نەگماتي، "پرازدنيك ناۆرۋز": "سامىمي ۋۆلەكاتەلنىمي ليۋبيمىمي رازۆلەچەنيامي پۋبليكي پوۆسيۋدۋ ۆ سرەدنەي ازي ياۆلياليس پوپۋليارنىە سوستيازانيا-كوزلودرانيە («بۋزكاشي») ي بوربا – «گۋشتينگري", كوتورىە دەمونستريروۆالي سيلۋ، لوۆكوست ي سووبرازيتەلنوست ۋچاستنيكوۆ ي ۆسەگدا پريۆلەكالي ۆنيمانيە زريتەلەي…".تاجىكشە «بوزكاشي» ءسوز تىركەسى كوكپار ويىنىنىڭ سىيپاتىن اشا تۇسەتىن جاڭا دەرەك. بۇل ءسوز قالاي بولعاندا دا پارسى تىلىنە جات، ايتىلۋى دا، ماعىناسى دا تۇركىشە: بوز+كاشى. «بوزكاشي» قازاقتىڭ مال قۇربانى «بوز قاسقانى» (اقسارباس) ەسكە سالادى جانە ول بەكەر ەمەس. «بوزكاشي» اتاۋى «قاس» ءسوزىنىڭ «قاش/كاش» تۇرىندەگى ايتىمىنىڭ نۇسقاسىنان جاسالىپ، وعان پارسىلىق – ي جۇرناعى جالعانىپ تۇر. بۇدان ەكى جايتتىڭ ءبىرىن اڭعارامىز: بىرەۋى تاجىكتەر بۇل ويىندى نە تۇركىلەردەن العان، نەمەسە تۇركىلەر تاجىكتەن العان، بولماسا تاجىك حالقى تۇركىلەر مەن پارسىلاردىڭ ارالاسىنان تۇزىلگەن جۇرت. بىراق كوكپاردىڭ پارسىلاردا جوق ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل اتتىلى تۇركىلىك مادەنيەتتىڭ كورىنىسى ەكەنىنە تاپ بولامىز. جانە دە بۇل ەجەلگى دەيتۇركىلىك جۇرتتاردىڭ قۇرباندىق جورالعىسىنىڭ جۇرناعى دەپ نەگىز ىزدەۋگە ءماجبۇرمىز.
جالپى قۇرباندىق ەجەلگى اي مەن كۇننىڭ تايتالاسىنا الاڭداۋ كەزىندەگى نانىم اكتىسى دەسەك قاتە بولماس. ماسەلەن، اي ءمۇيىزدى اقسەركەنى بولماسا بوز قاسقا مالدى قۇرباندىققا شالۋ — كۇنگە تابىنۋشىلاردىڭ «ايدى قۇربان ەتۋ» اكتىسىنىڭ كورىنىسى دەۋگە بولادى. دالىرەگى ايدى تۇنەكتىڭ ورتاسىنداعى جارىقتىڭ وكىلى رەتىندە ايتاڭبالى جانۋاردى قۇربان ەتىپ، ونىڭ جانىن كوككە كوتەرۋ ارقىلى جارىقتى مولايتۋ سەنىمى بولعانداي. ويتكەنى، ەجەلگى حالىقتار ءمۇيىزدى مالدى – ەشكى مەن سيىردى ايدىڭ نىشانى رەتىندە قابىلداعاندىعى تۋراسىندا نانىم قالىپتاسىپ وتىر. ەكىنشى جاعىنان اي تۇنەكتىڭ بەلگىسى رەتىندە كۇندىزدىڭ بەلگىسى كۇنمەن باقتالاس بولعاندىعى جانە بار. ءسويتىپ، ايدى كۇنگە جىعىپ بەرۋدىڭ ءبىر ءىسى – سونىڭ سايكەس نىشانى بولار مالدى قۇربان ەتۋ بولعان. اتالمىش كۇن-اي تالاسىن ايگىلى اڭىراقاي جوتاسىنداعى تاڭبالىتاستا قاشالعان سۋرەتتەن بايقايمىز: وندا ءمۇيىزى قاراعايداي بۇقا/وگىز كۇنتاڭىرگە قاراپ ءوزىنىڭ قۇرباندىققا ازىرلىگىن ءبىلدىرىپ تۇر…
«بوزقاسقا» ماسەلەسىنە كەلسەك: بوز – كۇن ساۋلەسىنىڭ وڭىپ، باتۋعا اينالعان، ىڭىرگە قاراعان ۋاقىتتى مەڭزەيتىن ءتۇس، ياعني ۋاقىتتىڭ تۇنگە قاراعان شاعى. ال ءتۇننىڭ قاسقاسى (قاسى، قاباعى) – اي ەكەنى ءمالىم. ءسويتىپ، ماڭدايى قاسقا، ءتۇسى بوز مالدى قۇرباندىققا شالۋ ايدى كۇنگە جەڭدىرۋ رەتىندە داستۇرگە ەنگەن. سايىپ كەلگەندە، كوكپارعا سويىلاتىن مال وباستا كۇنگە/جارىققا سىيىنۋشىلاردىڭ قۇرباندىعى بولىپ شىعادى. ءبىر نازار اۋدارارلىعى سول – كوكپارعا ىسەك نە قوشقار (قوي) ەمەس، مىندەتتى تۇردە ءمۇيىزدى سەركە (بالكىم، تەكە), كەي جاعدايدا وگىز دە شالىنادى. جالپى، كوكپارعا ەركەك مال نە جان تارتىلعان. «الپامىس باتىر» جىرىنداعى ۇلتان قۇلدىڭ الپامىستىڭ ۇلى جادىگەردى تارتقىزۋى سونىڭ كۋاسى.
