ bırı 1715 jyly manjūr saiahatşysy köne manjūr tılınde jasalǧan « Ba ni-i nirugan» (Batys ölkelerden körgenderım) atty karta.
Būl kartada köne manjūr tılınde «Qasaq>Qazaq, Shui aniya> Şu özenı» degen jäne basqa da ataular kezdesedı [6]. Al, Manjūr-sin dinastiiasy däuırınıŋ köne manjūr tıldı arhiv qūjattarynda Aqsu, Barköl, Baian-auyl, Borotala, Erenqabyrǧa, Ertıs, Jūldyz, Jyrǧalaŋ, Künes, Qobyqsary, Qūmyl, Lepsı, Manas, Mori, Saiqan-tala, Tarbaǧatai, Taşkent, Tūrpan, Uliasutai, Şaǧan oba, Alak-tugul, Altai, Altynemıl, Argaliktu, Aiagöz, Baqanas, Barlyq, Ierkent, Qobda, Qūlja, Ürımjı, Hargana, Gurvan Alamatu, Guerban Alimatu (Üş Almaty) jäne basqa da toponimder atalady [7]. Osy rette aitarymyz oiratşa hattalynǧan Gurban Alimatu> Gurvan Alimatu (Üş Almaty) men manjūrşa jazylǧan Gurvan Alamatu (Üş Almaty) bır atau, bır ǧana toponim ekendıgı anyq. Būl qazırgı Almatyny ataǧandyǧy. Alaida ne sebepten Üş Almaty degendıgıne nazar audarsaq, ol Alataudyŋ üş kölı ( qazırgı atauy Ülken Almaty, Esık, Kölsai ) nemese Almaty aumaǧynan aǧyp ötetın üş özenge ( qazırgı atauy Ülken Almaty, Kışı Almaty, Esentai) bailanysty atalǧandyǧyn aŋǧaruǧa bolady.
Al, "Almaty" atauynyŋ etimologiiasyna kelsek, ol ortaǧasyrlyq türık tılınıŋ Alma+tu> "Alma" (qyzyl domalaq jemıs) + tū ("jemıs"+tı) degen tuyndy sözden, qazırgı qazaq tılınde "Alma+ly" degen ūǧym maǧynaly tūlǧasynan qalyptasqan. Sonymen qatar, Şaǧatai (Moǧolstan) ūlysy däuırınde Şyǧys Türkıstan aumaǧynda Alma+liq>Alma+lyq degen köne qala bolǧan. Demek, orta türık tılınde kezdesetın +tu (+tū)+liq (+lyq), +li (+ly) jūrnaq formalary qatar qoldanylǧan. Al, osy jūrnaq formalary qypşaq tılınde, äsırese qazaq tılınde künı bügınge deiın +ty (tasty), +dy (tūzdy), +lyq (bailyq), +ly (almaly) tūlǧalarynda tolyqqandy saqtalynǧan. "Alma" ny köne moŋǧol, oirat tılınde alma>alma, alim>alim, alima>alima, manjūr tılınde solhe>şölke dep ataidy [8]. Sol sebepten de oirattar sonau ejelgı atauyn sol qalpynda tarihi kartalarǧa belgılegen. Kartada belgılengendıkten älbette Almaty qalasynyŋ tarihy jaiynda mälımetter bolǧandyǧy haq. Alaidy ol jaiynda, qalanyŋ sol kezderdegı sipattamalary turaly jazba derekter äzırşe tabylmai otyr.
Almaty qalasy tarihy men atauyna bailanysty qolda bar keibır şyǧys derekterdıŋ ūzyn yrǧaǧy osy bolmaq.
Tüiın: Maqalada ejelgı Almaty qalasynyŋ atauy men tarihyna qatysty keibır şyǧys tıldı (moŋǧol, oirat, manjūr) jazba derekterı men tarihi kartalary jaiynda mälımetter qarastyrylǧan.
Napil Bazylhan
R.B. Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ
jetekşı ǧylymi qyzmetkerı, f.ǧ.k.
PAIDALANǦAN ÄDEBİETTER:
- Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı (köne moŋǧol tılındegı tüpnūsqalyq transkripsiiasy, ǧylymi maǧynalyq audarmasy men tüsındermelerın körsetkışterın jasaǧan N.Bazylhan) // Seriia «Qazaqstan tarihy turaly moŋǧol derektemelerı» -I tom. -Almaty:Daik-Press, 2006.-400-b.
- Lūbsandanzan. Ejelgı handar negızın salǧan törelık josyǧynyŋ tuyndylaryn qūrastyryp tüiındegın Alty tobchy (Altyn tüiın) demek-dür.(köne moŋǧol tılındegı, ǧylymi maǧynalyq audarmasy men tüsındermelerın jasaǧan Q.Jükel). Seriia «Qazaqstan tarihy turaly moŋǧol derektemelerı» -II tom. -Almaty:Daik-Press, 2006.-364-b.
- Valihanov Ch.Ch. Sobranie sochinenii v piati tomah. Tom-II. - Alma-Ata: İzdatelstvo AN Kazahskoi SSR,
- Bazylhan N. Drevnetiurkskie, mongolskie i manchjurskie istochniki po istorii Sentralnoi Azii: istochnikovedcheskie problemy // «K novym standartam v razvitii obşestvennyh nauk v Sentralnoi Azii»: Materialy mejdunarodnoi nauchnoi konferensii.- Almaty: Daik-Press, 2006.- S.186-193
- Qoyidu gajar-un ayimag-un oyillag-a. –Ulaanbaatar, 2004.-156.
- Bazylhan N. Qazaqtarǧa bailanysty moŋǧol, manjūr tıldı tarihi derekter (qysqaşa tarihi-derektanulyq şolu) //«Şyǧys» ǧylymi basylym, 2005,.- №1. - S. 141-153.
- Qazaq handyǧy men Sin patşalyǧynyŋ sauda qatynastary turaly qytai mūraǧat qūjattary. 1 tom. /qūrast. Ejenehanūly B. -Almaty:Daik-Press, - 210 bet+faksimile 144 bet +japsyrma 8 bet.
- Bazylhan N. Mongolo-manchjurskie istochniki po gorode Almaty // Almaty (derekter jinaǧy) / Pismennye istochniki po istorii i kulture goroda Almaty (VIII- nachalo XX vv. ), -Almaty, 2008. - S.270-271.