«كوكپار» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىنا كەلسەك، ونىڭ نەگىزىنەن ەكى نۇسقاسى بار، بىرەۋى – «كوكپار» ءسوزىنىڭ «كوك ءبورى» تىركەسىنەن شىققاندىعى… الايدا، تۇركىلەر كيە تۇتاتىن ءبورىنى قۇربان ەتىپ، كوكپارعا تارتسا نە بولعانى؟! جانە دە ەشبىر ەتنواقپاراتتا قاسقىردى نە ءيتتى كوكپارعا تارتۋ كورىنىسى جوق… بۇل — ەشبىر تاريحي-رۋحاني ءمانسىز، قيسىنسىز جورامال. ەكىنشى نۇسقا بويىنشا: كوكپار– «كوك بورتە» (لاق) سوزىنەن شىققان-مىس. ولاي بولسا، ول سول كۇيىندە «كوكبورتە» بولىپ نەگە وزگەرمەي قالمادى؟ ۇندەستىك جاعىنان قاراعاندا «كوكپار» دەگەننەن «كوكبورتە» نەمەسە «كوكبورى» كۇيىندە وزگەرمەي قالۋ مۇمكىندىگى زور ەدى، ويتكەنى «كوكبورتە»/«كوكبورى» سوزدەرى بىرىڭعاي جىڭىشكە بۋىندارعا قۇرىلعان، وزگەرۋى ەكىتالاي لەكسەمالار… ماسەلە «كوكپار» ءسوزىنىڭ بورىگە دە، بورتەگە دە قاتىسىنىڭ جوقتىعىندا! سونىمەن، ماسەلە «پار» سوزىندە تۇرعانداي.
«پار» ءسوزى جالپىادامزاتتىق اسا ەجەلگى سوزدەردىڭ ءبىرى جانە ول كوپ تىلدەرگە جايىلعانىمەن نەگىزگى سەمانتيكاسىن جويماعان: پار – بولىك، بولشەك.
كوز جەتكىزۋ ءۇشىن بۇل سوزگە قاتىستى ءبىرشاما سوزدەرگە توقتالساق:
پار – ەكى بولىكتەن تۇراتىن جۇپ;
پارا – تۇرىكشە اقشا، «كەسەك»، «بولىك» دەگەن ماعىنادا;
پارا – بiر نارسەنiڭ بولشەگi, بولiگi, سالاسى، ۇلەسى، «بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تىڭداماس بiر پاراسى» (اباي);
پارا-پارا– بىت-شىت، كۇل-تالقان، دال-دال: بىرنەشە بولشەككە ءبولىنۋ،
پار+تيا – تاۋاردىڭ نە الەۋمەتتىك توپتىڭ ءبىر بولىگى;
پارشا – جىكتەلگىش، بولىنگىش ماتا;
پارشالاۋ – وسۋ، ءبولۋ، ۇلەستەۋ.
«كوكپار» ءسوزىنىڭ ەجەلگى ەكەنىن ەسكەرسەك، مۇنداعى «پار» بۋىنى بۇل جەردە «ۇلەس»، «سىباعا» ماعىناسىندا قولدانىلعان. دالىرەك ۇڭىلسەك، «كوك پار» تىركەسى: «كوكتىڭ ۇلەسى»، «كوكتىڭ جىرتىسى» ماعىناسىندا. سوندىقتان «كوكتەن» ونىڭ «پارىن» ءبولۋ مۇمكىن ەمەس جانە ول تىركەس سول كۇيىندە قازاق تىلىندە ساقتالىپ وتىر، ونى ەتنولينگۆيستيكانىڭ پايداسىنا بۇرعىشتاۋدىڭ ءجونى جوق. دەمەك، كوكپار تارتۋ — تۇپكى مازمۇنى بويىنشا كوكتىڭ ۇلەسىنە، نەسىبەسىنە تالاسۋ بولىپ تابىلادى. دالىرەگى – كوكتەگى اي-جىرتىقتى جاماۋ قىزمەتىنە جاراۋ، سوعان تالاسۋ. تاجىكتەردە ساقتالعان تۇركىلىك «بوز قاش» — «بوز قاس(قا)» تىركەسىنىڭ ءمانى دە وسىندا بولسا كەرەك.
كوكپار ويىنىنىڭ اۋەلگى قازاقى نۇسقاسى بويىنشا ەكى تاراپتىڭ تالاسى ەمەس، قانشا اۋىل ويىنشىلارى قاتىسسا، سونشا تاراپتىڭ تارتىسى بولعان. الايدا، ول سانسىز تاراپ بولۋى نەعايبىل. شاماسى، ناۋرىز كەزىندە (تاجىكتەردە كوكپار نەگىزىنەن ناۋرىزدا عانا وينالادى) جىلعا تالاسقان ون ەكى مۇشەلدىڭ تارتىسى كورىنىس تاپقان بولۋى كەرەك. ءسويتىپ، ون ەكى تاراپ قاتىسقان كوكپار تارتىس كوكتىڭ ۇلەسىن، سىباعاسىن ون ەكى اۋىلعا (رۋعا، ەلگە-تايپاعا) تالاسۋعا ۇلاسقان. بۇنىڭ ارعى جاعىندا 12 تاراپقا جىكتەلگەن زودياكتىق ەجەلگى استرونوميالىق ءىلىم جاتىر. سايىپ كەلگەندە 12 شوقجۇلدىزدىڭ ارقايسىسى وزىنە مولىراق جارىققا تالاسۋى ىسپەتتى جورالعى.
جالپى كوكپار ويىنى بۇرىنعى كەزدەرى قازىرعىداي ەكى تاراپقا ەمەس، ءار تاراپقا، ياعني قانشا اۋىل ويىنشىلارى بولسا، سونشا تاراپقا تارتىلعان. مۇنداعى تاراپتار – ەجەلگى ون ەكى ايدىڭ بولماسا مۇشەلدىڭ سيپاتى بولعان. بەرتىن كەلە ول قارابايىرلانىپ، اۋىلدار تارتىسىنا اينالعان.
باسقا جاعىنان پايىمداساق، ءمۇيىزدى مالدى قۇرباندىققا شالۋ – ايدى كۇننىڭ جولىندا قۇربان ەتە وتىرىپ، ونىڭ سايكەس كەڭىسى – تۇنەكتى كۇنەككە جەڭگىزۋ جورالعىسىنان كورىنەدى. ال قۇرباندىق جانۋاردىڭ جانى كوككە جونەلگەندىكتەن، ونىڭ ءتانى جەردەگى كوكتىڭ ءبىر بولىك-نىشانى بولىپ تابىلادى-مىس. جانە دە «قۇرباندىققا» كىم قول جەتكىزسە، ورداعا (اۋىلعا، كومبەگە، بۇگىندە — قازانعا) جەتكىزۋ كۇننىڭ كوزى – تاڭىردەن (جاراتۋشى قۇدىرەتتەن، بۇگىندە — اللادان) باتا الاتىنداي باستى مۇراتقا جەتكىزەدى-ءمىس دەگەن سەنىم جاتىر.
وسىلايشا سايىپ كەلگەندە، كوكپار ويىنى ناۋرىزداعى ايلى تۇندە تەربەلەتىن التىباقاننىڭ كۇندىزگى سايىستىق نۇسقاسى ىسپەتتى. «…كوكپار شىن مانىندە، ناۋرىز سالتاناتىندا انتيپودتىق قوس ءپوليۋستىڭ ارباسۋىن ومىرشەڭ ويىنعا اينالدىرۋ مۇمكىندىگىن پاش ەتەدى. شايقاستىڭ ورنىنا سايىس، سوعىستىڭ ورنىنا تالاس تۋدىرۋ كورىنىسىن ناسيحاتتايدى.» (ەرعالي.س. «ناۋ مەن ىرىس»: پايىمداما– الماتى: «قازىعۇرت» باسپاسى، 2011. – 184 بەت.) دەۋىمىزدىڭ ءمانى وسى بولاتىن.
سەرىك ەرعالي، مادەنيەتتانۋشى
argymaq.kz
